جغرافیای تاریخی استان ، استان لرستان

اقوام مهاجر،‌ در هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد در كوهساران زاگرس اسكان یافتند و سرانجام، سرزمین بین‌النهرین (میان دو رود)‌ را تصرف كردند. نام طایفه‌هایی كه در زاگرس سكونت داشتند، در ‌آثار برجای مانده از سارگن پادشاه مقتدر اَكد (2048-2030 ق.م) آمده است. به استناد كتیبه‌های بابلی، آشوری و ایلامی،‌ ساكنان دامنه‌های كوهساران زاگرس طایفه‌هایی مانند لولوبی، مانایی، كاسی، گوتی، نایدی، آمادا و پارسوا بوده‌اند. تاریخ‌نگاران، در آریایی بودن لولوبی‌ها و مانایی‌ها تردید دارند؛ اما شواهد تاریخی نشان می‌دهند، كاسی‌ها در سال 1600 قبل از میلاد در لرستان كنونی می‌زیستند و حكومت آن‌ها از شمال و شرق لرستان تا اطراف همدان توسعه داشت. این قوم،‌ در هزاره دوم پیش از میلاد در بابل مستقر شدند و دومین سلسله شاهان بابل را تأسیس كردند. انقراض كاسیان در هزاره‌ دوم پیش از میلاد، با یورش دولت مقتدر ایلام صورت گرفت. در نتیجه، كاسی‌ها به زاگرس عقب نشستند و خراجگزار ایلام شدند و آن‌ها در برابر توسعه‌طلبی آشوری‌ها، در مناطق شرقی، مانند سدی مقاومت كردند. قدرت این قوم كوه‌نشین به حدی رسید كه شاهان سلسله هخامنشی هنگامی كه از فارس به شوش یا از بابل به اكباتان می‌‌گذشتند،‌ هدیه‌هایی برای ایلات كوهستانی بین راه می‌فرستادند تا مسیر آن‌‌ها را امن نگاه دارند. در دوره‌های بعدی ساكنان این نواحی به طور موقت مغلوب اسكندر مقدونی شدند.
در دوره ساسانیان، پشتكوه و پیشكوه را شخصی از خاندان معروف هرمزان اداره می‌كرد. آخرین فرمانروای این خاندان، همان هرمزان بود كه به اسارت سپاهیان عرب درآمد. عرب‌ها در سال 16 هجری قمری پس از فتح حلوان، نواحی شمالی لرستان را گرفتند و در سال 21 هجری قمری، نهاوند و قسمت جنوبی لرستان را نیز به تصرف خود در آوردند. در سال 22 هجری قمری، هنگامی كه «عمر» سرزمین‌های گرفته شده را در میان لشكریان كوفه و بصره تقسیم می‌كرد، لرستان ضمیمه حوزه كوفه شد و از آن پس جزو ایالت جبال (عراق عجم) درآمد و تا میانه سده چهارم هجری، حكمران این منطقه یا از بغداد یا از كوفه تعیین می‌شد. در همین قرن، حسنویه كُرد این منطقه را به تصرف خود در‌آورد و خاندان او تا سال 500 هجری قمری بر لرستان تسلط داشتند.
مقارن استیلای مغول بر ایران، لرستان به دو قسمت لر بزرگ و لر كوچك تقسیم شد. هر یك از این دو قسمت از پیش از استیلای مغول تا مدت زمانی پس از انقراض ایلخانان،‌ امرای نیمه مستقل داشتند. اتابكان لر بزرگ اصلاً از كُردان شام بودند كه از حدود نیمه‌ قرن ششم هجری از راه آذربایجان رهسپار ایران شدند و در حدود اشترانكوه و جلگه‌های شمالی آن اسكان گزیدند.
پایتخت اتابكان لرستان در شهر ایذج (مال امیر) بود. خرابه‌های فراوانی از آن دوره باقی مانده كه بیشتر آن‌ها به دوره ساسانیان مربوط است و هنوز در این محل دیده می‌شوند. اتابكان لر بزرگ تا نیمه‌ اول قرن نهم هجری حكومت كردند (827-500 هجری قمری) و آخرین آن‌ها كه غیاث‌‌الدین كاووس نام داشت،‌ به دست سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری برافتاد و سلسله‌ او منقرض شد.
اما اتابكان لر كوچك (1006-580 هـ.ق) كه چندین امیر معتبر داشتند و حكومتشان نیز طولانی‌تر بود،‌ هیچ‌وقت اهمیت و اعتبار لر بزرگ را پیدا نكردند. اتابكان لر كوچك موقعیت خود را تا زمان صفویه حفظ كردند و حتی حكومت خود را تا غرب كوه‌های پشتكوه توسعه دادند. آخرین فرد این سلسله شاهوری نام داشت كه در سا ل1006 هجری قمری به فرمان شاه عباس اول كشته شد و سلسله او نیز برافتاد. بدین گونه حكومت لرستان به حسین نامی محول شد و خاندان این والی تا اوایل روی كار آمدن سلسله قاجار، بر لرستان حكومت كردند. از آن پس حكومت پشتكوه را گاه حكام بروجرد و زمانی حكام شوشتر به عهده داشته‌اند. در زیر، جغرافیای تاریخی شهرستان‌های استان لرستان به اختصار ذكر می‌شود :