معرفی گونه ‏های گیاهی مناسب جهت کشت اطراف مسیل‌ها

از مدت ها قبل فكر منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها، در كشورهایی كه مبتلا به اقلیم خشك و نیمه خشك هستند وجود داشته است. شاید در كشور ما بتوان اولین اقدام عملی در این زمینه را منظر سازی بزرگراه تهران - كرج تلقی نمود به طوری كه بخش میانی با گیاه آتریپكلس كانی سنس و جناح شمالی با استفاده از سوزنی برگها، تزئین شده است.
در سال های اخیر اندیشه مورد بحث در ابعاد وسیع مورد توجه دستگاه های اجرایی كشور قرار گرفت و نقطه اوج خود را در طرح درختكاری بزرگراه تهران-قم به نمایش گذاشت. دراستان خراسان نیزاز یک طرف با اجرای پروژه های جاده سازی و احداث بلوارها و اتوبان ها و از طرف دیگر با توجه به کم آبی و خشکسالی های اخیراحساس منظر سازی با استفاده از گونه های مقاوم به کم آبی بیش از پیش احساس گردید.
در این مقاله به بررسی فنولوژی، ریخت شناسی و ویژگیهای منظر گونه های مختلف درختی و درختچه ای مقاوم به خشكی كه می تواند در منظر سازی جاده ها و بزرگراه های در دست احداث در سطح استان خراسان استفاده گردند اشاره خواهد شد.تعدادی ازگونه های پیشنهادی به شرح زیر می باشد. كارته - نسی - قیچ - پرند- علف مار – ارمك- پلاس مورچه- دم گاوی- اشنان - درمنه- قره داغ- پنی زتوم – برازمبل- گل ماهور- سیاه داغ - پده- اسكنبیل- گز- زرشك گرگ تیغ- بادام كوهی- عقربان - پنج انگشت - تنگرس-و ...
● مواد و روش ها:
انتخاب و كشت گیاهان آبدوست در مسیرهای طولانی و اعمال سیستم آبیاری تانكری برای نگهداری درختان كه خود هزینه های سنگین را در بر داشته است(هزینه سالیانه یك اصله درخت كاج در مسیر بزرگراه تهران-قم طبق فهرست بهاء سال ۷۰ به میزان ۴۲۳۱ ریال اعلام گردیده است).نیاز به هزینه های نگهداری كه باید طی سالیان متمادی همچنان ادامه یابد به طوری كه در صورت كمبود اعتبارات و عدم آبیاری تمامی اقدامات انجام شده،مفهوم خود را از دست خواهد داد.افزون بر این،مسائلی مانند تجمع تدریجی املاح در ریشه گاه درختان،از جمله مواردی است كه حیات و زنده مانی درختان غرس شده را تهدید می كنند.
از طرفی الزام در صرفه جویی آب ،به ویژه در كشورهایی كه در اقلیم خشك و نیمه خشك قرار دارند و بهره برداری بهینه از آب،مسئله حیاتی است كه باید در تمام برنامه های عمرانی رعایت شود.بی شك كشت گیاهان آبدوست در مسیر جاده ها به دلیل نیاز به آبیاری مداوم،برای حفظ و زنده مانی آنها،تامین مقادیر زیادی از آب را طلب می كند.
در حالی كه استفاده از گیاهان بومی و سازگار ،به دلیل توانمندی كه در استفاده از امكانات محیط را دارند،در صرفه جویی آب ،نقش بسیار موثری را ایفاء می نمایند.نتایج حاصل از یك بررسی انجام شده نشان داد كه با استفاده از اصول احداث فضای سبز،در سطح ۱۵۰۰۰۰ فوت مربع،با استفاده از گیاهان چند خانواده گیاهی مقاوم به خشكی ،به طور متوسط ۳۴۶۵۰۰۰ گالن آب در سال صرفه جویی گردید. در بررسی دیگر مشخص شده است كه در یكی از شهرهای ایالات متحده،قبل از جایگزین شدن گیاهان مقاوم به خشكی در فضای سبز شهر،بطور متوسط ۴۴ درصد از آب تامین شده برای مصارف خانگی ،صرف آبیاری فضای سبز شهر می شده است، اما پس از كشت گونه های مقاوم به خشكی به صورت جایگزین گیاهان آبدوست پیشین،میانگین كل مصرف آب بالغ بر ۶۶ درصد كاهش داشته است.
با توجه به نتایج حاصل از بررسی مذكور،قانونی بنام قانون ۰۵۵ در سال ۱۹۷۵ در شهر آلبوكوركو واقع در ایالت كلرادو به تصویب رسید كه صدور جواز ساخت هر نوع ساختمان را منوط به استفاده از گیاهان مقاوم به خشكی در فضای سبز نموده است. شواهد دیگری نیز از تغییر عملیات احداث فضای سبز در بزرگراه های ایالات متحده،وجود دارد.
امروزه كشت گیاهان كه نیازمند آبیاری،كود،قطع و هرس هستند و در نتیجه هزینه های هنگفتی را طلب می كنند در این كشور، منسوخ شده است. اصولا كاشت درختان سوزنی برگ (كاج و سرو) و پهن برگ (نارون و زبان گنجشك)در مسیر جاده ها ،بزرگراه ها و آزاد راه ها به ویژه در اقلیم خشك و نیمه خشك موضوعی كاملا متفاوت و متمایز از امكانات طبیعی و اكولوژیكی این مناطق بوده و لازم است در چگونگی انجام چنین اقداماتی تجدید نظر كلی به عمل آید . به نظر می رسد راه كار حل این مسئله مراجعه به طبیعت و بهره برداری از ذخایر ژنتیكی آن شامل درختان،درختچه ها و بوته ها همراه با توجه ویژه به طراحی منظر باشد.
با توجه به مجموع مطالب فوق و لزوم منظر سازی جاده ها،بزرگراه ها و آزاد راه ها با استفاده از گیاهان،در عصری كه بخشی از حیات مردم در جاده ها خواسته و ناخواسته به دلیل الزام در استفاده از وسایل نقلیه موتوری سپری می گردد،به شدت احساس می شود، افزون بر این ، به منظور جلوگیری از فرسایش آبی و بادی ،تعدیل رفتار طوفانها و بادها و تعدیل صداهای آزار دهنده ناشی از حركت وسایل نقلیه موتوری در جاده ها و بزرگراه ها، لزوم تحقیقی علمی،گسترده و دقیق احساس می شود.محور اصلی چنین تحقیقی را منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها،با استفاده از گیاهان مقاوم به خشكی تشكیل می دهد.
علت تاكید بر گیاهان مقاوم خشكی نیز آن است كه چنین گیاهانی می توانند در این مسیرها با ساختارهای خاكی،اقلیم و توپوگرافی متفاوت،بدون نیاز به تیمارهای شدید برای نگهداری و آبیاری مستقر شوند و با عكس العمل منفی محیط طبیعی مواجه نگردند.
گیاهان در این عرصه قادر خواهند بود به صورت طبیعی و در حد توانمندی ها،امكانات و ظرفیتهای محیط به زندگی خود ادامه دهند و در عین حال در فصول مختلف سال،مناظر چشم نوازی را در طول جاده ها و بزرگراه ها برای مسافرین ایجاد نمایند. توجه به این نكته ضروری است كه حدود ۸۰ درصد از گستره وسیع كشور ما را تحت تاثیر و حاكمیت شرایط آب و هوایی خشك و نیمه خشك قرار دارد.
شهر مشهد نیز با توجه به شرایط آب و هوایی خشك خود تابع شرایط فوق می باشد و از این رو به دلیل در دسترس نبودن آب در تمامی مقاطع زمانی و مكان های مورد نظر،منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها با استفاده از گیاهان بومی و وحشی بیابانی و كویری،جایگاه ویژه ای را داشته و از اهمیت زیادی برخوردار می باشد.
در این مقاله سعی شده است در زمینه گونه های گیاهی مقاوم به خشكی با لحاظ معیارهای اكولوژیكی مانند،مقاومت و سازگاری گونه ها در اقلیم خشك و نیمه خشك بدون نیاز به آبیاری و سایر نهاده ها،قدرت استقرار در خاكهای مختلف با خصوصیات فیزیكو شیمیایی متفاوت در واحدهای گوناگون فیزیوگرافی،توان گسترش افقی و عمقی ریشه به منظور دریافت رطوبت موجود در محیط،دارا بودن مكانیسم های ویژه در اندامها به منظور نگهداری و حفظ آب و جلوگیری از هدر رفت آن و وسعت دامنه سازش اكولوژیكی،گیاهان مناسب شناسایی و معرفی شوند.افزون بر این در انتخاب و معرفی گیاهان معیارهای زیبا شناختشی امل:فرم،ارتفاع،تاج پوشش،بافت ساقه ها و شاخه ها،شكل و تنوع رنگ در برگها،گلها،میوه ها و جلوه گری مجموعه زیبائیهای مذكور در فصول مختلف و طبقه بندی اطلاعات زیست محیطی آنها نیز مد نظر بوده اند.
طراحی مجموعه های گیاهی مناسب برای تیپ ها و واحدهای اراضی در مسیر جاده ها و بزرگراه ها و انتخاب گزینه های كارآمد كه بتوانند نمایشگر طراحی ویژه منظر سازی در مواضع متفاوت آنها باشد،موضوع دیگری است كه با بكار گیری اصول فنی سطوح آبگیر باران و ارائه الگوهای مناسب و كم هزینه در استفاده بهینه از باران برای تقویت پوشش گیاهی مورد بحث قرار گرفته است.معرفی گونه های مناسب جهت منظر سازی بزرگراه ها و جاده های منتهی به مشهد مقدس:
با توجه به شرایط آب و هوایی شهر مشهد و میزان متوسط بارندگی به میزان ۲۵۰ میلیمتر گونه های ذیل جهت منظر سازی اطراف بزرگراه هایی از قبیل بزرگراه امام علی،سنتو،اتوبان مشهد-باغچه ،مشهد – نیشابور و جاده مشهد- قوچان و مناطق مشابه در سطح خراسان پیشنهاد می گردد:
▪ كارته Hertia angustifulia
▪ نسی Stipagrostis plumosa
▪ قیچ Zygophyllum eurypterum
▪ پرند Pteropyrum oucheri
▪ علف مار Capparis spinosa
▪ ارمك Ephedra intermedia
▪ پلاس مورچه Cressa cretica
▪ دم گاوی Smirnovia iranica
▪ اشنان Seidlitzia rosmarinus
▪ درمنه Artemisia siberi
▪ قلم Fortuynia racinii
▪ قره داغ Nitraria schoberi
▪ پنی زتوم Pennisetum orientallis
▪ برازمبل Perovskia
▪ گل ماهور Verbascum
▪ سیاه داغ Haloxylon aphyllum
▪ گز Tamarix
▪ پده Populus euphratica
▪ اسكنبیل Calligonum
▪ بادام كوهی Amygdalus scoparia
▪ عقربان Sophora hortensis
▪ زرشك Berberis orintalis
▪ اشك Halimodendron halodendron
▪تنگرس Amygdalus lycioides
▪ گرگ تیغ Lycium depyessum
▪ پنج انگشت Vitex agnus castus
هر یك از گونه های فوق دارای مشخصاتی از قبیل جایگاه سیستماتیك،ریخت شناسی،فنولوژی،شرایط اكولوژیكی،چگونگی تكثیر و كشت و ویژگی های منظر سازی آن می باشد كه مجال ارائه آنها در این مقاله نمی باشد.
● بحث و نتایج:
گیاهان اشاره شده فوق كه شرایط سازگاری و استقرار در مسیر جاده ها و بزرگراه ها را دارا می باشند.این گیاهان افزون بر دارا بودن معیارهای مناسب برای منظر سازی،می توانند در انواع خاكهای با محدودیت های شوری و قلیائیت،پائین بودن ظرفیت نگهداری آب،نامناسب بودن بافت، فرسایش پذیری از یك طرف و شرایط سخت آب و هوایی و اقلیم مناطق خشك و نیمه خشك ،مانند گرما،سرما،نوسانات درجه حرارت ،بالا بودن شدت تبخیر،وزش بادهای گرم و بادهای با برودت زیاد،كمبود رطوبت را از طرف دیگر به خوبی تحمل نموده و ثبات و سازگاری مطلوبی را از خود نشان دهند.
گونه های معرفی شده هر چند محدود هستند،اما نیازی به آبیاری ،كود دهی و سمپاشی ندارند. به طوری كه قادرند از منابع موجود،علی رغم محدود بودن آنها در محیط به ویژه آب ،بنحو موثری استفاده نموده و رشد نمایند.این گیاهان با سیستم های ریشه ای ویژگی كه دارند،قادرند رطوبت موجود در خاك را جذب نموده و آب را در اندامهای خود ذخیره نمایند و به هنگام حاكم شدن خشكی شدید فیزیكی در رویشگاه،با اندامهای ویژه خود مانند:كرك و لایه ترشحی ضخیم در سطح برگها و ساقه ها(كارته-گل ماهور- گل عقربی- پلاس مورچه-دمگاوی-سیاه تاغ-اسكنبیل-گز-و اشك)وجود تیغ در سطح ساقه ها(علف مار،قره داغ،زرشك،اشك،تنگرس،وگرگ تیغ)و برگهای گوشتی(اشنان و سالسولا)كه برای كاهش تعرق گیاهی تكامل یافته اند.از اتلاف بیش از حد آب جلوگیری كنند،این ویژگی ها،گیاه را قادر می سازد تا در اقلیم خشك بدون نیاز به آبیاری،بقاء یافته و شادابی و سرسبزی خود را حفظ نمایند.
این گیاهان دارای انعطاف اكولوژیكی بوده و در مقابل تغییرات درجه حرارت محیط بسیار مقاوم هستند(اسكنبیل و سلمه صحرایی ۲۰ تا ۵۰ درجه سانتیگراد زیر صفر و ۵۰ درجه بالای صفر را تحمل می كنند) رشد و نمو چنین گیاهانی در رقوم ارتفاعی گسترده ازسطح دریا و استقرارآنها در خاكهای با خصوصیات فیزیكی و شیمیایی متفاوت و در مناطق مختلف از جمله مواردی هستند كه امكان استفاده از آنها برای منظر سازی میسر می سازند.
مجموعه گیاهان معرفی شده از نظر منظر در زمینه :بافت،رنگ،و شكل برگ،میوه،گل،فرم و بافت شاخه ها و ساقه ها به قدری متنوع هستند كه به عنوان مستعدترین گروههای گیاهی برای منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها و همچنین فضای سبز شهری و پاركها می توانند مورد بهره برداری قرار گیرند، زیرا این گیاهان افزون بر ویژگی هایی كه دارند به دلیل متنوع بودن،كه خود یكی از زمینه های مهم در طراحی منظر است موجب ایجاد چشم اندازهای زیبا نیز در حاشیه جاده ها و بزرگراه ها می شوند.گفتنی است كه ارتفاع گونه ها از ۶۰ سانتیمتر تا ۵ مترو پوشش تاجی آنها از ۴۰ سانتی متر تا ۴ متر متغیر است. در نتیجه پس از كاشت و رشد قادرند از اثرات تخریبی بادها و طوفان ها و بوران در مسیر جاده ها و بزرگراه ها جلوگیری نموده و آلودگی صدا و آزار ناشی از نور خودرو های مقابل در سمت دیگر جاده ها و بزرگراه ها را كاهش دهند.
● پیشنهادات:
▪ با توجه به هزینه بالای نگهداری گیاهان آبدوست و خطراتی كه در اثر تنش های محیطی به ویژه كم آبی كه آنها را تهدید می نماید و نظر به لزوم صرفه جویی آب در سطح استان خراسان،توصیه می شود از گونه های اشاره شده در این مقاله با رعایت طراحی منظر،برای كاشت در مسیرهای جاده ها و بزرگراه ها استفاده شود.
▪ پیشنهاد می گردد دستگا ه های اجرایی متولی فضای سبز شهر مشهد جهت كاهش مصرف آب ،با رعایت مفاهیم كلی و اصولی،از آنها در فضای سبز شهری و پاركها استفاده نمایند.
۳-الگوهای سطوح آبگیر باران می تواند بعنوان راهكاری جهت جلوگیری از هرز رفتن روان آبهای سطحی و تامین رطوبت كافی برای گیاهان استفاده شود.
▪ توصیه می شود دستگاه های اجرایی(متولی فضای سبز)برای سهولت در پیاده كردن برنامه های مورد نظر در این رابطه با اكولوژیستها،خاكشناسان و متخصصین طراحی منظر،مشورت های لازم را بعمل آورند.
▪ پیشنهاد می گردد بخش های خصوصی،در تولید نهال و بذر و عملیات اجرایی منظر سازی با استفاده از گیاهان مقاوم به خشكی ،در مسیر جاده ها و بزرگراه ها و فضاهای سبز شهری مشاركت داده شوند و از طریق دستگاههای ذیربط مورد حمایت قرار گیرند.

بهرام محمدی گلرنگ
عظیم شهیدی
محمد كاظمی
فهرست منابع:
۱-اصغری،حمید رضا ۱۳۷۴،بررسی شرایط زیستگاهی تركیب شرایط زیستگاهی تركیب سنی و الگوی پراكنش گیاه قیچ در منطقه توران (جنوب شرقی شاهرود)،مجله پژهش و سازندگی شماره ۲۶
۲-ثابتی،حبیب ا... ۱۳۴۱،اقالیم حیاتی ایران،انتشارات دانشگاه تهران.
۳-لقمان،حسین ۱۳۷۰،بررسی طرح حرم تا حرم درختكاری جنات یك،موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع
۴-مهاجر شجاعی،محمد حسن ۱۳۶۴،ارزیابی منابع و بررسی گونه های مناطق خشك و نیمه خشك.
۱- (عضو هیأت علمی مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی خراسان)
مشهد – جاده سنتو – مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان -صندوق پستی۴۸۸ تلفن: [phone] همراه : [phone] نمابر : ۳۴۰۰۳۹۰
۲- کارشناس ارشد پژوهشی و قائم مقام معاونت خدمات شهری شهرداری مشهد .
- عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی خراسان

منبع : مهندسی معدن