مقدمه‌ای بر روانشناسی سیستم‌های رایانه‌ای

آیا تا بحال به این نكته اندیشیده اید، كه چه چیزهایی باعث زیبایی یك برنامه رایانه‌ای می شود؟آیا تابحال، به روشهایی برای كاربرپسند كردن یك برنامه و یا یك سایت وب و یا یك نوشته معمولی اندیشیده اید؟ چه روشهایی به ذهن شما خطور كرده است ؟ آیا نیاز به یك گرافیست تنها راه حل مشكل است ؟ آیا اصولا خود رایانه اجزایی از زیباشناختی را دارد؟با جواب دادن به سوالات مطزح شدۀ بالا، می توانیم یك شمای كلی در رابطه با روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی را كسب نماییم .
تعریف :چه تعریفی در مورد روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی می توانیم ارایه نماییم ؟ آیا اصولا مجاز هستیم به رابطه روانشناسی و رایانه بپردازیم؟ آیا می‌توانیم رایانه را یك موجود زنده تصور كنیم ؟یك تعریف كلی و منحصر به فرد می تواند، خط مشی روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی را روشن نماید:به طور كلی، روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی، علمی است كه به بررسی رابطه بین انسان و ماشین می پردازد. در تعریف دیگر، می توانیم آنرا به علمی كه رابطه‌ی انسان و ماشین را نزدیك می كند، تشبیه كنیم.
● مقدمه ای بر روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی :
با توجه به تعریف ارایه شده، روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی را می توان به انواع و دسته های زیر تقسیم نمود :
۱) روانشناسی فضاهای مجازی
Cyber space psychology
۲) روانشناسی رنگها در رایانه
Color psychology with computer
۳) روانشناسی كاربر و رایانه
The psychology between computer and user
مبحثی كه در اینجا محوریت بخث ما را تشكیل می دهد، روانشناسی رنگها در رایانه و روانشناسی كاربر و رایانه می باشد.
● بررسی اساس روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی:
به طور كلی همانطور كه می دانید، انسان و حیوان هردو در اینكه جهان را احساس می كنند، با یكدیگر مشترك هستند، و حتی برخی از حیوانات دارای سیستم عصبی بس پیچیده‌تری نسبت به انسان می باشند. در این صورت است كه می گوییم حیوانات جهان، احساسی كاملتری نسبت به انسان دارند.
از طرف دیگر همانطور كه میدانید، ادراكات حسی سرآغاز كسب معرفتهای جدید در انسان می باشد. و همانطور كه می دانید، دستگاههای عصبی انسانها با یكدیگر برابر می باشند، پس معرفتهای كسب شده از ادراكات انسانی برای تمام انسانها برابر می باشد. در واقع این انسان است كه با كمك نیروی عقل و استنتاج و استدلال خویش برداشتهای مختلفی را نسبت به آن حس دارا می باشد. در مورد تاثیرات برنامه ها و سایتهای رایانه‌ای بر روی انسان نیز، روش و مسیر به همان صورت است. به عنوان مثال، سایت yahoo را در نظر بگیرید؛ بسیاری از آن به عنوان یك سایت زیبا نام می‌برند.
● علت چیست ؟
پاسخ در یك عبارت است! و آن این است : استفاده‌ی صحیح و بجا از اصول روانشناسی رنگها و روابط متقابل كاربر و رایانه؛ چیزهایی كه ما از آنها به عنوان روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی نام بردیم. پس از آنجا كه هر انسانی دارای استدلالها و استنتاجهای خاص خود در زمینه های حسی می‌باشد، پس به همان اندازه نیز، شما با نظرات و آرا مختلف در مورد سایت وب خود و یا برنامه ی رایانه‌ای خود مواجه خواهید شد. پس نیاز مبرم به یك رشته آمارگیریهای دقیق در اینجا احساس می شود. در سال ۱۹۸۶ شركت آی بی ام، و اپل در یكسری آمارگیریهای مشترك در مورد صفحه كلید مناسب برای كاربران رایانه به نظر واحد صفحه كلید امروزی رسیدند.آمار گیری انجام شده در آن زمینه، تماما بر روی دستان كارمندان دو شركت بازرگانی در ایلتهای پنسیلوانیا و تكزاس انجام شد و جمعا در حدود ۱۵۰۰ نفر در آن شركت كردند. در آن آمارگیری فاصله بین انگشتان دست كاربران، و فاصله ی چشمان آنها از دستانشان از میز كارشان و ... اندازه گیری شده بود. ولی، برای راه اندازی یك سایت وب جدید، شما نیازی به اطلاعات در حد و گستردگی آن شركتها ندارید، زیرا:
۱) شما یك سایت وب شخصی را راه اندازی می كنید
۲-سایت وب شما قرار است كه در مورد خاصی تخصص داشته باشد
۳) بازدیدكنندگان آن محدود به منابع عرضه شده بر روی سایت وب شما است
۴) سایت وب شما قرار نیست بخشی از زندگی روزمره اشخاص باشد
۵- و ...از طرف دیگر اجزای اصولی یك رایانه نیز طراحی و ساخته شده اند. درواقع، همه چیز بستگی به محیط عرضه اطلاعات شما دارد. درواقع كاربران یك محیط عرضه‌ی اطلاعات ، بنا بر ساختار خاص آن محیط دارای استدلال و انتظار یكسانی از نحوۀ عرضه‌ی اطلاعات دارند.
● تعریف یك محیط عرضه‌ی اطلاعاتی :
▪ به طور كلی: محیط پشتیبانی اطلاعات شما را یك محیط عرضه اطلاعاتی می نامند. به عنوان مثال، در بحث اینترنت، محیط جستجوگر وب شما ( برای مثال، محیط گرافیكی اینترنت اكسپلورر) را یك محیط عرضه‌ی اطلاعاتی می نامند. اگر شما یك برنامه نویس هستید، محیط سیستم عامل شما، همان محیط عرضه‌ی اطلاعاتی برای شما است.
● اساس یك محیط عرضه اطلاعاتی :
اساس یا چارچوب یك محیط عرضه‌ی اطلاعاتی، فقط در زمینه های گرافیكی قابل تعریفند. در زمینه‌ی برنامه نویسی، اساس یك محیط عرضه‌ی اطلاعاتی، چهارچوب رایج سیستم عامل است. به عنوان مثال، در محیط سیستم عامل ویندوز شركت مایكروسافت، اساس همان پنجره های ویندوز است. یعنی شكل چهارچوب همراه با دكمه های كنترل اندازه ی پنجره . دكمه های كنترل، همان × و – و # می باشند.
حال این به چه معنا است. خیلی ساده است. در واقع این بدان معنا است كه از این پس اگر شما برنامه ای در این اساس و چارچوب نوشتید، كاربران آینده‌ی نرم افزار شما، انتظار برخورد با همان دكمه های كنترل را در برنامه ی شما در همان محل متداول دارند. اما در دنیای وب و اینترنت، اساس كاملا متفاوت است.
درواقع این درست است كه شما باید پیروی اساس ارتباطها و گرافیكهای استاندارد باشید، ولی قالب كلی را شما به كاربر معرفی می كنید. صفحه اول سایت وب شما حكم معرفی اساس كلی و چارچوب كلی سایت وب شما را دارد.اگر كمی دقت كنید در می‌یابید كه اساس كلیه صفحات yahoo به یك شكل است.حداقل آن بحث رنگ زمینه است. به عنوان مثال، شما در كلیه صفحه‌های این سایت، زمینه را به رنگ سفید خواهید یافت.قسمت دیگر، نشان yahoo است، كه در سر مجموعه ها همگی به یك شكل است.پس شما در سایت وب خود دنیایی متفاوت را برای كاربر خواهید ساخت، و در این دنیای جدید این ایده و نظر شما است كه باید بر استدلالها و استنداجهای كاربر حكومت كند و یا حداقل به آنها جهت بدهد .بحث ما در اینجا راجع به محتوی سایت شما نمی باشد و نخواهد بود. در واقع ما در اینجا راجع به قالب منحصر بفرد برای موضوع سایت و یا برنامه ی شما بحث می كنیم.● عناصر سازنده‌ی روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی :
همانطور كه گفته شد، راونشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی به رابطه‌ی بین انسان و ماشین می پردازد. در واقع، موضوع بحث برانگیز آن برای كاربر، اهداف ورود و خروج اطلاعات است. به بیان دیگر، كاربر هیچوقت پیرو منطق رایانه، همانند یك برنامه نویس نمی باشد. نكته جالب اینجا است كه خود برنامه نویس هم سعی در خارج كردن برنامه‌ی خود از حال منطق رایانه دارد. پس شما هیچوقت در یك برنامه‌ی حرفه‌ای ، ورودی اطلاعاتی مانند، اگر – بود – نبود نخواهید داشت، بلكه حداكثر ورودی شما در مقایسه با زبان ماشید از قبیل، اگر بود – اگر باشد – آیا – بوده – نبوده – نخواهد بود – ندارد ، است .نكته بسیار ظریف است و برای تشخیص آن ما به فردی نیاز داریم كه از رایانه هم چیزی سر در نیاورد و هم در بیاورد!پس با توجه به این تحلیل، روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی در حوزه‌ی زمانی كار می كند كه پردازش در رایانه انجام می‌شود. به عبارت دیگر، از زمان پرش رایانه تا جواب كاربر و از زمان جواب كاربر تا جواب رایانه. پس یك كابر در هرنوع برنامه ی رایانه‌ای در حال پیروی از خط مشی برنامه نویس، كه مبتنی بر منطق رایانه می باشد، پیروی می كند. برای روشن تر شدن موضوع، به زمانی فكر كنید، كه كاربر جواب غیر منتظره ای از رایانه دریافت می كند كه خودش را نیز حدس نمی‌زده است.برای یك برنامه نویس حل این معما با بررسی سطر به سطر برنامه ، این مشكل حل شده است. اما برای یك كاربر رویارویی با پرسشهای جدید و تفكرات منتهی به آن است. مثال پیشرفته‌ی این روادید را می‌توان در زمینه‌ی هوش مصنوعی كه در بازیهای رایانه‌ای به كار می رود، مشاهده نمود. پس شما نیز به نقش هدایتگر یك برنامه‌ی رایانه‌ای احتمالا ایمان آورده اید.
● متغیرهای روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی :
برای خلق یك اثر هدایت گر با استفاده از مبحث روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی ما نیاز به تسلط كافی بر چهار عامل زیر داریم :
۱) رابط منطقی ( بر مبنای منطق انسان )
۲) رابط گرافیكی
۳) رابط صوتی و تصویری
۴) هدف مندی
الف) رابط منطقی :
در اینجا مخور بحث ما برنامه نوسی نیست، زیرا یك برنامه نویس ملزم به استفاده از منطق ریاضی و در نهایت منطق رایانه‌ای در برنامه‌اش است . در اینجا محور بحث ما این است كه یك برنامه نویس چه باید بكند كه كاربر احساس كند كه با موجود هوشمندی در ارتباط است! یك مثال ساده بازی حدس اعداد است .در این بازی، رایانه به تصادف عددی را انتخاب می كند، و سپس كاربر را وادار به حدس و گمان می كند.
ابتدا از كاربر پرسیده می شود، فكر می كنید چه عددی در ذهن من است! فرض كنید عدد مورد نظر ۱۲ باشد. اگر كاربر عدد ۵ را به عنوان مثال وارد كند، بر اساس منطق ریاضی زیر رایانه در جواب به او می گوید، عددی كه شما انتخاب كردید كمتر از مقداری بود كه من در ذهن دارم !If A<۱۲ Then Print “ Your selected number was less then mine”فكر می كنم، محور اصلی بحث مشخص شد. در اینجا كلمات حول منطق ریاضی هستند كه منطق انسانی را می سازند.
ب) رابط گرافیكی:
در دنیای رنگارنگ سیستم عامل‌های امروز، و همچنین گرافیستهای خلاق، هیچكس منكر نقش تصاویر گرافیكی مرتبط با موضوع نمی باشد. هیچكس منكر نقش هدایت كنندۀ تصویر یك توپ فوتبال در سایت فیفا نمی باشد. محور این مبحث استفاده و یا ایجاد تصاویر مرتبط با موضوع سایت و یا برنامه ی شما است.
ج) رابط صوتی و تصویری:
استفاده‌ی بجا از یك موسیقی آرام بخش و یا هیجان آور در یك سایت و یا برنامه ی كاربردی می تواند كاربر را مشتاقتر و یا متنفر از سایت وب شما سازد. خواندن یك جمله، مثلا خبر یا پیام خوش آمد گویی در ابتدای سایت شما، ایدۀ بس جالبی است كه به مورد اول یعنی منطق كمك شایانی خواهد كرد.
د) هدف:
به هر حال شما از طراحی سایت وب تان هدف خاصی را دنبال می كردید و می كنید. طراحی سایت و یا برنامه ی شما باید بر اساس رسیدن به هدف شما باشد. اگر یك سایت ثبت نام برای مسابقه‌ی فوتبال طراحی می كنید، باید تمام اركان قابل مشاهده در این سایت ، هدف را كه همانا ثبت نام برای مسابقه است را نشان دهد.
● پایان :
روانشناسی رایانه و سیستمهای اطلاعاتی، در سطح گسترده تری با نام ، روانشناسی انسان و ماشین مورد بحث قرار می گیرید، و همه سازندگان و خلاقان به صورت آگاهانه و یا نا آگاهانه از آن بهره می برند.به عنوان مثال، در صنعت خودروسازی امروزی، به بررسی این رابطه انسان ( راننده ) و اجزای اتومبیل می پردازند و سعی بر آن است كه احساس رانندگی را برای راننده لذت بخش‌تر كنند، كه امروزه شاهد آن نیز می باشیم.نكته‌ی مهم استفاده بجا و حساب‌شده از نیروی انسانی است. اگر دقت كرده باشید، در كارخانه‌های ساعت‌سازی قدیمی ، كارهای نصب چرخ و دندۀ ساعتها را به خانمها می دادند. علت ظرافت و دقت بوده است . در اینكه خانمها در سلیقه حرف اول را می زنند، حرفی نیست. پیشنهاد استفاده از خانم گرافیست تحصیل‌كرده می‌تواند یك گزینه مناسب باشد. به هر حال شركتهای بزرگ تجاری از اینگونه ریزه كاریها بهره جستند و موفق شده اند.

محقق: محمد حسین دالوند( دانشجوی سال دوم رشته آی تی )

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران