شوالیه های تنها

درست از میانه‌های دهه ۷۰ و گشایش فضای فرهنگی در کشور بود که استعدادهای جوان، علاقه‌مندی بیشتری به هنر تئاتر نشان دادند. آموزشگاه‌های ریز و درشت بازیگری و کارگردانی یکی پس از دیگری تاسیس شدند و ظرفیت جذب دانشگاه‌های دولتی و غیر‌انتفاعی در زمینه رشته‌های هنری طی چند سال به رشدی ۱۰۰ درصدی رسید. حالا این جامعه پرانرژی و مشتاق، نیازمند منابع مطالعاتی تازه‌تری بود. چه آنکه پس از انتشار پراکنده کتاب‌های تئاتری در سال‌های پیش از انقلاب توسط ناشرینی همچون «رادیو تلویزیون ملی ایران» یا «بنگاه مطبوعاتی» هیچ ناشر دولتی و غیر‌دولتی اهتمام ویژه‌ای در حوزه نشر کتب تئاتری نداشت. در سال‌های پس از انقلاب نیز جز اندک آثاری که طی این سال‌ها توسط انتشارات «نمایش» و مجموعه‌ای که به ابتکار دکتر «علی منتظری» در سال‌های دهه ۶۰ به چاپ رسید، اتفاق تازه‌ای رخ نداده بود.
پس از خرداد ۷۶ و شکوفایی فعالیت‌های فرهنگی در کشور، ناشرین نیز با توجه به نیاز جامعه به یکباره اقبال ویژه‌ای به تئاتر نشان دادند. این امر زمانی بارقه‌های آشکاری از خود بروز داد که در سال‌های۱۳۸۱-۱۳۸۰ بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب در حوزه تئاتر منتشر شد. این آثار به طور مشخص در چند گروه دسته‌بندی می‌شدند: نخست عناوینی که به عنوان منابع تئوریک بیشتر نیاز آموزشی دانشجویان و اهالی تئاتر در این عرصه را مدنظر داشتند؛ دوم آثاری که پیش از انقلاب چاپ شده بودند و گذشت بیش از دو دهه ناشرین را به انتشار مجدد آنها ترغیب می‌کرد و سوم آثاری که به طور مشخص، از بین متون نمایشی ارزشمندی که چه در جریان تاریخ ادبیات نمایشی و چه در رقابت‌ها و سنجش‌های بین‌المللی توجه منتقدان را به خود جلب کرده بود، برگزیده شده بودند. البته به این سه دسته بیفزایید آثار نامربوط و ضعیفی که بی‌هیچ انگیزه روشنی به چاپ می‌رسیدند.
در همین سال‌ها چند ناشر به طور تخصصی در این عرصه پا به میدان گذاشتند. ناشرینی که طیف متفاوتی از سلیقه‌های تئاتری را مدنظر داشتند و در بین آنها بودند کسانی که اولین نمونه‌های نشر آثار نمایشی به شکل مجموعه را ارائه دادند، همچون:
۱) نشر «تجربه» که به همت «حسن ملکی» راه‌اندازی شد، تحولی شگرف در زمینه انتشار نمایشنامه ایجاد کرد. نمایشنامه‌هایی که در قالب مجموعه «تجربه‌های کوتاه» عرضه می‌شد چند ویژگی منحصربه‌فرد داشت. تمامی مجلدها در قطع پالتویی، حجم کم و با قیمت بسیار پایین - ۱۵۰ تومان- عرضه می‌شد. این موارد سبب شد اهالی تئاتر، به‌ویژه دانشجویان، استقبال چشمگیری از آن داشته باشند؛ به گونه‌ای که برخی آثار چاپ‌شده در این مجموعه همچون نمایشنامه «روز از نو» داریو فو (dario fo) بی‌هیچ اغراقی بیش از هزاربار در جشنواره‌ها و اجراهای کلاسی مورد استفاده قرار گرفت. مجموعه‌های دیگری همچون «نمایشنامه‌های برگزیده دهه ۹۰» و «اولی‌ها» از دیگر آثاری بود که توسط این نشر عرضه شد. در این بین انتشار مجموعه آثار آرتور میلر، اوژن یونسکو، ژان ژیرودو که از ترجمه‌های قابل قبولی نیز برخوردار بود، نیاز مطالعاتی بسیاری را برطرف کرد. اما نشر تجربه که همچون دیگر ناشرین تخصصی در حوزه تئاتر با مشکلات مادی و معطلی برای کسب مجوز روبه‌رو بود از سال ۸۳ کم‌کار و این روزها در آستانه تعطیلی قرار گرفته است.
۲) انتشارات «سپیده سحر» که علاوه بر انتشار آثاری در زمینه ادبیات داستانی به طور مشخص مجموعه نمایشنامه‌ای به قطع پالتویی وارد بازار نشر کرد. نمایشنامه‌هایی از یوجین اونیل، آنتونن آرتو، آثول فوگارد، آرتور کوپیت، کاریل چرچیل و...که اغلب با یادداشت‌هایی تحلیلی همراه بود در این مجموعه به چاپ رسید. روند انتشار این آثار به شکل منظم تا سال ۱۳۸۳ ادامه یافت و به طور ناگهانی متوقف شد.
۳) نشر «اندیشه‌سازان» که با تبلیغات و هیاهوی بسیاری در زمینه انتشار کتاب‌های کنکوری پا به عرصه گذاشت با تاسیس بخش فرهنگی خود که به فعالیت‌هایی همچون نمایشنامه‌خوانی نیز دست می‌زد اندک اندک وارد حوزه نشر نمایشنامه شد.
مجموعه «گودو» که قرار بود با نگاه به نمایشنامه‌نویسی معاصر ایران عرضه شود، بعد از انتشار قریب به ۱۰ عنوان تعطیل و پرونده‌اش برای همیشه بسته شد. از نقاط برجسته این مجموعه می‌توان به انتشار آثاری از جلال تهرانی، محمد یعقوبی و محمود ناظری اشاره کرد.
۴) حمید امجد که خود یکی از نمایشنامه‌نویسان و پژوهشگران ارزشمند تئاتر ایران است تلاشی قابل توجه را در نشر «نیلا» آغاز کرد و با انتشار نمایشنامه‌هایی از اکبر رادی، محمد چرمشیر، محمد رحمانیان، خودش و ناصح کامگاری عرصه‌ای را برای گفت‌وگو پیرامون نمایشنامه‌نویسی پس از انقلاب ایران فراهم کرد. از سوی دیگر ترجمه و نشر مجموعه آثار «یون فوسه» - نمایشنامه‌نویس نروژی - جریانی را درتئاتر کشور به راه انداخت که زمینه را برای ترجمه آثار نمایشنامه‌نویسانی همچون «ماتئی ویسنی یک» و دیگر نمایشنامه‌نویسانی که اهالی تئاتر هیچ شناختی از آنها نداشتند فراهم کرد. در کنار آن مجموعه کتاب‌های ارزان‌قیمت و قطع پالتویی با عنوان «کتاب کوچک» که اختصاص به نمایشنامه و داستان‌های کوتاه داشت در شکل و شمایلی همچون مجموعه تجربه‌های کوتاه نشر تجربه عرضه شد. مجموعه‌ای که بیشتر به آثاری از سم شپرد، هارولد پینتر، دیوید آیوز و... علاقه نشان می‌داد اما در بین آثار چاپ‌شده طیف متنوعی از آثار نمایشی ایرانی و غیر‌ایرانی به چشم می‌خورد.
نشر نیلا با آنکه کم‌کار است اما تا به امروز به حرکت آهسته و پیوسته خویش ادامه داده است و انتشار «دفترهای تئاتر نیلا» نیز که گاهنامه‌ای تئاتری است از دیگر رویکردهای خلاقانه این نشر در حوزه انتشار کتاب‌های تئاتری به‌شمار می‌رود.
۵) زمزمه‌های شکل‌گیری مجموعه کتاب‌های تئاتری نشر «قطره» از میانه‌های سال ۱۳۸۲ به گوش می‌رسید؛ زمانی که قطب‌الدین صادقی به عنوان مشاور اصلی پروژه نشر این آثار، در جست‌وجوی مترجمان جوان و خوش‌آتیه بود. رویکرد این نشر آنگونه که حضور یک مدرس تئاتر بر راس آن ایجاب می‌کرد توجه به آثار تئوریک و بنیادی در حوزه تئاتر بود. آثاری که خلاء آنها در دانشگاه‌ها به شدت احساس می‌شد. اما این روند در ادامه با تساهلی نه‌چندان قابل قبول پیش رفت و با کمرنگ شدن نقش صادقی، آثار مشابه نه‌چندان ارزشمند و فاقد کیفیت نیز چاپ شد که چندان توجهی به ظرفیت‌ها و نیازهای بازار نشر آثار تئاتری نداشت؛ هرچند که تیراژ هزارتایی اغلب این آثار، نگرانی چندانی در مورد فروش آنها برای مدیران این نشر ایجاد نمی‌کرد. انتشار مجموعه آثار نمایشی اسماعیل خلج، اکبر رادی، بهمن فرسی، علی نصیریان از بهترین و هوشمندانه‌ترین انتخاب‌های این نشر به‌شمار می‌رود که به ذهن و جان تشنه علاقه‌مندان آثار این نویسندگان یکجا پاسخ می‌گفت. نشر قطره نیز این روزها بی‌آنکه روندی قابل درک و تعریف‌شده در جریان انتشار آثارش داشته باشد به راه خویش ادامه می‌دهد.
۶) نشر «فردا» یکی از مهم‌ترین ناشرین فعال در حوزه تئاتر است. این ناشر اصفهانی که با انتشار مجموعه آثار نمایشی «هنریک ایبسن»، نمایشنامه‌نویس نروژی، خود را در عرصه تئاتر مطرح کرد با تمام سختی‌هایی که یک ناشر غیر‌تهرانی دست به گریبان است به فعالیت خویش ادامه می‌دهد اما دیگر آثار چاپ شده توسط این نشر ماهیت مجموعه‌ای ندارد و نمایشنامه‌هایی پراکنده را شامل می‌شود.
۷) نشر «نمایش» هیچ‌گاه آنقدر نظام‌مند نبوده است که بخواهد آثار نمایشی به شکل مجموعه منتشر کند. فعالیت نشر نمایش به عنوان تنها ناشر دولتی در سال‌های اخیر بیشتر به انتشار آثار مناسبتی و نه‌چندان ارزشمند جشنواره‌ای اختصاص داشته است. آثاری که چندان از نظام مشخصی تبعیت نمی‌کنند اما در یک نقطه مشترکند و آن هم همراهی با سلایق و علاقه‌مندی‌های مدیران انتشارات در دوره‌های گوناگون بوده است؛ و جالب‌تر اینجاست که برآیند جدی‌ترین علاقه‌مندی آنها نیز تعزیه و نمایش‌های سنتی ایرانی بوده است.
۸) نشر «روشنگران و مطالعات زنان» ناشر اختصاصی آثار بهرام بیضایی است. فرقی هم نمی‌کند این اثر نمایشنامه باشد، فیلمنامه باشد، کتابی پژوهشی باشد و...؛ یکی از فعالیت‌های ارزشمند این نشر نیز انتشار مجموعه نمایشنامه‌های بیضایی در قالب دو کتاب با عنوان «دیوان نمایش» است که امکانی ارزشمند برای مطالعه آثار این نویسنده فراهم کرده است.
۹) نشر «نی» یکی از آخرین ناشرین جدی و پرسابقه بود که به انتشار متون نمایشی آن هم در قالب مجموعه علاقه‌مندی نشان داد. مجموعه «دور تا دور دنیا» که با تبلیغات خوبی نیز کار خود را آغاز کرد قرار بود زیر نظر «تینوش نظم‌جو» و«مهدی نوید» هر ماه عنوانی جدید به بازار عرضه کند. قطع کتاب‌های این مجموعه جیبی بود و به خاطر تسلط «نظم‌جو» بر زبان فرانسه، توجه ویژه‌ای به متون نمایشی غیر‌انگلیسی‌زبان معاصر از خود نشان می‌داد. اما این مجموعه نیز به همان سرنوشتی دچار شد که اغلب ناشرین با آن دست به گریبان بودند. پس از انتشار چند عنوان که نمایشنامه‌هایی از «لاگارس»، «بایخو»، «دوراس» و این اواخر «همه افتادگان» بکت در آنها وجود داشت، دیگر خبری از عناوین تازه نشد و اگر این روند تا چند ماه دیگر ادامه یابد باید کار این مجموعه را پایان‌یافته قلمداد کرد. مجموعه‌ای که قرار بود در آن نمایشنامه‌ای با عنوان «در یک خانواده ایرانی» نوشته محسن یلفانی نیز منتشر شود.
به جز موارد ذکرشده، ناشرین دیگری نیز به شکل فصلی، پراکنده‌کار و گهگاهی آثار تئاتری منتشر کرده یا می‌کنند، همچون: نوروز هنر (با گرایش به آثار عروسکی و مختص ادبیات اسپانیولی)، افکار، قاب (نمایشنامه‌های تلویزیونی)، ماکان، افراز، ماهریز، نیلوفر، آگاه، سپهر، کارنامه، پارت، هرمس، سناءدل و...؛ نشر الکترونیکی آثار نمایشی در سایت‌ها و وبلاگ‌ها نیز در سال‌های اخیر رشد ویژه‌ای یافته است اما هیچ‌گاه نتوانسته جوابگوی تمام نیازهای جامعه تئاتری باشد چرا که تمامی حرکت‌های فوق‌الذکر چه به شکل رسمی و یکپارچه و چه به شکل پراکنده از حاشیه امنیت بسیار پایینی برخوردار است. می‌توان ماهیت این پریشانی و نیمه‌کاره رها شدن مجموعه‌های تئاتری را در چند محور کلی دسته‌بندی کرد:
مخاطبان چنین آثاری گروهی مشخص و تعریف‌شده هستند که بسیاری‌شان حتی زحمت خرید یک کتاب تئاتری در ماه را به خود نمی‌دهند. اصولا فقر فرهنگی و پایین بودن سرانه مطالعه در بین اهالی تئاتر معضلی است که روز به روز ابعاد هیولاوار خود را در فضای گفت‌وگویی و حرفه‌ای آنها آشکار می‌کند. در این بین نقش دانشجویان و فارغ‌التحصیلانی که به هر دلیلی امکان یا علاقه‌مندی خود را برای انجام فعالیت تئاتری از دست داده‌اند بسیار چشمگیر است. این گروه به عنوان مخاطبان بالقوه اما اصلی چنین آثاری کمترین علاقه را به خرید و پیگیری مداوم آثار تئاتری از خود نشان می‌دهند و حتی برنامه‌ریزی ناشرین برای عرضه حداقلی - تیراژ هزارتایی - کتاب را هم نقش بر آب می‌کنند. از سوی دیگر مشکلات جاری در صنعت نشر ایران همچون ممیزی‌های غیرقابل پیش‌بینی مشکل را دوچندان کرده است. بالا رفتن هزینه‌ها، کمبود کاغذ و توزیع نامناسب نیز مزید برعلت می‌شود و فعالیت در حوزه نشر کتب تئاتری را به فعالیتی دشوار و پرخطر بدل می‌کند.
اصولا فروش یک کتاب تئاتری فرآیندی مطلقا متفاوت با فروش یک کتاب آشپزی طی می‌کند. اما متاسفانه ذهن سودجوی بسیاری از فروشندگان کتاب هیچ تفاوتی بین این دو قائل نمی‌شود و آنها ترجیح می‌دهند ویترین فروشگاه‌شان را با چیزهای «بفروش» پرکنند تا کالاهایی فرهنگی. این امر نیز با آنکه در ظاهر ساده به نظر می‌رسد اما عرضه آثار تئاتری را که می‌بایست برای معرفی و فروش آنها تلاشی مضاعف داشت ناکارآمد می‌کند. از سوی دیگر تیراژ پایین اغلب این آثار نمایشی سبب می‌شود ناشرین برای بازگشت سرمایه خویش قیمتی بیشتر از هزینه تمام‌شده بر پشت جلد کتاب ثبت کنند، آن هم به این امید که با فروش نیمی از شمارگان آثار چاپ‌شده، حداقل ضرر نکرده باشند و اصل سرمایه‌شان برگشته باشد. بر تمام این مشکلات بیفزایید عدم‌وجود هیچ امکان حمایتی از جانب نهادهای دولتی یا غیر‌دولتی که آنها را به شوالیه‌هایی تنها و دلخوش بدل کرده است. آن هم در جامعه‌ای که روشنفکران و شبه‌روشنفکران‌اش بی‌آنکه درک درستی از هنر تئاتر داشته باشند در مورد آن قضاوت می‌کنند و آن را هنر - رسانه‌ای خنثی قلمداد می‌کنند که سرشار از سکوت‌های ممتد و طولانی است، که بی‌اثر و جهانشمول نیست و از این رو هرطور که بتوانند به تئاتر و متعلقات آن بی‌توجهی نشان می‌دهند؛ غافل از آنکه همین سکوت و انتقال معنا و مقصود از این طریق است که تئاتر را به یکی از قدرتمندترین هنرهای بیانگر بدل کرده است که آنها با نوشته‌ها، کتاب‌ها و مجلات پرزرق و برق و هوچی‌گرشان هیچگاه نمی‌توانند به مرز درک قابلیت‌های آن نیز نزدیک شوند.
می‌بینید، ماجرای انتشار کتب تئاتری آن هم به شکل مجموعه بیشتر به لابیرنتی شبیه است که از هر طرف‌اش که می‌رویم راه، پرپیچ و خم‌تر و ناروشن‌تر می‌شود. گویی مجموعه‌های تئاتری پیش از آنکه در ذهن ناشرین‌اش بارقه‌ای از حیات بیابند محکوم به شکست و نیمه‌کاره رها شدن هستند. با تمام این احوالات باید سپاسگزار نویسندگان، مترجمان و ناشرینی بود که در این دشواری و کژی همه‌سویه تا به امروز خسته نشده‌اند و به حرکت پیوسته خویش ادامه داده‌اند.

امین عظیمی
http://www.nevisa.blogfa.com