کودکان و راه‌های استدلال‌ورزی

● درآمد:
فلاسفه، ذهنِ انسان را به مثابه جایگاه عقل و پرورش عقل را هدف نهایی تعلیم و تربیت می‌دانستند، به همین دلیل یادگیری تفكر انتقادی، استدلال و به كارگیری منطق را مورد تاكید قرار می‌دادند. به عقیده آنان از طریق اندیشیدن است كه می‌توانیم به زندگی معنا ببخشیم.
فلسفه برای كودكان در نظر دارد كه تفكر انتقادی، استدلال و به كارگیری منطق و حل مساله را به كودكان آموزش دهد. حال این سوال مطرح می‌شود: آیا از نظر روانشناسی می‌توان به پرورش فكری كودكان امیدوار بود؟
از دیرباز روانشناسان كاركرد ذهن را مورد مطالعه قرار داده و در پی كشف قوانین كلی حاكم بر قوای ذهنی انسان بوده‌اند. آنان به دنبال الگویی درباره رشد شناختی و فرآیند كسب آگاهی در انسان می‌باشند.
فرانسین گالتن (۱۹۱۱ – ۱۸۲۲) یكی از پیشگامان در این زمینه، معتقد بود كه هوش یك ویژگی خاص است كه تا میزان زیادی ارثی است. براساس این دیدگاه، تفكر فرآیندی برخاسته از هوش می‌باشد كه مختص یك گروه خاص است. حال اگر هوش تا میزان زیادی ارثی باشد، تلاش برای بهبود عملكرد آن چه فایده‌ای دارد؟
در مقابل این دیدگاه آلفرد لبینه (۱۹۱۱- ۱۸۵۷) قرار داشت كه معتقد بود می‌توان به پرورش فكری كودكان امیدوار بود حتی اگر آنان فاقد این قابلیت ارثی باشند. او تلاش‌های زیادی در این راه انجام داد و به این نتیجه رسید كه دیدگاه مقابل هیچ پایه و اساسی ندارد. تفكر حاصل عملكردهایی مانند توجه، مشاهده، حافظه و غیره می‌باشد و این عوامل را می‌توان به وسیله تعلیم و تربیت پرورش داد به نحوی كه نسبت به قبل كودكان باهوش‌تر شوند. قوای ذهنی كودك از بدو تولد چندان اهمیتی ندارد بلكه چگونگی استفاده از این قوا و نحوه پرورش آنهاست كه از اهمیت برخوردار است.
روانشناس روسی، ویگوستكی روی نقشی كه محیط اجتماعی ایفا می‌كند تاكید داشت. او استدلال كرد كه همه فرآیندهای روانشناختی نتیجه تعامل‌های اجتماعی و فرهنگی است. تفكر كودك طی تجربه‌های اجتماعی او رشد می‌كند. ویگوستكی معتقد بود كه كاركردهای عالی ذهنی وقتی به وجود می‌آیند كه افراد با هم روابط واقعی پیدا كنند. همه كودكان در تعاون و همكاری با دیگران امكان رشد پیدا می‌كنند و آنچه كودك می‌تواند امروز با همكاری دیگران انجام دهد در آینده به تنهایی انجام خواهد داد. ویگوستكی به این نكته پی برد كه در روش‌های سنتی به این نكته توجه نشده است كه دریافت كمك و حمایت هر چند ناچیز مانند طرح یك سوال تعیین‌كننده و مهم یا مشخص‌كردن گام اول، تا چه اندازه قدرت كودكان را در حل مساله افزایش می‌دهد.
هر كودك با استفاده از كمك بزرگسالان می‌تواند كارهایی را انجام دهد كه به تنهایی قادر به انجام آنها نیست. روانشناسانی كه خط فكری پیاژه را دنبال می‌كنند كودكان را یادگیرنده‌های فعال محسوب می‌كنند كه در حال تعامل با محیط بیرون و شكل‌دهی به ساختارهای پیچیده فكری‌شان هستند و به تنهایی برای حل مساله خود اقدام می‌كنند.
اما مطالعات نشان دادند كه كودك چگونه با در اختیار داشتن شرایط اجتماعی مناسب بهتر از زمان تنهایی قادر است از عهده مسائل پیچیده برآید. كودكانی كه در قالب گروه‌های دو یا چندتایی با یكدیگر همكاری می‌كنند در مقایسه با كودكانی كه به تنهایی فعالیت می‌كنند راه‌حل‌های موثرتری برای حل مسائل منطقی ارائه می‌دهند.
زبان نقش عمده‌ای را در این فرآیند ایفا می‌كند. ویگوستكی چنین استدلال كرد كه مفاهیم ابتدا به طور بیرونی از طریق گفت‌وگو دریافت می‌شوند و سپس به تدریج به عنوان شیوه‌های تفكر درونی می‌شوند. ابزارهای زبان و فرهنگ به تحقق و رشد ساختارهای ذهنی كمك می‌كند. او چنین استدلال می‌كند كه تمام كنش‌های عالی ذهن ریشه در روابط واقعی بین افراد بشر دارد. بنابراین فرآیند اجتماعی بحث و گفت‌وگو و استدلال به عنوان یك وسیله كارگشای فكری عمل می‌كند و اگر ما بخواهیم كودكانمان در آینده به بزرگسالانی اندیشمند تبدیل شوند باید آنها را تشویق كنیم تا كودكانی اندیشه‌ورز باشند كه از طریق تشویق‌كردن آنها به بحث و گفت‌وگو درباره جوانب مختلف امور، می‌توان به این هدف رسید. یك برداشت نادرست رایج وجود دارد كه «احساس نیاز به گفت‌وگو محصول تفكر یا اندیشه است» در حالی كه بیشتر وقت‌ها این گفت‌وگو است كه تفكر و پاسخ‌های اندیشمندانه را به وجود می‌آورد.
فلسفه برای كودكان شیوه آموزشی است كه دقیقاً این شرایط یعنی درگیرشدن در بحث و گفت‌وگو را به راحتی برای كودكان به صورت جذاب فراهم می‌كند.

پروانه قاضی‌نژاد

منبع : روزنامه تهران امروز