تحلیلی بر روند تحقیقات سلول‌های بنیادی در ایران

در این مطلب نقطه‌نظرات و دیدگاه‌های دكتر علیرضا قدسی‌زاد، در مورد نحوهٔ كار محققان و پزشكان ایرانی در زمینهٔ سلول‌های بنیادی بیان شده است. وی رزیدنت سال پنجم جراحی قلب در دانشگاه دوسلدورف آلمان و محقق در زمینهٔ سلول‌درمانی برای بیماری‌های قلبی است.
● مشكلات و سؤالات موجود در زمینهٔ كاربرد سلول‌های بنیادی (به‌ویژه پیوند به قلب)
علیرغم این‌كه تلاش‌ها، تحقیقات و ایده‌های محققان و پزشكان ایرانی در زمینهٔ كاربرد سلول‌های بنیادی (به‌ویژه پیوند به قلب) بسیار قابل تقدیر و تحسین است، به نظر می‌رسد در این بین به نكاتی كم توجهی شده‌ است كه اهمیت بسیار زیادی دارند.
بنابراین لازم است جهت اصلاح روند كار و ایجاد زمینهٔ مناسب برای ارایهٔ دستاوردهای كشور در عرصه‌های بین‌المللی، این مشكلات را برطرف كرد. برخی از مهم‌ترین این مشكلات كه در طی سفر چندروزه به كشور و تبادل‌نظر با محققان و پزشكان ایرانی به آنها پی برده‌ام، به این شرح است:
۱) مشكلات ناشی از كشت و تكثیر سلول‌ها قبل از پیوند
مشكل اول محققان ایرانی در ارتباط با سلول‌های بنیادی، به روش كار آنها قبل از پیوند مربوط می‌شود. در واقع این افراد پس از تهیهٔ نمونهٔ حاوی سلول‌های بنیادی و قبل از پیوند، آن را به مدت ۳ هفته در محیط كشت حاوی سرم خود بیمار تكثیر ( Expand ) می‌كنند. اما باید توجه داشت كه اگر سلول‌های اولیهٔ‌ اخذشده از فرد را در محیط حاوی سرم تكثیر كنیم، این سلول‌ها به سلول‌های مزانشیمال تبدیل می‌شوند كه ماهیت دقیق آنها مشخص نیست. برخی اعتقاد دارند سلول‌های مزانشیمال جزو سلول‌های CD۲۹ هستند و گروه دیگری آن‌ها را جزو ردهٔ CD۱۲۹ ، CD۱۱۷ ، SH۲ و SH۳ می‌دانند.
لازم به ذكر است ‌كه سلول‌ها به دو دستهٔ كلی سلول‌های مولد مزانشیمال ( Mesenchymal progenitor ) و سلول‌های مولد اندوتلیال ( Endothelial progenitor ) تقسیم می‌شوند كه ماهیت گروه اول مشخص نیست. بنابراین اگر سلول‌های اولیه در حضور سرم تكثیر شوند، به سلول‌های مزانشیمی تبدیل می‌شوند كه توانایی و قابلیت تمایز به رده‌های سلولی مورد نظر ما (مثلاً سلول‌های قلبی) را از دست می‌دهند وفقط قدرت تولید سلول‌های ردهٔ خون‌ساز یا هماتوپوئیتیك ( CD۴۵ + ) را دارا خواهند بود. یعنی رده‌های سلولی CD۳۴ + و ACC۱۳۳ + كه برای پیوند مناسب‌تر هستند، در این نمونه وجود نخواهد داشت.
در یك بیان كلی باید اشاره كرد كه در شرایط فعلی و با دانش روز، تكثیر سلول‌های بنیادی در شرایط آزمایشگاهی به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. بنابراین بهتر است راه‌های رفتهٔ دیگران دوباره پیموده نشود و تجربه‌های ناموفق آنها تكرار نگردد.
به‌عبارت دیگر، چنانچه بخواهیم از سلول‌های بنیادی برای مقاصد درمانی و پیوند به بیماران استفاده كنیم، بهتر است پس از نمونه‌گیری از مغز استخوان و جداسازی سلول‌ها، بلافاصله آن را به فرد بیمار تزریق كنیم تا از بروز تغییرات و تمایزهای ناخواسته‌ كه موفقیت عمل را به شدت كاهش می‌دهند، جلوگیری شود.
۲) استفاده از توده سلول‌های تمایز یافتهٔ مختلف برای پیوند
اشكال دیگری كه به برخی تحقیقات بالینی محققان و پزشكان ایرانی وارد است، عدم جداسازی و خالص‌سازی سلول‌های بنیادی قبل از تزریق آنها به بیمار است. چراكه در نمونهٔ كشت داده شده از آسپیرهٔ مغز استخوان بیمار، مجموعه‌ای از سلول‌های تمایز یافتهٔ مختلف نظیر فیبروبلاست ( Fibroblast ) مغز استخوان نیز وجود دارند كه برای بیمار عوارض جانبی به‌دنبال خواهند داشت. برای مثال، وجود سلول‌های فیبروبلاست مغر استخوان در نمونه، مشكلات زیادی از جمله عوارض قلبی و ایجاد بی‌نظمی در ضربان (آریتمی) ایجاد خواهد كرد.
علاوه بر این، در صورت تزریق سلول‌های بنیادی حاوی فیبروبلاست به بیمار، احتمال بروز آسیب بافتی یا Scar tissue در بافت همبند ( Connective tissue ) و كلسیفیه شدن ( Calcification ) بافت‌ها وجود خواهد داشت.
۳) اهمیت جداسازی سلول‌ها در شرایط GMP
نكتهٔ مهمی كه باید دقیقاً رعایت شود آن است كه پروسهٔ جداسازی و استفاده از سلول‌های بنیادی ردهٔ ACC۱۳۳ + برای پیوند، بایستی تحت شرایط ویژهٔ GMP صورت گیرد. به‌عبارت دیگر، تهیه و آماده‌سازی این سلول‌ها باید در یك سیستم كاملاً بسته و یا توسط دستگاهی انجام شود كه حایز شرایط GMP باشد.
نكتهٔ دیگر این‌كه، كیت‌های مورد استفاده برای جداسازی این سلول‌ها باید برای استفاده در انسان (از نوع بالینی) طراحی و تولید شده باشند كه دارای ویژگی‌های GMP هستند، چراكه كیت‌های ارزان‌قیمت دیگری برای جداسازی سلول‌ها در شرایط آزمایشگاهی موجود است كه فقط مخصوص تحقیقات آزمایشگاهی بوده و اصلاً برای مقاصد بالینی كاربرد ندارد. خوشبختانه تا آنجا كه بنده اطلاع دارم، در ایران چندین مركز مجهز به امكانات و شرایط GMP یا مشابه آن برای این منظور وجود دارد.
● جمع‌بندی بحث مربوط به فعالیت‌های محققان ایرانی در زمینهٔ پیوند سلول‌های بنیادی
به‌عنوان جمع‌بندی، چند نكتهٔ مهم را درخصوص روند تحقیقات سلول‌های بنیادی و كاربرد آن‌ها در ایران بیان می‌كنم:
۱) تكثیر كردن سلول‌های بنیادی قبل از پیوند موجب تمایز و كاهش قدرت آن‌ها می‌شود.
۲) استفاده از محیط‌ كشت فاقد ویژگی‌های استاندارد ( GMP ) برای تكثیر سلول‌ها قبل از انجام پیوند خطرناك است.
۳) عدم جداسازی سلول‌های فیبروبلاست از نمونه حاوی سلول‌های بنیادی قبل از اقدام به پیوند خطرناك است.
۴) عدم استفاده از كیت‌های استاندارد برای جداسازی ردهٔ سلولی ACC۱۳۳ + برای پیوند به بیماران بسیار خطرناك است.
۵) اطلاعات دقیق مربوط به نوع و ردهٔ سلول‌های بنیادی جداشده ( FACS data ) از نظر نوع، ماهیت و تعداد باید در كنگره‌ها و مجامع علمی ارایه شود.
در هر حال باید توجه داشت كه، پیوند سلول‌های بنیادی به بیماران فقط در شرایطی مقدور است كه این سلول‌ها در آزمایشگاه‌های ویژه و كاملاً استریل تهیه و آماده شده باشند كه این امر استانداردهای بسیار بالاتری نسبت به فعالیت‌های تحقیقاتی را طلب می‌كند.
● سؤالات جدی راجع به دستاوردهای محققان ایرانی در زمینهٔ سلول‌های بنیادی جنینی
هر چند دستاوردهای محققان ایرانی در زمینهٔ جداسازی، تكثیر و نگهداری از سلول‌های بنیادی جنینی انسان بسیار ارزشمند و درخور تقدیر است، اما این نكته را نیز نباید از نظر دور داشت كه كشورهای پیشرفتهٔ دنیا نظیر آلمان، غالباً این دانش فنی را از مدت‌ها قبل در اختیار داشته و در مدل‌های حیوانی نیز آزمایش كرده‌اند، ولی به دلایل متعدد از جمله منع قانونی و حقوقی كار با جنین انسان، این تحقیقات بر روی سلول‌های جنینی انسان انجام نشده است؛ پس این مسئله دلیلی بر عقب بودن آن كشورها در این زمینه نیست.
بنابراین، محققان ایرانی باید از فرصت‌ها و تسهیلات قانونی و شرعی موجود در ایران بهترین استفاده را برده و جایگاه كشور را در زمینهٔ تكنولوژی تولید سلول‌های بنیادی و استفاده از روش‌های درمانی جدید با استفاده از سلول‌های بنیادی، بیش از پیش ارتقا بخشند.
همچنین ضمن تقدیر از زحمات و موفقیت‌های اخیر محققان ایرانی در زمینهٔ تكثیر و نگهداری از سلول‌های بنیادی جنینی، امیدوارم انتشار كامل و به موقع نتایج تحقیقات این همكاران در مجلات معتبر علمی، گویای عملی كارهای ارزشمند آنها در سطح دنیا باشد.
لذا به نظر من، ضمن آن‌كه باید نیروهای متخصص و فعالیت‌های انجام شده را مورد تشویق قرار داد، بایستی ضمن بهره‌گیری ازتجربیات محققان برجستهٔ دنیا، به شكل اصولی و صحیح در این عرصه برنامه‌ریزی و تلاش كرد.
در این باره توجه به چند نكته لازم است:
۱) ارتباط مستمر و بهره‌گیری از تجربیات محققان و دانشمندان ایرانی مقیم خارج، یك را میان‌بُر است.
۲) شركت فعال در مجامع بین‌المللی و تخصصی به‌منظور ارایهٔ دستاوردها و آشنایی با آخرین نتایج كار محققان دنیا، بسیار مفید و لازم است.
۳) انتشار دقیق و به‌موقع نتایج تحقیقات، مانع از انتشار اخبار غیررسمی و غیرعلمی در رسانه‌ها می‌شود.

نویسنده: محمد آهنگرزاده رضایی
دیدگاه دكتر قدسی‌زاد

منبع : شبکه تحلیل گران تکنولوژی ایران