سه شنبه, ۹ بهمن, ۱۴۰۳ / 28 January, 2025
مجله ویستا
یـهــودیـان ایـران
سنت‌های شفاهی متداول در میان یهودیان ایران و وجود مقابر انبیا و بزرگان در خاك ایران مانند آرامگاه دانیال در شوش، استر و مردخای در همدان، حبقوِ در تویسركان و زیارتگاه سارَه بَت آشِر در نزدیكی اصفهان، سه یار دانیال (حنانیا، میشائل و عزریا) در قزوین، نشانگر قدمت سكونت یهودیان در ایران است.
یهودیان ایران را می‌توان قدیمی‌ترین اقلیت مذهبی این سرزمین دانست. آنان طی بیست و هفت قرن، حامل و حافظ فرهنگ اصیل ایران بوده‌اند، چرا كه این قوم براساس سیاست‌های دولت آشور مبنی بر جلای وطن و كوچ اقوام مختلف، در حدود دویست سال قبل از مرگ كورش در سرزمین‌های پارسی زبان سكونت داشتند. كورش كه در سال ۵۳۸ق.م. بابل را فتح كرد، به یهود كه حدود نیم قرن در اسارت به سر می‌بردند، آزادی بخشید و به آنان اجازه داد كه دوباره به اورشلیم بازگردند و معبد خود را كه توسط بخت‌النصر ویران و غارت شده بود، از نو بنا كنند؛ اما همه یهودیان بازنگشتند و عده‌ای از آنان در بابل ماندند و گروهی نیز به جنوب و مركز سرزمین ایران هخامنشی كوچ كردند. یهودیان نیز به پاس بزرگواری كورش، به او لقب «مسیح خدا» دادند.
بدین ترتیب، یهودیان با تاریخی چهار هزار ساله، بیش از نیمی از دوران حیات تاریخی خود را در سرزمین ایران به سر برده‌اند. ایران همواره عرصه رشد و شكوفایی و جایگاه تلاش و كوشش این قوم بوده است.
در زمان ساسانیان، شاپور دوم با كوچاندن تعداد بسیاری از یهودیان از ارمنستان به ایران، جمعیت یهودی ایران را به شكل چشمگیری افزایش داد. منابع بسیاری، سپاهان (اصفهان كنونی) را پرجمعیت‌ترین شهر یهودی‌‌نشین آن عصر می‌دانند. برخی دیگر معتقدند اصفهان را كه نام نخستین آن یهودیه بوده است، اسرای یهودی ساخته‌اند.
در دوره ساسانی، تقریباً در سراسر ایران، از نهاوند تا بلخ و از خوارزم تا سواحل خلیج فارس، یهودیان جوامع متشكل داشتند و به ظن قوی، از لحاظ زبان و فرهنگ، در میان ایرانیان حل شده یا در جریان حل شدن بودند. در آن زمان یهودیان ایران و بابل، دارای سه آكادمی مهم دینی به نام‌های «سورا»، «نهردعا» و «پومبدیتا» بودند كه آكادمی‌های نهردعا و پومبدیتا در قرن دهم میلادی (دوره عباسیان) به بغداد منتقل شد. در این آكادمی‌ها، آموزش علوم دینی یهود، خصوصاً آموزش تورات از اهمیت خاصی برخوردار بود، چنان كه در مدرسه سورا بود كه «راب اشی» به مطالعه، گردآوری، تألیف و تلفیق تمام تفسیرها، مباحث و رسالاتی كه به نام تلمود به كتاب میشنا افزوده شده بود، مشغول شد و «تلمود بابلی» را تألیف کرد.
تمامی این شواهد تاریخی، نشانگر آن است كه یهودیـان ایـران از اعصـار قدیم، جـزء لاینفك جامعه ایرانی بوده‌اند. در حال حاضر، جمعیت یهودیان در ایران، حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر برآورد می‌شود كه حدود ۱۵ هزار نفر از آنان در تهران و بقیه به ترتیب جمعیت در شیراز، اصفهان، كرمانشاه، یزد، كرمان، رفسنجان، بروجرد و ارومیه ساكن هستند. علاوه بر این، در سایر شهرهای ایران نیز تعدادی خانوار یهودی سكونت دارند.
یهودیان در تهران، دارای مدارس اختصاصی هستند كه عبارتند از دو مدرسه دخترانه راهنمایی و ابتدایی. در شیراز نیز یك مدرسه اختصاصی با حضور مختلط پسران كلیمی و غیركلیمی دایر است.
كلاس‌های فوق‌ِالعاده آموزشی رسمی با كتاب‌های تعلیمات دینی یهود در شیراز، اصفهان، كرمانشاه، یزد، كرمان، بروجرد و رفسنجان برگزار می‌شود. در مجموع، تعداد دانش‌آموزان یهودی ایران حدود ۲۵۰۰ نفر برآورد شده است. شایان ذكر است كه وجود مدارس اختصاصی كلیمیان، به خاطر آن نیست كه دانش‌آموزان كلیمی فقط حق دارند در این مدارس تحصیل کنند، بلكه آنان آزاد هستند كه در سایر مدارس نیز تحصیل كنند.
دانشجویان كلیمی نیز كه تعداد آنها بالغ بر ۱۰۰ نفر است، آزادانه در كلیه دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی و در همه رشته‌ها از قبیل پزشكی، مهندسی، علوم انسانی و پایه و هنر، مشغول تحصیل هستند.
یهودیان تهران دارای یك انجمن با انتشارات خاص یهودی، كتابخانه مركزی و مركز كامپیوتر هستند. سرای سالمندان یهود، بیمارستان دكتر سپیر، گورستان كلیمیان در منطقه خاوران و ۲ مهدكودك، از دیگر مكان‌های خاص یهودیان است.
از دیگر مراكز فرهنگی یهودیان می‌توان از سازمان جوانان یهودی، سازمان دانشجویان و سازمان بانوان نام برد. این مراكز عمدتاً قبل از انقلاب اسلامی تأسیس شده‌اند و در سال‌های اخیر، سازمان‌دهی مجدد یافته‌اند. تعداد اعضای این سازمان‌ها از ۱۰۰ تا ۵۰۰ نفر متغیر است و فعالیت‌های آنها شامل اجرای برنامه‌های علمی، دینی و فرهنگی است كه هدفِ ارتقای سطح فكری و انسجام جامعه یهودی را دنبال می‌كنند. در تهران ۵ مركز فعال است و در شهرهای اصفهان و شیراز نیز شعبه‌هایی از آنها فعالیت می‌كنند.
یهودیان ایران دارای یك مجله به نام «افق بینا» هستند. این نشریه به عنوان ارگان انجمن كلیمیان تهران، حدود ۴ سال است كه به اطلاع‌‌رسانی فرهنگی می‌پردازد و منعكس‌كننده فرهنگ یهودی ایران و جهان و نیز مواضع سیاسی ـ اجتماعی جامعه یهودیان ایران است.
مركز كامپیوتر انجمن كلیمیان نیز علاوه بر برگزاری كلاس‌های آموزش علوم كامپیوتری، به طراحی نرم‌افزارهای ویژه یهودیان می‌پردازد. از جمله تولیدات این مركز، می‌توان به طراحی فونت عبری، نرم‌افزار فارسی مزامیر داود، تقویم و ساعات شرعی نمازهای یهودیان اشاره كرد.
در زمینه ورزش، یهودیان تهران در باشگاه ورزشی گیبور، در رشته‌های فوتبال، والیبال، بسكتبال و تنیس روی میز به فعالیت‌های ورزشی می‌پردازند. این باشگاه همچنین متولی كلاس‌های ورزشی، برگزاری مسابقات داخلی و نیز مسابقه بین گروه‌های غیرمسلمان ایرانی است و از همكاری مربیان یهودی و غیریهودی بهره می‌برد. سازمان بانوان یهود نیز در زمینه ورزش بانوان با این باشگاه همكاری دارد. در شهرستان‌های یهودی‌‌نشین برحسب تعداد جوانان، تیم‌های ورزشی شكل گرفته‌اند و گاه با جوانان یهودی تهرانی همكاری می‌كنند.
یهودیان ایرانی همواره دوشادوش دیگر هموطنان خود، چه در امر سازندگی و چه هنگام جنگ و یا بلایای طبیعی، به كشور خود خدمت كرده‌اند. در دوران جنگ تحمیلی، یهودیان با اعزام جوانان، پزشكان و پرستاران به جبهه‌ها، در دفاع مقدس مشاركت كردند و شهدایی را نیز تقدیم كشور کردند. كمك‌های نقدی و غیرنقدی این جامعه به جبهه‌ها و به هنگام بلایای طبیعی، از دیگر خدمات آنان به ملت و سرزمین خود بوده است.
فعالیت‌های سیاسی این جامعه نیز حول سه محور مرجع دینی یهودیان، نماینده آنان در مجلس شورای اسلامی و هیئت مدیره انجمن كلیمیان تهران متمركز است. هر گونه اعلام موضع یا پیگیری مسائل حقوقی، سیاسی و اجتماعی جامعه یهودی، از طریق نهادهای مذكور صورت می‌گیرد. شایان ذكر است كه طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یكی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی باید از جامعه یهودیان باشد.
● فعالیت‌های مذهبی
كنیسا كه در عبری، «بت هَكنِسِت» نام دارد، در لغت، به معنای «خانه اجتماع» است و محل عبادت و تجمع مذهبی یهودیان محسوب می‌شود. در زمان برپایی معبد بیت‌المقدس، مركز عبادت و اجرای مراسم مذهبی، معبد بود و البته دعا یا نمازهای شخصی غیر از این محل، در هر مكانی قابل اجرا بود. پس از ویرانی بیت‌المقدس در حدود دو هزار سال پیش، كنیساها به عنوان عبادتگاه و محل اجرای آیین و نمازهای دینی و نیز مكان تجمع جهت شنیدن موعظه‌ها و تعالیم دینی و حل و فصل مشكلات اجتماعی به كار می‌رفتند.
اجزای اصلی هر كنیسا، عبارتند از صحن زنان و مردان، محل قرار گرفتن طومارهای تورات، و محل قرائت و نمازها توسط پیش‌نماز.
در ایران، قدمت كنیساها در محله‌های یهودی‌‌نشین مربوط به آغاز اسكان ایشان در آن مكان است. در تهران ۱۶ كنیسا وجود دارد. قدیمی‌ترین كنیساها، با توجه به سكونت اولیه این جامعه در مناطق جنوبی، در محله عودلاجان (خیابان مصطفی خمینی) قرار دارند و كنیسای «حاداش» دارای قدیمی‌ترین و جالب‌ترین معماری داخلی كنیساهای شهر است. پس از نقل مكان این جامعه به مناطق مركزی و پراكندگی آنان در سایر نواحی، كنیساهای جدیدتری ساخته شد كه نمونه آن، كنیسای یوسف‌آباد واقع در خیابان سیدجمال‌الدین اسدآبادی است و بزرگ‌ترین و زیباترین كنیساهای تهران است.
در هر كنیسا، معمولاً یك روحانی علاوه بر پیش‌نماز، به اداره مراسم می‌پردازند؛ هر چند كه وجود آنان ضروری نیست و طبق احكام یهود، هر گاه ده نفر مرد یهودی گردهم آیند، می‌توانند مراسم را به شكل جماعت و به طور كامل انجام دهند.
در ایران، یك مرجع دینی روحانی به نام «خاخام یوسف همدانی كهن» تمام یهودیان ایران را رهبری می‌كند. در هر كنیسا، یك یا چند پیش‌نماز دائم یا موقت حضور دارند. ضمن آن كه معمولاً افرادی آگاه به اصول دینی، به راهنمایی مردم در كنیسا می‌پردازند. معمولاً در سخنرانی‌های مذهبیِ روزهای شنبه در كنیساها، تعالیم عام مذهبی به مردم آموخته می‌شود. تربیت روحانیان دینی عمدتاً از طریق مطالعات شخصی یا آموزش‌های فرد به فرد صورت می‌پذیرد. در مقاطعی خاص، جلسات ویژه‌ای به عنوان سمینار دبیران دینی یا جلسات قرائت و تفسیر تورات، تلمود و احكام شرعی تشكیل می‌شود. هدایت كلی این تعالیم و پاسخگویی شرعی، برعهده مرجع دینی یهودیان است و در كنار آن، واحد كمیته فرهنگی انجمن كلیمیان همكاری دارد.یهودیان از نظر اجرای آداب و رسوم دینی، به دو دسته تقسیم می‌شوند: «سفارادی» و «اشكنازی». یهودیان سفارادی بیشتر در حوزه تمدن اسلامی و یهودیان اشكنازی بیشتر در غرب و در حوزه تمدن مسیحی زندگی می‌كنند. اصول دینی یهود به طور كامل مورد قبول علما و پیروان هر دو گروه است و فرد یهودی متعلق به یكی از دو جامعه، می‌تواند آزادانه به جامعه دیگر رفته و طبق مراسم آن گروه عمل كند.
كلیمیان ایران به طور كلی متعلق به گروه سفارادای و پیرو علمای اسپانیا (و بغداد در سده اخیر) هستند، اما به علت تعالیم روحانیانی كه در سده اخیر از اروپا (بخصوص پس از جنگ جهانی اول) به ایران آمدند، آداب و رسومی از یهودیان اشكنازی نیز در رفتار مذهبی آنان به چشم می‌خورد.
● اعیاد و مراسم مذهبی
در تورات، سه عید «پسح»، «شاووعوت» و «سوكوت» به شرح زیر، به یهودیان اعلام شده است:
ـ عید پسح:
به مناسبت سالگرد خروج بنی‌اسرائیل از مصر برگزار می‌شود. مدت این عید، ۸ روز است. یهودیان در این ایام، نان فطیر (مصا) می‌خورند و مراسم ویژه‌ای در كنیساها برپا می‌كنند. در ۲ شب اول این عید، سفره مخصوص تدارك دیده می‌شود و وقایع خروج از مصر در كنار سفره قرائت می‌شود. این عید معمولاً در فروردین و گاه در اوایل اردیبهشت واقع می‌شود (۱۵ ماه عبری نیسان). ۲روز اول و ۲ روز آخر این عید، تعطیل شرعی است.
ـ عید شاووعوت:
به مناسبت اعطای تورات (ده فرمان) به بنی‌اسرائیل در كوه سینا (طور) برگزار می‌شود. مدت آن ۲ روز است و شب اول آن را معمولاً مردم در كنیساها تا صبح بیدار می‌مانند و به قرائت تورات و متون مذهبی می‌پردازند. این عید در خرداد یا اواخر اردیبهشت واقع است (۶ ماه عبری سیوان) و هر ۲ روز آن، تعطیل شرعی است.
ـ عید سوكوت و شمینی عصرت:
این عید به یادبود اقامت بنی اسرائیل در بیابان سینا و نیز پایان یك سال قرائت تورات برگزار می‌شود. مدت آن ۹ روز است و در ۷ روز اول آن، یهودیان معمولاً سایبانی به نام «سوكا» در فضای باز می‌سازند و در آن ساكن می‌شوند. ۲ روز آخر، جشن تورات در كنیساها برگزار می‌شود. ۲ روز اول و آخر این عید نیز تعطیل شرعی است. زمان آن اواخر شهریور یا نیمه اول مهر (۱۵ماه عبری تیشری) است.
علاوه بر این سه عید، یهودیان اعیاد و مراسم دیگری نیز دارند كه بدین شرح است:
ـ روش هشانا (سال عبری):
این جشن در ۲ روز اول سال نو عبری با قرائت دعاهای ویژه در كنیساها برگزار می‌شود. در هر ۲ شب این عید، سفره ویژه‌ای تدارك دیده می‌شود و دعاهایی به خوراكی‌ها خوانده می‌شود. زمان آن قبل از عید سوكا و معمولاً در نیمه دوم شهریور یا اوایل مهر (اول ماه تیشری) است و هر دو روز آن تعطیل شرعی است.
ـ روز توبه (یوم كیپور):
طبق دستور خداوند در تورات، یهودیان در دهم ماه تیشری، یك شبانه روز كامل روزه می‌گیرند و در كنیساها، نمازهای خاص طلب توبه و بخشایش به جای می‌آورند. این روز (علاوه بر روزهای شنبه) مقدس‌ترین روز تقویم سالانه یهود است و همه یهودیان در این روز از نظر كاری تعطیل هستند. زمان آن اواخر شهریور و یا اوایل مهر است.
ـ جشن حنوكا:
این جشن به مدت ۸ روز به مناسبت فتح دوباره معبد بیت‌المقدس در دو هزار سال پیش برگزار می‌شود. یهودیان، در طول شب‌های این جشن، شمع روشن می‌كنند. زمان آن در آذر (۲۵ ماه عبری كیسلو) است.
ـ جشن پوریم:
به مناسبت ابطال حكم قتل‌عام یهودیان در ایران باستان (۲۳۰۰ سال پیش) برگزار می‌شود. زمان آن در اسفند ماه (۱۴ ماه عبری ادار) واقع است.
ـ جشن ایلانوت:
این جشن به نام سال نو درختان در همین ماه برگزار می‌شود و رسم است كه بر میوه‌های مختلف، دعا می‌خوانند (۱۵ ماه عبری شواط).
ـ روزه‌ها:
علاوه بر روزه بزرگ (یوم كیپور) در چهار هنگام از سال، به مناسبت ویرانی معبد بیت‌المقدس و یك روز نیز قبل از جشن پوریم، روزه گرفته می‌شود.
● اماكن زیارتی كلیمیان ایران
ـ آرامگاه استر و مردخای (همدان):
استر، ملكه یهودیِ دربار خشایارشا و مردخای، از پیامبران یهود در ۲۳۰۰ سال پیش بودند. مقبره آنها در مركز شهر همدان، از آثار تاریخی و توریستی به شمار می‌رود و مهم‌ترین زیارتگاه دینی یهودیان ایران است. جشن پوریم به یادبود وقایع وارده بر یهودیان در زمان این دو تن برگزار می‌شود.
ـ آرامگاه حبقوِ نبی (تویسركان):
حبقوِ از انبیای بنی‌اسرائیل در ۲۲۰۰ سال پیش است كه كتاب نبوت وی، جزء كتاب‌های عهد عتیق است. آرامگاه وی در تویسركان از توابع همدان واقع است و مورد احترام یهودیان و مسلمانان است.
ـ آرامگاه دانیال نبی (شوش دانیال):
دانیال از انبیای بنی‌اسرائیل بود كه حدود ۲۲۰۰ سال پیش در دربار ایران اقامت داشت و شرح نبوت و معجزات وی در بخشی مستقل در مجموعه كتاب‌های عهد عتیق مندرج است. آرامگاه وی كه به روایتی، توسط امام علی شناسایی شد، در شوش از توابع دزفول واقع شده و بسیار مورد توجه مسلمانان است.
ـ زیارتگاه بی بی خاتون یا ساره بت آشر (اصفهان):
طبق روایتی یهودی، ساره از نوادگان حضرت یعقوب، در مكانی در حومه شهر اصفهان متجلی شده است و به همین مناسبت، زیارتگاهی به نام او در نزدیكی شهر اصفهان بنا شده و جمعی از یهودیان ایران این مكان را زیارت می‌كنند.
زهرا رشید بیگی
منبع : موسسه گفتگوی ادیان
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست