پیش‌دبستانی و اهمیت آن در پرورش کودکان

● ویژگی‌های کودک در دوره پیش از دبستان
هفت سال اول زندگی کودک، یعنی سنین پیش‌دبستانی، پایه و اساس شخصیت او را تشکیل می‌دهد و اگر این دوره آن گونه که پیامبر خدا فرمودند با عطوفت و مهرورزی همدلی و همراهی، غلیان و فوران احساسات خوشایند، محبت پذیری و اقتدار عاطفی کودکان همراه باشد، قوی ترین، سالم‌ترین و متعادل‌ترین ستون‌های تکوین شخصیت پی‌ریزی می‌شود و این قبیل بچه‌ها بیشترین آمادگی روانی و ذهنی را برای یادگیری (هفت سال دوم) می‌یابند و آمیزه‌ای از محبت پذیری و آموزش پذیری، آنان را برای دوره مشورت پذیری و رایزنی با بزرگ ترها (هفت سال سوم) آماده می‌کند. از نظر مربیان این دوره می‌تواند مقدمه خوبی جهت آموزش مهارتهای ساده باشد. کنجکاوی زیاد و تقلید صریح از گفتار و کردار بزرگسالان توجه و دقت بیشتر والدین و مربیان را می‌طلبد. چرا که کودکان کوچکترین حرکات و رفتارهای بزرگسالان را مورد دقت قرار می‌دهند و به یک درک باطنی از الگوی بزرگسال خود و احساسات آنها نسبت به خود می‌رسند رفتارهای غیر اخلاقی و ناهنجار و یا برخوردهایی توأم با بی‌مهری و کم توجهی تأثیر نامطلوبی بر شخصیت کودک خواهد داشت.
وجود مقررات، برنامه‌ها و سیستم‌های انضباطی خشک که گاهی لازمه فعالیت‌های آموزشی تعیین شده در مکان‌های آموزشی و پرورشی می‌باشند و کوشش ذهنی هر چند ناچیز کودک را می‌طلبند، به احتمال زیاد سازش او را با محیط دچار مشکل خواهند ساخت و حالت عاطفی نامناسبی در کودک ایجاد می‌نمایند که در طرز تلقی وی نسبت به مرکز تعلیم وتربیت بی‌تأثیر نخواهد بود. بنابراین ضروری است که والدین و مربیان دلسوز در طرح برنامه‌ها و شیوه‌های تدریس و تربیت کودک خصوصاً در این سنین ظرافت لازم را به خرج دهند و حساس‌تر عمل نمایند. در کودکان ۶ -۵ ساله یک آرامش و تعادل نسبی در رفتار به چشم می‌خورد و حرکات و رفتارهای آنها نسبت به سنین پایین کامل‌تر شده است. آنها می‌توانند کارهایی چون مسواک زدن دندان، شانه کردن مو، خرید نان و اعمالی از این دست را انجام دهند. پر تحرکی و هیجانات دوره طفولیت جای خود را به پایداری و سازگاری داده است. وقتی برای نقاشی کشیدن قلم در دست می‌گیرد بر خلاف چهار سالگی می‌داند که چه می‌خواهد بکشد او می‌تواند تصاویر ساده کتاب داستان خود را نقاشی کند و یا عکس‌ها و تصاویر کشیده شده را رنگی نماید.
مفهوم اعداد را معمولاً تا عدد ۵ خوب درک می‌کنند و به ازای اشیاء خارجی اعداد را بکار می‌برند. (۳ گلابی، ۴ عروسک و...) سوالات پی در پی وکنجکاوی فراوان آنها سبب شده این دوره به دوره «پرگویی» شهرت یابد زیرا کودک زبان را وسیله ارتباطی مناسبی یافته و از پرسیدن ترسی ندارد در صورتیکه کودکان بزرگسال خجالت می‌کشند و با مسخره همسالان از سؤال کردن ندانسته‌ها دست می‌کشند. کودک پنج ساله به حدی از رشد رسیده که بتوان وظایفی را به او محول کرد که البته از پس وظایف هم برخواهد آمد به همین دلیل در بعضی از کشورها سن ورود به دبستان را پنج سالگی قرار داده‌اند و معتقدند که کودک در این سن توانایی لازم جهت پذیرش تکالیف و یادگیری را دارا می‌باشد. در ۶ سالگی کودک برای مدت کمی سرکش و لجباز می‌شود و رفتاری شبیه به رفتارهای ۵/۲ سالگی خواهد داشت (در بعضی از سنین در کودک حالتی برگشت پذیری به دوره‌های قبلی دیده می‌شود) احساسات کودک در این سن دوگانه است یعنی لحظه‌ای پدر را دوست دارد و لحظه‌ای از او متنفر می‌باشد گاهی مادر را در آغوش می‌گیرد و زمانی از او گریزان است. در هر حال باید احساساتی بودن او را در این سن پذیرفت و در مقابل رفتارهایش، آرام و گاهی بی‌تفاوت بود. دوره پیش‌دبستان از لحاظ جسمانی دوره حساسی است کودک در عین فعالیت زیاد نا آرام هم می‌باشد و اغلب در بازی‌ها به دلیل فعالیت زیاد و هیجان دچار حادثه می‌شود. در صحبت کردن عجول است، گاهی دچار لکنت می‌شود و زمانی هم لاف می‌زند و گزاف می‌گوید که این حالت در پسران شایع‌تر است.
کودک در این سن زمان حال را بهتر از گذشته درک می‌کند، دوست دارد خاطرات دوران نوزادی و شیرخوارگی‌اش را بشنود و اطلاعات زیادی از محیط زندگی‌اش کسب نماید. مفهوم چپ و راست را می‌داند تصویر انسان را نقاشی می‌کند و از رنگ آمیزی لذت می‌برد. دوست دارد محور توجه قرار گیرد در مهمانی‌ها و پذیرایی‌ها اول به او تعارف شود و سهم بیشتری به او تعلق گیرد. کودک پیش‌دبستانی در انجام دستورات گستاخ و سرسخت می‌باشد بسیار حساس و پرتوقع است و دیگر ماننددوره قبل مادر برای او شخص اول نمی‌باشد. بطور کل می‌توان گفت این دوره یکی از دوره‌های حساس زندگی کودک و مقدمه‌ای برای ورود به دنیایی بزرگتر است. دادن تکالیف بیش از توان کودک برقرار نمودن انضباطی خشک، سیادت را از کودک می‌گیرد اگر در این مرحله به فرمایش پیامبر اکرم (ص) کودک را بزرگ بشماریم و اجازه دهیم مطابق میل خود به تفریح و سرگرمی بپردازد در دوره‌های بعدی هم حتماً کودکانی اطاعت‌پذیر خواهیم داشت.
● اهداف کلی آموزش و پرورش پیش از دبستان
- پرورش سلامت جسمی، هماهنگی ماهیچه‌ای مناسب و مهارت‌های حرکتی اساسی در کودک.  
- پرورش عادات بهداشتی سالم و تشکیل مهارت‌های پایه‌ای لازم به منظور سازگاری شخصی کودک مانند لباس پوشیدن و درآوردن، خوردن، شستن، نظافت و غیره.  
- پرورش آداب و نگرش‌های مطلوب، به منظور تشویق در مشارکت گروهی سالم وحساس کردن کودک به حقوق و امتیازات دیگران.  
- پرورش پختگی عاطفی از طریق راهنمایی کودک به بیان و ابراز خود، شناخت، پذیرش و کنترل احساسات وعواطف شخصی.  
- پرورش حس زیبایی شناسی در کودکان.  - برانگیختن کنجکاوی ذهنی کودک و کمک کردن به او در درک دنیایی که در آن زندگی می‌کند و شکوفا کردن علایق تازه در او از طریق فراهم آوردن فرصت‌ها برای پژوهش و جستجو و کسب تجربه.  
- تشویق کودک به استقلال و خلاقیت از طریق فراهم کردن فرصت‌های کافی برای ابراز وجود خود.  
- پرورش توانایی کودک برای بیان احساسات وافکار به زبانی روان، واضح و صحیح.  
- ایجاد حس اعتماد به نفس و امنیت خاطر در کودکان.  
- متوجه ساختن کودک به دنیای پیرامونش..
● اهمیت آموزش و پرورش در دوران پیش از دبستان
آموزش و پرورش در دوران پیش از دبستان برای رشد کلی و همه جانبه کودک اهمیت دارد چرا که:
۱) شش سال اولیه زندگی کودکان سال‌هایی حساس هستند زیرا میزان رشد در این سال‌ها نسبت به مراحل دیگر رشد سرعت بسیار بیشتری دارد.
۲) پرورش کامل استعداد‌های کودک به ویژه در این سال‌ها نیاز به محیطی محرک و برانگیزنده دارد.
۳) با افزایش تعداد مادران شاغل، گسیختن وابستگی‌ها و نظام خانواده‌های سنتی، تنش‌های روانی حاصل و نیز اشتغال والدین در خارج از خانه که حاصل الگوی زندگی کنونی است کودکان اغلب نمی‌توانند از منافع یک محیط محرک و برانگیزنده بهره‌مند شود.
۴) کودکان مناطق محروم به ویژه از این نظر محرومیت‌های بیشتری را متحمل می‌شوند. والدینی که بی‌سواد هستند تعامل مؤثر و مفید با کودکان خود را ندارند و نمی‌توانند به رشد مطلوب و مناسب گفتار و زبان و مهارت‌های شناختی کودک خود کمک کنند. فقدان تسهیلات، وسایل و موارد یعنی اسباب بازی، کتاب، امکانات بازی و غیره به محرومیت‌های آنان می‌افزاید. اگر کودکی در شش سال اول زندگی خود در چنین محیط سرشار از کمبود‌ها و محرومیت‌ها پرورش یابد تأثیر نامطلوبی بر رشد کلی و به‌ویژه ذهنی و زبانی او می‌گذارد. متأسفانه باید گفت بیشتر کودکان فراشبند نیز در چنین محیط‌هایی رشد می‌یابند.
۵) یک برنامه آموزش و پرورش مناسب در این دوره تجاربی محرک برای رشد ذهنی، زبانی، جسمی واجتماعی و عاطفی کودکان فراهم می‌آورد اگر این نوع برنامه‌ها به گونه مؤثری سازمان داده شوند می‌توانند محرومیت ناشی از کمبود‌های محیط خانه را جبران کنند و کودک را در ساختن مبنایی قوی برای سهولت رشد بعدی و بارور کردن استعدادهای کاملش یاری کنند.
۶) یک برنامه آمادگی برای مدرسه کودک فراهم می‌کند و این آمادگی‌ها باعث کاهش تعداد مردودی‌ها و افت تحصیلی و شکست در سطوح ابتدایی می‌شود.
۷) وقتی کودکان خردسال به مراکز پیش‌دبستانی راه می‌یابند خواهران و یا برادران بزرگتر آنها نیز آزادی بیشتری دارند و می‌توانند بهتر به کارهای خانه و تحصیلی خود بپردازند.
● ویژگی‌هایی که در دوره پیش از دبستان بسیار مهم است
ویژگی‌هایی که در دوره پیش از دبستان بسیار مهم است و باید به آن‌ها توجه کرده روش‌های آموزش را بر اساس آن ویژگیها طرح ریزی نمود، عبارتند از:
۱) علاقه کودکان به بازی.
۲) قدرت و نیاز کودکان به الگوگیری، نقش پذیری و تقلید در این سن.
۳) شادی کودکان و علاقه آن‌ها به مطالب آهنگین.
● مراحل آموزش و پرورش در دوره پیش از دبستان
هدف آموزش و پرورش در دوره پیش از دبستان پرورش و رشد همه جانبه کودک است. رشد و پرورش همه جانبه کودک شامل مراحل ذیل می‌باشد:
۱) رشد زبان و گفتار
۲) رشد جسمی و حرکتی
۳) رشد خلاقیت و ابراز وجود
۴) رشد ذهنی و شناختی
۵) رشد عاطفی اجتماعی روش‌های تربیت دینی کودکان پیش از دبستان
● برخی از روش‌های تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی عبارتند از:
۱) تربیت دینی کودک پیش‌دبستانی از طریق بازی
۲) تربیت دینی کودکان از طریق ارائه الگو
۳) تربیت دینی کودکان از طریق خواندن شعرها و متون آهنگین وشاد
۴) تربیت دینی کودکان از طریق ارائه پاسخ‌های مناسب به سوال‌های دینی آن‌ها:
۵) روش‌های دیگر تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی:  
- با توجه دادن کودکان به نعمت‌هایی که همیشه همراه آنهاست، مثل: اندام‌های مختلف آنان (چشم، گوش، دهان و...) یا نعمت‌هایی که خیلی دوستش دارند مثل: پدر، مادر، مادر بزرگ و... یا نعمت‌های طبیعی مثل: کوه، جنگل، حیوانات، گیاهان و... با استفاده از حس زیبایی شناسی می‌توان کودکان را به خداشناسی هدایت کرد.  
- با ترسیم شکل‌ها و نقاشی‌هایی که در آنها مومنان همیشه لباس‌هایی به رنگ روشن و تمیز می‌پوشند، می‌خندند و خوشحالند، می‌توان ویژگی‌های مثبت افراد متدین را به کودکان نشان داد و به طور غیر مستقیم عادات صحیح را به ایشان آموخت.  
- با ترتیب دادن نمایش‌های شاد و آموزنده می‌توانیم وظایف مسلمانان را از طریق نمایش یا ایفای نقش توسط خود کودکان اشاعه دهیم و در کنار این نمایش و ایفای نقش، شعرها و نثر‌های آهنگین بخوانیم.  
- با ارائه جلوه‌هایی از زندگی امامان و پیامبر اکرم (ص) که کودکان به آنها علاقه دارند مثل بازی کردن حضرت پیامبر با کودکان، سلام کردن پیامبر به کودکان و... آنان را به الگوهای مبارک دین اسلام علاقه‌مند کنیم.  
- قبل از اقدام به تربیت دینی کودکان، رفتار، اعمال و شخصیت خودمان را مورد بازنگری قرار دهیم و سعی کنیم نمونه کامل اعمال و گفتار اسلامی باشیم. به همین دلیل، چگونگی انتخاب مربیان مقطع پیش‌دبستانی، بسیار بسیار مهم و حیاتی است.  
- همراهی کردن کودکان پیش‌دبستانی در مراسم دینی، برای آنان بسیار لذت بخش و آموزنده است. برای مثال، همراهی کردن آن‌ها در نماز جماعت، مراسم عزاداری، مراسم میلادیه و... البته بدون ایجاد سختی و فشار برای آنان، می‌تواند آموزش عملی مراسم دینی باشد.
● سخن آخر و ارائه پیشنهادات
- عده‌ای از والدین متأسفانه به تصور اینکه فرستادن فرزندان به مراکز پیش‌دبستانی باعث تنفر و زدگی آنها در سالهای بعد می‌شود از فرستادن فرزند خود به مراکز پیش‌دبستانی امتناع می‌کنند، باید گفت که این تصور اصلا و ابدا مبنای علمی نداشته و تا کنون هم در هیچ جای دنیا چنین چیزی مطرح نبوده و به اثبات هم نرسیده است. بلکه بالعکس فرستادن کودکان به چنین مراکزی نه تنها باعث تنفر و زدگی نخواهد شد بلکه آنها را آماده ورود به مراحل بعدی آموزش نیز خواهد نمود.  
- از آنجایی که تربیت اجتماعی مطلوب و سازگاری با گروه‌های اجتماعی در تنهایی و بدون فراهم شدن فرصت‌های مناسب صورت نمی‌گیرد، این فرصت‌ها هر قدر زودتر برای کودک فراهم گردد رشد اجتماعی او سهل‌تر خواهد شد از این رو جدا شدن کودک از محیط کوچک خانه، روی آوردن به محیط وسیعی است که هسته مرکزی آن را گروه همبازیها و همسالان تشکیل می‌دهند. بخصوص که با ورود به این دنیای جدید بر دامنه مراودات و آزادی کودک افزوده می‌شود. لذا کودک را پیش از ورود به دبستان، به منظور کسب و توسعه سازگاری اجتماعی به کودکستانها بفرستید.  
- با توجه به کوچک بودن محیط خانواده و محدودیت‌های آموزشی و پرورشی و از طرفی گستردگی برنامه‌های آموزشی و پرورشی در مراکز پیش‌دبستانی لازم است که والدین در جهت تقویت و رشد شخصیتی و مستحکم نمودن پایه آموزشی فرزند خود در امر آموزش و پرورش تلاش نمایند.  
- اغلب بدخلقی‌ها، لجاجت‌ها، عصبانیت‌ها و پرخاشگری‌های نوجوانان تظاهر معناداری از محرومیت‌ها، محدودیت‌ها، فشارها و تنبیه گری‌های اعمال شده نسبت به ایشان در دوران کودکی است. به همین دلیل شناخت ویژگی‌ها و نیازهای اساسی کودکان پیش‌دبستانی و تلاش مستمر برای حسن تامین آنها با مهربانی، صمیمیت، خوشرویی و صبوری از برجسته‌ترین اصول در تدوین برنامه‌های پرورشی کودکان پیش‌دبستانی است. زیرا کودک کنجکاو در این دوره اشتیاق فراوان و ذهن آماده‌ای با بالاترین ظرفیت برای یادگیری دارد. بنابراین، چنانچه ویژگی‌های کودک را به خوبی بشناسیم، فرصت‌های زیادی برای فراهم آوردن تعاملی خلاق و پویا با او در جهت یادگیری خواهیم یافت.  
- با در نظر گرفتن مهم‌ترین ویژگی‌های روان شناختی کودکان پیش‌دبستانی و نیازهای اساسی آنان و با توجه به اهمیت نقش حیاتی مربی در این دوره، شایسته آن است که در تدوین اهداف پرورشی و شکوفا‌سازی توانمندی‌های بالقوه این کودکان، ضمن بهره‌مندی از وجود مربیانی آشنا به مبانی روان شناختی تعلیم و تربیت، عارف به ویژگی‌های فطری و طبیعی کودکان، برخوردار از صبوری و خوشرویی، محبت و مهربانی، صمیمیت و خوش زبانی، بصیرت و آینده‌نگری و تعهد و تقواپیشگی بیشترین ارزش برای پرورش و هدایت حس کنجکاوی و تقویت مهارت‌ها، استعدادها و توانمندی‌های بالقوه کودکان در جهت توسعه رفتارهای کنجکاوانه، هوشمندانه و عاقلانه آنان قائل شد.  
- در نظر گرفتن مواردی مثل: بازی الگوبرداری و همانندسازی و علاقه کودکان به شادی و شعر و کلام آهنگین در برنامه ریزی آموزشی در مقطع پیش‌دبستان، از اهمیت اساسی برخوردار است و بدون آن نمی‌توان به موفقیت رسید.  
- بهترین فرصت برای شناخت و درک سوالات کودک و جهت دادن به توانایی و تفکر خلاق او در کاربرد روش علمی و بنیان نهادن بینش علمی، مشاهده دقیق او در طی فعالیت‌های روزانه است. 
- بهتر است آموزش را براساس فعالیت‌های خودجوش کودک و سوالات برگرفته از آن آغاز کنیم و آموزش‌های بعدی را بربنیانی قوی و استوار بنا کنیم.  
- محتوا و برنامه‌هایی برای آموزش کودکان پیش‌دبستانی از طریق متخصصان یا با مشارکت متخصصان، ارائه دهیم.  - با اطلاع رسانی گسترده و جامع از طرق مختلف، والدین را به اهمیت و اساسی بودن دوره پیش‌دبستانی آگاه کنیم.  
- آموزش و پرورش با برنامه ریزی دقیق باید دوره پیش‌دبستانی را رایگان و جزء دوره دبستانی وگذراندن آن را ضرورتی برای ورود به پایه اول ابتدایی طراحی کند.  
- درروش‌های تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی، با توجه به این که موفقیت چندانی در این زمینه حاصل نکرده‌ایم، تجدید نظر گردد.

منابع:
۱ - نشریه ماهانه آموزشی  - تربیتی پیوند، تهران، شماره ۲۴۲، آذر ۱۳۷۸.
۲ - نشریه ماهانه آموزشی  - تربیتی پیوند، تهران، شماره ۳۱۹، اردیبهشت ۱۳۸۵.
۳ - ماهنامه آموزشی رشد آموزش ابتدایی، تهران، سال دوم (دوره جدید)، شماره۱۱، آذر ۱۳۷۷.
۴ - ماهنامه آموزشی رشد آموزش ابتدایی، تهران، سال دوم (دوره جدید)، شماره۱۲، دی ۱۳۷۷.
۵ - کُرمی نوری، رضا – مرادی، علیرضا، روانشناسی تربیتی دوره کاردانی تربیت معلم، تهران، شرکت چاپ ونشر ایران، ۱۳۷۳.
۶ - تقی پور ظهیر، علی، اصول و مبانی آموزش و پرورش، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ پنجم، مهر ۱۳۷۲.

منبع : ماهنامه شهرزاد