بهداشت شغلی، زیربنای بهبود و ارتقای بهره وری در سازمانها

در حوزه و محیط كار، رعایت بهداشت شغلی و برقراری شیوه و روشهای علمی در زمینه استقرار این بهداشت از اهمیت خاصی برخوردار است.
رعایت بهداشت شغلی علاوه بر اینكه سلامت كارمندان و كارگران و همه كاركنان را در سازمانهای اداری حفظ می‌كند بلكه عاملی در جهت بهبود بهره‌وری و انجام دادن امور كیفی در سازمانها است.
مقاله زیر به قلم فرشید اسلامدوست از كاركنان توزیع نیروی برق استان گیلان به نگارش درآمده و بهداشت شغلی را از ابعاد گوناگون مورد بحث و بررسی قرار داده است.
گاهی شرایط محیط كار به اندازه‌ای سخت و ناگوار است كه اگر دانش بشری كمك نكرده و مشكلات را هموار نسازد نه تنها كار و فعالیت، بلكه حیات هم در آن شرایط غیرممكن می‌شود.
تأمین سلامت و فراهم ساختن آسایش و رفاه كارگران و تطبیق وضع كار با مقتضیات جسمی و روانی آنان، امروز دیگر یك امتیاز به شمار نمی‌آید، بلكه یك وظیفه انسانی، یك نیاز و یك شرط امكان انجام كار و فعالیت ثمربخش است و به دلیل اینكه در حفظ و ارتقای نیروی كار، افزایش بازده زحمت كارگران و حفظ و ازدیاد سرمایه دخالت دارد، تدبیری اقتصادی نیز به شمار می‌آید.
در دنیای امروز مردم دنیا مجبورند در تلاش معاش با مشكلات گوناگونی دست و پنجه نرم كرده و خطرات فراوانی را به جان بخرند، تن به سموم جانگداز سپرده و مضرات اشعه مرگزا و یا حرارتها و برودتهای فوق‌العاده را تحمل كنند.
با هر كشفی كه نصیب انسان می‌شود مشكلاتی نیز زاییده می‌شود كه در بعضی موارد سلامت انسان را به خطر می‌اندازد، گوناگونی كار و پیشه كه خود ناشی از پیشرفت علم و فن‌آوری است تعداد عوامل تهدیدكننده سلامت را افزایش داده است، در نتیجه بر تعداد بیماریهای شغلی و مخاطرات حرفه‌ای روزبروز افزوده می‌شود. از اینرو مسئله تضمین سلامت شغلی در جهانی كه اكنون به سوی صنعتی‌شدن هرچه بیشتر گام بر‌می‌دارد مهمترین مسایل است.
● تعریف و اهداف بهداشت شغلی
اهداف بهداشت شغلی را كمیته مشترك كارشناسان سازمان بهداشت جهانی و سازمان بین‌المللی كار بیان كرده است:
۱) حفاظت و ارتقاء هرچه بیشتر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی كارگران در تمام مشاغل.
۲) پیشگیری از عوامل نامطلوبی كه در خصلت كار، طرز كار و محیط كار وجود دارد و سلامتی كارگران را مورد تهدید قرار می‌دهد.
۳) حفاظت كارگران از نظر عوامل نامساعدی كه در تمام دوران اشتغال آنها وجود دارد.
۴) به كار گماشتن كارگر در محیطی كه از نظر فیزیولوژی و روانشناسی برای او مناسب بوده و به سهولت بتواند با كار و حرفه خود تطبیق رضایت‌بخشی به وجود آورد.
● برنامه‌های بهداشت شغلی
از آنجا كه تأمین و حفظ سلامت كارگران كه عظیم‌ترین قشر هر جامعه‌ای را تشكیل می‌دهند گذشته از جنبه انسانی آن، از نظر مصالح اجتماعی و اقتصادی، حفظ و افزایش نیروی كار و ازدیاد سرمایه ملی نیز حائز اهمیت فوق‌العاده‌ای است، از اینرو برنامه‌های بهداشت شغلی همواره در جهت ارتقای سطح بهداشت كارگران و حفاظت آنان در برابر بیماریها و حوادث ناشی از كار رو به گسترش است كه اساس این برنامه‌ها را در ۳ مرحله به شرح زیر می‌توان مورد بررسی قرار داد:
۱) مرحله به كارگماشتن.
۲) مرحله پیشگیری.
۳) مرحله سازندگی.
▪ مرحله به كارگماشتن
در مرحله به كار گماشتن برای تعیین شغل متناسب، مسائلی چون سن، ظرفیت جسمی و روحی، معلومات،‌ هوش و نظایر آن مورد توجه قرار می‌گیرد. عدم تطبیق انسان با كار موجب بیماری و حادثه می‌شود. لذا تطبیق رضایت‌بخش انسان با كار به دست تیمی از متخصصان مركب از پزشك كاردان بهداشت صنعتی، روانپزشك، روان‌‌شناس صنعتی و مددكار اجتماعی انجام می‌گیرد.
مسئله مهم دیگر این است كه با پیشرفت امر مكانیزاسیون در صنعت امروزی و پیچیده شدن روزافزون ماشینهای صنعتی اشكالات كار كردن با اینگونه ماشینها افزایش می‌یابد. از سوی دیگر برنامه تربیت افراد به منظور ماهركردن هرچه بیشتر آنها، موضوع اشكال كاركردن با ماشینهای پیچیده امروزی را حل نخواهدكرد. لذا برای بدست آوردن نتایج رضایت‌بخش باید در طراحی ماشینهای پیچیده مطابق ظرفیت روانی و جسمی كارگر عمل كننده مداخله به عمل آید، چه در غیر اینصورت ثابت شده است كاركردن با ماشینهایی كه بد طراحی شده و رعایت نكات بیولوژیكی و روانشناسی لازم در آن به عمل نیامده، نه تنها اشكال كاركردن با آنها وجود دارد بلكه باعث عدم كفایت، خستگی و زیاد شدن حوادث ناشی از كار نیز می‌شود.
▪ مرحله پیشگیری
برای پیشگیری و رعایت بهداشت شغلی در محیط كار باید نكاتی را درمورد بیماریهای شغلی و اصول پیشگیری از آنها و بیماریهای ناشی از عوامل مختلف و ... را شناخت.
بیماریهای شغلی و اصول پیشگیری از آنها
بیماریهای شغلی به گروهی از بیماریها اطلاق می‌شودكه به علت كار به وجود آمده و یا به عبارت دیگر منحصراَ بیماریهایی هستند كه عامل مولد آنها در محیط كار است.
تمامی بیماریهای شغلی برخلاف گروهی از بیماریهای غیرشغلی كه هنوز عامل مولد آنها تشخیص داده نشده است دارای علت بخصوصی بوده و به آسانی قابل تشخیص هستند.
این گروه از بیماریها كمتر از بیماریهای غیرشغلی دیده شده و با توجه به اینكه زاییده كار آدمی هستند امكان پیشگیری از آنها بسیار بیشتر است.
بهترین روش جهت طبقه‌بندی بیماریهای شغلی توجه به عامل مولد این بیماریها است، لذا با توجه به این امر این گروه از بیماریها را می‌توان به ۵ دسته تقسیم كرد:
۱) بیماریهای ناشی از عوامل فیزیكی:
از عوامل بوجود آوردنده این دسته از بیماریهای شغلی، حرارت، نور، فشار، سروصدا، ارتعاش، الكتریسیته، اشعه X و مواد رادیواكتیو را می‌توان ذكر كرد.
۲) بیماریهای ناشی از عوامل مكانیكی:
استفاده از ابزار و ادوات دستی در بعضی از اشخاص كه عادت به اینكار ندارند و همچنین فشارهای مكرر بر روی مفاصل در اثر نحوه انجام كار و یا حرات ظریف تكراری سبب بروز ناراحتی‌هایی می‌شوند كه پینه بستن و بورسیت از آنجمله‌ هستند.
۳) بیماریهای ناشی از عوامل بیولوژیكی:
اشتغال در بعضی از مشاغل با توجه به شرایط محیط كار و مواد مصرفی یا تولیدی، كارگر را مستقیماً در خطر ابتلا به بیماریهای عفونی خاصی مانند سیاه زخم قرار می‌دهد.
۴) بیماریهای ناشی از عوامل شیمیایی:
عوامل شیمیایی مورد استفاده در صنعت سبب به وجود آمدن اكثر بیماریها و مسمومیتهای ناشی از كار هستند، كه با توجه به راه دخول به بدن به ۳ دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند.
الف) بیماریها و مسمومیتهایی كه ناشی از جذب مواد از طریق دستگاه گوارشی هستند. از موادی كه از این طریق ممكن است وارد بدن شوند وایجاد ناراحتی كنند ارسنیك و فسفر قابل ذكرند.
ب) بیماریها و مسمومیتهایی كه ناشی از جذب مواد از طریق دستگاه تنفسی هستند مانند ذرات گرد و غبار، گازها و دود از این طریق جذب می‌شوند.
ج) بیماریها و مسمومیتهایی كه ناشی از جذب مواد از طریق پوست هستند، مانند جذب تترااتیل سرب، انیلین و فنول.
۵) بیماریهای ناشی از عوامل روانی
بیماریهای ناشی از عوامل روانی به مواردی نظیر روابط نامطلوب كارگر یا كارمند با همكارانش، با رئیس یا كارفرما، عدم رضایت از شغل و ... است. مانند اختلال در تعادل عصبی و بحرانهای عاطفی و روانی.
شناخت علت بیماری اولین و مهمترین مرحله در امر پیشگیری از بیماریهای ناشی از كار بوده و برای تشخیص بیماری می‌توان با بررسی علائم كلینیكی و ارزشیابی هرگونه تغییر در سلامت كارگران ضمن انجام معاینات دوره‌ای و یا مراجعه به درمانگاه و همچنین انجام مطالعات اپیدمیولوژیكی در گروههای كارگری به نتایج مشخص نائل شد.
با توجه به اینكه در اكثر بیماریهای ناشی از كار ضایعات حاصله غیرقابل برگشت بوده و درمان اساسی برای آنها وجود ندارد، لذا رعایت اصول پیشگیری اهمیت خاصی را دارا هستند. حال به برخی از این اصول اشاره می‌كنیم.
▪ جایگزینی:
یكی از اساسی‌ترین اصول پیشگیری بوده و منظور عدم استفاده از مواد بیماریزا و جایگزینی آنها با مواد غیر بیماریزا و یا با قدرت بیماریزایی كمتر است كه همان خواص صنعتی را دارا باشند.
▪ جداسازی:
در این اصل منظور حتی‌الامكان جدا كردن كارگر از محوله آلوده محیط كار به عوامل زیان‌آور و یا رسانیدن تعداد كارگران مجبور به كار در محیطهای آلوده به حداقل است.
از این روش برای اولین بار در زمانهای قدیم در معادن ذغالسنگ و یا سایر معادن در مواقع انفجار استفاده می‌كردند. بدین معنی كه در موقع انفجار در تونلها تمامی كارگران از محیط كار دور می‌شدند و در حقیقت یك نفر كه مجهز به وسایل ایمنی بود مأمور كار شده و بدین ترتیب در صورت بروز سانحه تنها جان یك كارگر در خطر بود.
▪ محصور كردن:
این اصل معمولاً همزمان با استفاده از تكنیكهای مكانیكی و اتوماتیك درصنعت مورد استفاده قرار گرفت، مانند مخلوط‌كردن حشره‌كشها.
استفاده از تهویه مصنوعی:
استفاده از این روش برای جلوگیری از الودگی محیط كار به آلوده‌كننده‌های شیمیایی چون گرد و غبار، بخارات و گازها است كه با دور كردن مواد آلوده‌كننده از نقطه تولید با استفاده از سیستمهای مكنده عملی است.▪ تهویه عمومی:
مكانیسم این عمل بر پایه رقیق كردن آلوده‌كننده‌های محیط كار با ورود هوای تازه و تمیز از یك نقطه دیگر كارگاه می‌باشد.
▪ استفاده از متدهای مرطوب:
استفاده از آب برای جلوگیری از پخش گردوغبار در محیطهای كار از قدیم مورد استفاده بوده و مورد نیاز است.
▪ وسایل حفاظت فردی:
استفاده از وسایل حفاظت فردی می‌تواند در اكثر موارد كمك به امر پیشگیری از بیماریها و حوادث ناشی از كار كند.
▪ رعایت اصول بهداشت فردی:
رعایت این امر به ویژه در پیشگیری از بیماریها و مسمومیتهای ناشی از عواملی كه از طریق دستگاه گوارش وارد بدن می‌گردند اهمیت خاصی را دارا می‌باشد.
▪ نظافت عمومی كارگاهها:
به كاربستن این اصل به دولت علت دارای اهمیت می‌باشد. اولاً امكان آلودگی هوای محیط كار را به آلوده‌كننده‌های مختلف كه به علت عدم نظافت در گوشه و كنار كارگاهها جمع شده و به علل مختلف ممكن است در هوای كارگاه پراكنده شوند كم كرده در مقابل تمیزی و نظیف بودن محیط كار سبب رعایت اصول نظافت از طرف كارگران می‌گردد.
▪ آموزش مسائل بهداشتی:
منظور آشنا كردن كارگر به نحوه انجام صحیح كار، خطرات موجود در محیط كار، نحوه استفاده صحیح از وسایل حفاظت فردی،‌رعایت اصول بهداشت فردی و به طور كلی نحوه پیشگیری از بیماریها و انجام كمكهای اولیه است.
▪ كنترل پزشكی:
منظور تشخیص زودرس بیماریهای ناشی از كار و اقدام به درمان و پیشگیری به موقع است. این امر با انجام معاینات اولیه و دوره‌ای انجام‌پذیر می‌باشد.
▪ اندازه‌گیری عوامل آلوده‌كننده محیط كار:
فلسفه این كار اندازه‌گیری و تعیین مقدار عوامل آلوده‌كننده محیط كار و مقایسه آن با استانداردهای بین‌المللی به منظور اطمینان از نحوه كار دستگاههای كنترل آلودگی محیط كار و اقدام به موقع جهت پیشگیری از اثرات سوء عوامل زیان‌آوری است كه مقدار آنها در محیطهای كار ممكن است به علت نقص در دستگاههای كنترل و یا به علل دیگر بیش از استانداردهای تعیین شده باشد.
▪ وضع قوانین و تدوین آئین‌نامه‌ها:
این اصل مهمترین اصل در امر پیشگیری از بیماریهای ناشی از كار بوده و منظور وضع قوانین و تدوین مقررات و آئین‌نامه‌های به ویژه‌ای جهت كاربرد اصول ذكر شده قبل در امر پیشگیری از بیماریهای شغلی می‌باشد.
● حوادث و سوانح ناشی از كار و صنعت
امكان وقوع حادثه در همه جا منزل، ایاب و ذهاب، گردشگاهها و بالاخره محل كار وجود دارد. حوادث ناشی از كار، سبب مرگ، از كارافتادگی، زیانهای اقتصادی و اجتماعی شده لذا پیشگیری از حوادث از نظر فردی، اجتماعی و اقتصادی دارای اهمیت خاصی است.
در پیشگیری از حوادث باید ۳ اصل:
۱) پیش‌بینی
۲) پیشگیری
۳) انجام كمكهای اولیه و عملیات نجات مورد توجه قرار گیرد.
برای نیل به این اصول باید همكاری همه جانبه‌ای بین مسوولان كشوری و رسمی كشور، كارگران، كارفرمایان و سایر افراد ذینفع وجود داشته باشد.
● وظایف مقامات رسمی كشور
مسوولان وزارت كار موظف به تدوین قوانین و آئین نامه‌های مربوط به حفاظت و پیشگیری از حوادث، تعیین استانداردها و نظارت در نحوه اجرای مواد قانون كار و آئین‌نامه‌ها، جمع‌آوری آمار مربوط به حوادث و بیماریهای ناشی از كار و تجزیه و تحلیل آنها، ترتیب دوره‌های آموزشی كمكهای اولیه، تشكیل نمایشگاههای دائمی و سیار جهت آشنا ساختن كارفرمایان و كارگران به مسائل ایمنی و بالاخره تهیه پوسترهای مربوط به حوادث و طرق پیشگیری از آنها هستند.
● وظایف كارفرمایان
با گذشت زمان تعداد كثیری از كارفرمایان به اهمیت پیشگیری از حوادث پی برده و متوجه شده‌اند كه صرف هزینه‌هایی جهت پیشگیری نه تنها تحمیلی بر بودجه و هزینه های كارخانه نبوده بلكه در اصل سبب بالارفتن میزان تولید و سود می‌شود.
به استناد قوانین و آئین‌نامه‌های تدوین شده به وسیله وزارت كار، كارفرمایان موظف به تهیه و تدارك وسایل مطلوب محیط كار با توجه به استانداردهای تعیین شده، ایجاد مراكز بهداشت كار، تشكیل كمیته‌های حفاظت و تهیه جعبه كمكهای اولیه هستند.
● تدابیر اداری و مدیریت در امر حفاظت و پیشگیری
مطالعات نشان داده است كه با مدیریت صحیح می‌توان میزان حوادث ناشی از كار را به طور قابل ملاحظه‌ای كاهش داد. لذا از نظر تدابیر اداری و مدیریت، نكات چندی می‌باید در محیطهای كاری مورد توجه قرار گیرد:
▪ در محیط كاری باید نظم و ترتیب حكمفرما بوده و تقسیم عادلانه كار انجام گیرد.
▪ حدود مسئولیت اشخاص دقیقاً معلوم شود.
▪ سرپرستان و سركارگران باید از بین افراد با تجربه و معتقد به اصول ایمنی انتخاب شوند.
▪ كارفرما باید با نهایت دقت و علاقه به گزارش سرپرستان و مسئولان حفاظتی توجه كرده و در رفع نقایص اقدام نماید.
▪ علاوه بر تأمین وسایل حفاظت فردی كه وظیفه كارفرما است. باید در استفاده از آنها بوسیله كارگران نیز نظارت وجود داشته باشد.
▪ آموزشهای لازم به كارگران جدید درمورد نحوه انجام كار و استفاده از وسایل حفاظتی داده شود.
▪ كار كارگران هر چند وقت یكبار می‌باید ارزشیابی شود.
▪ با توجه به اینكه تشویش و ناراحتی یكی از علل مهم بروز حوادث است می‌باید آسایش روانی كارگران در محیط كار و خارج از آن مورد توجه مدیریت قرار گیرد.
▪ چون خستگی از عوامل مهم در بروز حوادث است لذا باید برای از بین بردن موجبات خستگی اقدامات لازم انجام گیرد.
▪ به منظور رفع خستگی و تأمین آسایش كارگران می‌باید وسایل تفریحات سالم برای آنان فراهم شود.
▪ برای تامین آرامش روانی كارگران، باید اقدامات لازم در جهت بیمه كارگران در مقابل بیماری، حوادث، از كارافتادگی و مرگ از سوی مدیریت انجام گیرد.
● وظایف كارگران
درمورد تدابیر شخصی در امر پیشگیری از حوادث شغلی باید اضافه كرد با توجه به اینكه خود كارگران در بوجود آمدن حوادث سهم به سزایی دارند لازم است به هنگام كار نكات زیر را مورد توجه قرار دهند:
▪ بازدید كلی از وسایل كار، ماشین‌آلات و ابزاری كه با آنها سروكار دارند قبل از شروع به كار روزانه
▪ استفاده از لباس كار مناسب
▪ استفاده به موقع و صحیح از وسایل حفاظت فردی
▪ استفاده از كمربندهای ایمنی برای كارگرانی كه در ارتفاع كار می‌كنند.
▪ استفاده از كلاه و كفشهای حفاظتی برای كارگرانی كه در خطر سقوط اجسام هستند.
▪ استفاده از كفش و دستكشهای مخصوص به هنگام كار در جاهایی كه خطر برق گرفتگی وجود دارد.
▪ خودداری از عجله كردنهای بی مورد برای زود به پایان رسانیدن كار.
▪ در صورت داشتن ناراحتی فكری حتی‌الامكان از انجام كارهای خطرناك باید صرف‌نظر كرد.
● وظایف كمیته‌های ایمنی و حفاظت فنی
به منظور پیشگیری از حوادث و تأمین ایمنی بیشتر، بر طبق مفاد آئین‌نامه حفاظت كارگاهها كه به تصویب شورایعالی حفاظت فنی وزارت كار رسیده است، در كارگاههائیكه بیش از ۲۵ نفر كارگر دارد و یا با داشتن كارگر كمتر نوع كار آنها ایجاب می‌كند، كارفرما مكلف است كمیته‌ای به نام كمیته حفاظت با عضویت خود و یا نماینده‌اش، مدیر فنی، مهندس و یا متخصص حفاظت، درصورت وجود مركز بهداشت كار پزشك مركز، یكی از استادكاران و نماینده كارگران تشكیل دهد.
این كمیته باید حداقل ماهی یكبار تشكیل جلسه داده و رونوشت صورتجلسات نیز باید به اداره كل محل ارسال شود.
وظایف این كمیته به طور خلاصه شامل بازرسی دقیق و مستمر از تمامی قسمتهای كارخانه و كارگاه و پیشنهاد تغییرات و تاسیسات لازم به كارفرما برای ایجاد محیط مطمئن و سالم و جلوگیری از وقوع حوادث و خطرات احتمالی بوده، تعیین و اجرای دقیق آئین‌نامه‌ها و دستورالعملهای مربوط به حفاظت، تهیه آمار حوادث و تجزیه و تحلیل آنها، تعیین خط مشی حفاظتی، تشریك مساعی با بازرسان كار در اجرای آئین‌نامه‌های مربوط به حفاظت و بهداشت كار از دیگر وظایف این كمیته‌ها را تشكیل می‌دهد.
● مرحله سازندگی
یك برنامه كامل و جامع بهداشت صنعتی علاوه بر توجه به مسائل به كار گماشتن و پیشگیری بالا بردن سطح بهداشت و سلامت كارگران نیز از هدفهای آن است. برای رسیدن به این هدفها نكات زیر را باید در نظر گرفت:
۱) تعیین شرایط مطلوب برای كاركردن از نظر نور، تهویه، حرارت، رطوبت، سروصدا، طرح متناسب ماشین و تجهیزات آن، تنظیم رضایت‌بخش مراحل مختلف كار به طوریكه فشار و استرس را در انسان به حداقل برساند.
۲) تعیین مناسب‌ترین شغل برای افراد با سنین مختلف با توجه به هوش، معلومات، قدرت جسمی و ظرفیت روحی متفاوت در هر یك از آنها.
۳) ایجاد وضع مساعد از نظر ارتباطات انسانی در محیط كار و صنعت با توجه به مسائل روانی.
۴) تحقیقات و به كار بردن روشهای علمی تازه‌تر در مسائل مختلف بهداشت حرفه‌ای كه در بالابردن سطح بهداشت محیطهای مختلف كار مؤثر هستند، بطوریكه تحقیقات در مسائل بیولوژیكی، پزشكی، شیمی و مهندسی مربوط به بهداشت كار یك جنبه مهم در مرحله سازندگی است.
۵) نوتوانی صنعتی كه در مورد بیماران روحی و جسمی و یا مصدومان انجام می‌گیرد و در نتیجه چنین افرادی بهبودی كامل می‌یابند و قادر می‌شوند به كار اصلی خود باز گردند. چنانچه این امر مقدور نشوند آنان را برای كار متناسب دیگر آماده خواهد كرد.
این واحدها امروزه قادر هستند كه از افراد ناقص و عاجز كه در سابق سربار جامعه بودند انسانهای جدیدی بسازند و آنان را افرادی مفید و خادم اجتماع تربیت نمایند.
بنابراین در كشورهای در حال توسعه صنعتی همزمان با صنعتی شدن باید برنامه‌هایی نیز جهت ارتقای سطح بهداشت كارگان و یا به طور كلی مزدبگیران و حفاظت آنان در مقابل بیماریها و حوادث ناشی از كار تهیه و به مراحل اجرا درآید. در غیر اینصورت جامعه با مشكلات عمده بهداشتی مواجه خواهد شد. وسعت و نوع اینگونه برنامه‌ها بستگی كامل به میزان و سرعت صنعتی شدن، امكانات و مقدورات بهداشتی و درمانی، وضع اقتصادی و اجتماعی، پراكندگی مراكز صنعتی و عوامل نظیر اینها دارد.

مهندس فرشید اسلامدوست - توزیع نیروی برق استان گیلان

منبع : ماهنامه پیک برق