تطبیق تئوری‌ها

رهیافت و روش در علوم سیاسی یکی از پایه‌ای‌ترین مباحث برای درک و فهم امر سیاسی است. آنچه علوم اجتماعی را مفید فایده می‌سازد، روشمندی‌ای است که امور و وقایع اجتماعی را کانالیزه کرده و محصول و نتیجه علمی آن را مشخص می‌سازد. در حوزه علوم سیاسی نیز ما با رخدادها و وقایع گوناگونی روبه‌رو هستیم که درک و فهم آنها منوط به چارچوب و روش‌شناسی است. «انقلاب»‌ یکی از مفاهیم و وقایع مطرح در حوزه‌ علوم اجتماعی و سیاسی است که مطالعات پیرامونی آن و همچنین علل وقوع آن بسته به کاربست نظریه‌ها و تئوری‌های مختلف، نتایج متفاوتی را به بار آورده است که خود آن نتایج نیز منشأ اثر نظریه‌ها و گفتمان‌های دیگری در علوم سیاسی شده است.
«انقلاب اسلامی» نزدیک‌ترین و ملموس‌ترین تجربه متفکران و دانشگاهیان ایرانی برای بررسی مفهوم «انقلاب» بوده است. طی ۳۰ سالی که از رخداد انقلاب اسلامی می‌گذرد، ده‌ها عنوان کتاب به بررسی چگونگی شکل‌گیری انقلاب اسلامی، علت‌های وقوع انقلاب اسلامی و آسیب‌شناسی انقلاب اسلامی پرداخته و بیشتر از این تعداد کتاب، مقاله‌های پژوهشی فراوانی در مورد «انقلاب اسلامی ایران» نوشته شده است. فارغ از صحت نظرات پژوهندگان انقلاب اسلامی این حجم عظیم مطالعات و نظریه‌‌پردازی‌ها، منبع تئوریک غنی‌ای برای تاریخ معاصر و حوزه مسائل ایران است که در کلیتی به نام علم سیاست و رشته علوم سیاسی قابل بررسی و بهره‌گیری می‌باشد.
«مصطفی ملکوتیان» دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در آخرین کتاب خود که با عنوان «بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌پردازی‌ها» منتشر ساخته‌ است، به بررسی انتقادی نظریه‌های علل وقوع انقلاب که پیرامون انقلاب اسلامی مطرح شده‌اند، پرداخته است. این کتاب که توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی روانه بازار نشر کشور گردیده از چند حسن و ویژگی‌ برجسته برخوردار است. نخستین ویژگی کتاب مورد بررسی «گزیده‌گویی» مولف آن است. ملکوتیان توانسته است با اختصار، بیش از ۵۰ نظریه انقلاب و نظریه‌پرداز و متفکر را که راجع به انقلاب اسلامی ایران اثر یا سخن داشته‌اند، در ۲۵۰ صفحه مطرح سازد و به اجمال آنها را بررسی انتقادی کند، بدون آنکه این خلاصه‌نویسی او، لطمه‌ای به کلیت کتاب وارد آورد.
دومین ویژگی کتاب «بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌ها»، تجمیع تمام نظریه‌های انقلاب در یک کتاب است که حالتی دایره‌المعارفی به کتاب بخشیده است. بدون تردید، آخرین کتاب مصطفی ملکوتیان منبعی مناسب و دست اول برای پژوهندگان نظریات انقلاب است. چه اینکه تقریبا می‌توان گفت هیچ نظریه و نظریه‌پردازی نیست که حول انقلاب و انقلاب اسلامی سخنی داشته باشد اما در این کتاب نام و بحثی از آن نرفته باشد. نگاهی به اسامی متفکران و نظریه‌پردازان مطرح شده در کتاب، مدعای ما را ثابت خواهد کرد! مرتضی مطهری، حمید عنایت، عباسعلی عمیدزنجانی، میشل فوکو، علی دوانی، منوچهر محمدی، حامد الگار، عمادالدین باقی، تدا اسکاچ‌پل، یرواند آبراهامیان، محسن میلانی، نیکی کدی، جان فوران، سعید حجاریان، صادق زیباکلام، فرد مالیدی، محمدعلی همایون‌کاتوزیان، حسین بشیریه، مایکل فیشر، محمدهادی سمتی و فرامرز رفیع‌پور تنها بخشی از محققانی هستند که پروژه تحقیقی‌شان در کتاب دکتر ملکوتیان بررسی و نقد شده است.
البته تکیه کتاب تنها بر محققان و روشنفکران نیست، بلکه آنچه این اثر را ستودنی کرده است، آوردن نظریه‌های مهم در مطالعه و پژوهش انقلاب (به مثابه یک مفهوم کلی در علم سیاست) در کنار کار محققان و روشنفکران است. به عنوان مثال می‌توان اشاره داشت که در این کتاب نظریه‌ کارکردگرا- ساختاری چالمرز جانسون، نظریه کاریزمای ماکس وبر، منحنی j و نظریه جیمز دیویس، مولفه‌های هفت‌گانه کرین برینتون، نظریه محرومیت نسبی تد رابرت‌گر، نظریه‌های مارکسیستی انقلاب، نظریه انقلاب و بسیج منابع، نظریه توهم توطئه، نظریه توسعه نامتوازن ساموئل هانتینگتون و نظریه‌های چندعلتی انقلاب مورد بررسی قرار گرفته و نسبت آنان با «انقلاب اسلامی» توضیح داده شده است. به بیان دیگر ملکوتیان تنها به وصف نظریات و توصیف آنها نپرداخته است، بلکه در یک مقایسه تطبیقی،‌ قدرت این تئوری‌ها را در توضیح انقلاب اسلامی ایران به سنجه می‌گیرد. از اینجا ما به سومین ویژگی ممتاز این کتاب پی می‌بریم! اگرچه این کتاب توفیق آن را داشته است که دایره‌‌المعارفی عمل کند و همه نظریات را یکجا جمع کند اما این حسن باعث از میان رفتن نگاه نقاد و روش تحقیق توسط نویسنده نشده است.
معمولا کتاب‌هایی که پر از اطلاعات و داده‌های معرفتی و نظری درباره یک موضوع خاص هستند، ‌به سبب تنوع موضوعات مطرح شده ناتوان از طرح مسئله و طرح بحث در یک چارچوب مشخص و مبتنی بر یک روش‌شناسی منسجم هستند. اما مصطفی ملکوتیان در کتاب «بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌پردازی‌ها» از یک روش تحقیق مدون پیروی می‌کند و در چارچوب‌های خاصی طرح بحث می‌کند و این ویژگی روش‌شناختی،‌ سومین مولفه ممتاز این کتاب است. در واقع هدف این کتاب بازکردن راهی برای شناخت دقیق‌تر و علمی‌تر پدیده انقلاب اسلامی می‌باشد و به همین سبب از یک منطق روشی محکمی پیروی می‌کند.
فرضیه‌های پژوهش، سوالات، واژگان کلیدی، بررسی پیشینه تحقیق و... به ترتیب در کتاب حاضر مطرح شده است و آنگاه طرح بحث براساس رهیافت‌های جامعه‌شناختی،‌ سیاسی،‌ اقتصادی‌،‌ فرهنگی و روان‌شناسی صورت می‌گیرد. نکته قابل توجه در این مبحث، موضعی است که نویسنده کتاب در مورد رهیافت فرهنگ‌محورانه و نقش مجموعه عوامل فرهنگی در توضیح و تبیین «انقلاب اسلامی» اتخاذ می‌کند. طی مرور و مطالعه این کتاب، مخاطب متوجه نقدهای دکتر ملکوتیان به دیدگاه‌های غیرفرهنگی و آشکار بودن استحکام دیدگاه‌های فرهنگی در توضیح انقلاب اسلامی می‌شود. البته نویسنده نمی‌خواهد نقش سایر عوامل را در وقوع انقلاب اسلامی نادیده بگیرد، بلکه معتقد است که باید نقش اصلی و قاطع را به عوامل فرهنگی داد. به عبارت دیگر، بر مبنای دیدگاه این کتاب،‌ همه عوامل جامعه‌شناختی،‌ روان‌شناختی،‌ اقتصادی و سیاسی در وقوع انقلاب اسلامی نقش داشته‌اند،‌ منتهی نه به صورتی که رهیافت‌های چند علتی می‌گویند! بلکه بدین صورت که ارتباط و پیوند این عوامل،‌ توسط عوامل فرهنگی برقرار شده و تاروپود موضوع را عوامل فرهنگی شکل می‌دهند. این موضوع تاکنون بدین‌گونه در کمتر نوشته‌ای پیرامون وقوع انقلاب اسلامی بیان گردیده و مهم‌ترین یافته پژوهش مصطفی ملکوتیان است.

حامد زارع
بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌پردازی‌ها
نویسنده: مصطفی ملکوتیان
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
۱۳۸۷
شمارگان: ۲۰۰۰ نسخه
قیمت: ۳۰۰۰ تومان

منبع : روزنامه کارگزاران