مرز سرگرم سازی کجاست؟

تلویزیون ایران در رقابتی نابرابر باجهان، به شدت نیازمند حفظ مخاطبان خود و حتی اصولی تر، افزایش روز به روز آنها است.
این شوخی نیست که ۱۷ هزار و ۶۶۶ شبکه ماهواره‌ای، شبانه روز روی ایران «سم» فرو میریزندکه از این میان فقط ۸۱ شبکه «پورنو» آن هم با میزان شفافیت بالا هستند. حالا ۳۲ شبکه فارسی زبان را نیز به اینها اضافه کنید و دیگر این‌که تا آخر سال میلادی، تلویزیون فارسی زبان بی‌بی‌سی روزانه ۸ ساعت برنامه به صورت رایگان برای ایرانیان پخش خواهد کرد.
در همین رابطه رقم کاربران اینترنتی طی دو سال گذشته از ۵/۷ میلیون به ۱۲ میلیون افزایش یافته است. مسأله مهم و هشداردهنده این‌که مطابق آماری، طی دو سال گذشته میزان استفاده کنندگان ماهواره از بالای ۲۰درصد به ۵/۳۲ درصد رسیده است و...
آمارهای فوق، مشتی از خروار هجوم رسانهای است و به این منظور ارائه شد تا جایگاه و نقش بیش از پیش، با اهمیت رسانه ملی مشخص شود.
اکنون با این پرسش جدی روبرو هستیم که رسانه ملی چگونه میتواند از ریزش مخاطبانش جلوگیری و یا حداقل سقف آن‌ها را حفظ کند و در صورت مطلوب‌تر، بر تعداد آنها بیفزاید؟
آیا تلویزیون با برنامههای سطحی، شعاری، پوچ و بی‌خاصیت یا کم‌تأثیر از نظر فرهنگی یا درنهایت سرگرمی ساز صرف، میتواند رونق بخش اوقات مردم باشد؟
این واقعیت را نمی توانیم منکر شویم که در شرایط کنونی، رسانه ملی ایران اصلی ترین دستگاه سرگرمی ساز است. متأسفانه سینمای کشورمان در این رابطه اندکی از مسؤولیت خود را انجام میدهد. این موضوع خیلی مهم است که در ایران جوانان بین ۱۸ تا ۲۴ سال مشتریان اصلی جعبه جادویی هستند؛ حال آن که در غالب کشورهای دنیا این گروه سنی از تلویزیون فاصله گرفته و به اینترنت گرایش یافته اند. آمار اعلام شده از آمریکا حکایت دارد که میانگین سنی مخاطبان تلویزیون در این کشور به ۵۰ سال افزایش یافته است و جوانان این کشور، نه تنها برای سرگرمی که برای کسب اطلاعات خود نیز به اینترنت مراجعه میکنند. این درحالی است که خوشبختانه در کشور ما هنوز جوانان با تلویزیون میانه خوبی دارند.
با این توصیف که اصلا منکر سرگرمی سازی نیستیم و اتفاقا متذکر این مهم هم هستیم که نباید سرگرمی را فراموش کرد، جای این پرسش وجود دارد که آیا هر سرگرمی میتواند توجیه پذیر باشد؟
امام راحل نیز از تفریح مردم غافل نبودند و در عین تأکید بر دانشگاه بودن تلویزیون تفریح سالم را برای مردم مباح میشمردند. عین جمله ایشان در صحیفه نور جلد ۹ ص ۲۰۴ چنین است: «اول انسان باید یک چیزی تهیه کند برای این ملت، یک چیز سالم... یک تفریح سالم صحیح، اول برای اینها درست کنند، بعد درها را ببندید... .»
ملاحظه فرمودید که امام در همین جمله چند بار بر تفریح سالم و صحیح تأکید دارند، چنان‌که ابراز میداشتند که اسلام همه چیزش جدی است، حتی در شوخیهایش هم یک «جد» پیدا میشود و... یعنی این‌که حتی سرگرمی سازی وتفریح هم میبایستی هدف‌مند و با تمرکز بر مسألهای باشد.
این یک واقعیت ثابت شده است که تلویزیون با سرگرمی صرف یا برنامه‌های نمایشی پرحاشیه نمی‌تواند جایگاهی متمایز و برجسته کسب کند؛ همان‌طور که با فقدان تفریح و سرگرمی، رسانه ملی ناکام از تأثیرگذاری خواهد بود.
برای اثبات این نظریه به آمار خود سیما اتکا میکنیم. نظرسنجی اخیر سیما نشان میدهد که ۹۶ درصد مخاطبان تلویزیون از برنامههای معارفی کوتاه با حضور مراجع راضی هستند. جالب این‌که ۸۶ درصد پاسخ دهندگان به سیما در گروه سنی ۲۶ تا ۳۵ سال بوده اند.
البته این آمار و نظرسنجی سیما درست است؛ چرا که این جامعه و مردمش مسلمان هستند و حتماً در ماه مبارک رمضان خواستار برنامه‌های معارفی هستند، به خصوص که این شخصیتها کسانی‌اند که بسیاری از مردم نمی‌توانند به راحتی به آنان دسترسی داشته باشند، ولی تلویزیون به سهولت و ارزانی این توفیق را برای روزه داران مهیا میکند. حتی اگر هم آمار نظرسنجی سیما تا حدودی محل مناقشه باشد و این رقم با ۵۰ درصد واقعی بنماید، باز رقم قابل توجهی است؛ چرا که در شرایط روز جهان، بسیاری از رسانههای مهم با کم‌تر از این رقم رضایت مخاطبان، جریان سازی میکنند.
به هر حال برنامههای معارفی- برای طیفهای جدی‌تر مخاطبان سیما- و برنامههای بسیار دیگری هستند و میتوانند باشند که با هزینه کم‌تر و بدون حاشیه ضمن سرگرمی در راستای تأثیر فرهنگی باعث حفظ بیننده باشند. در این زمینه مثال بارز و روشن، برنامه زنده قبل از افطار شبکه دوم با عنوان «ماه من سلام» است؛ برنامهای پلاتویی که توسط دو مجری پخته مانند کاردان و مدرس اجرا می‌شد. «ماه من سلام» در قالبی طنازانه و سرگرم کننده، رویکردی به شدت فرهنگی و دینی داشت. در طول برنامه، همانند اجراهایی از این دست، مهمانانی از طیفهای مختلف هنری و اجتماعی و غیره باعث انبساط خاطر مخاطبان سیما می‌شدند.
از این بخشها که کلیشهای و تکراری است بگذریم، برنامه آکنده از مطالبی است که هر بینندهای را در عین خنداندن، متنبه میکند. دعاهای مجریها و یا مخاطبان، اشعار نغز و مرتبط با محتوای برنامه، لطیفههای شیرین، مباحث ادبی، پند و اندرزهای اخلاقی، روایت حدیثهای مذهبی و اشارههای تاریخی و بسیاری نکات عبرت آموز و در عین حال شیرین دیگر باعث تأثیر مضاعف بر بینندههای تلویزیون میشود.
مهم‌تر از همه اجرای برنامه است که به شدت از حاشیه سازی و تأثیر نامطلوب فاصله دارد. نوع عامه‌فهم مسایل و مطالب مطروح شده و نوع برخورد مجریان با مهمانان علی رغم تکه پراکنیهای کاردان، اما به خاطر آشنایی مهمان و مخاطب با او، کم‌ترین نگرانی را درپی ندارد، به طوری که حتی اجرای جدی کاردان نیز با آن نگاهها، شوخی تلقی شده و لبخند را بر لبان روزه داران آماده افطار میآورد. خلاصه این‌که خلاقیت برنامه سازان در ایجاد ترکیب کاردان و مدرس، تضادی از شوخی و جدی را به وجود آورده که هم سرگرم کننده است، هم اطلاع دهنده و هم آموزشی و تربیتی و از این قبیل مقولهها که در مجموع برنامهای مناسب را رقم میزند.
اشاره به برنامه «ماه من سلام» با هدف نقد آن نبود، بلکه صرفاً نمونهای برای ذکر این نکته بود که میشود با سنجیدگی، کارهایی را روانه آنتن کرد که هم سلیقه طالبان سرگرمی را پاسخ دهد و هم از حاشیه پردازیهای برخی برنامهها که هدف اصلی شان سرگرمی سازی است به دور باشد که در این صورت برنامه، جایگاهی فرهنگی را به دست میآورد.
حضرت آیت ا... مکارم شیرازی، درجایی سخنانی گفته‌اند که اشارههایی از آن، تکلیف تلویزیون را روشن میکند. ایشان فرموده‌اند: «تلویزیون ابزار سیاسی نیست بلکه یک دستگاه مهم تعلیم و تربیت است» و نیز «اگر ما ۱۰۰سال میخواستیم علیه بنی امیه تبلیغ کنیم، تأثیر آن به اندازه سریال امام علی نبود.»
در این‌جا کاری به ضعفهای متوجه سریالی مانند امام علی(ع) نداریم، بلکه این اشاره نشان میدهد که اگر تلویزیون تعادل مناسبی میان سرگرمی و محتوا ایجاد کند، هم درامهای آن انسان ساز میشود و هم پلاتوهای آن آموزش دهنده، که در این صورت هر دوی این قالبها توا‡م با عناصر سرگرمی هستند؛ چیزی که متأسفانه در سالهای اخیر بعضاً به افراط یا تفریط غلتیده است. سریالهای مناسبتی ماه مبارک رمضان به منظور کسب مخاطب که جزو اولویتهای یک برنامه است، به هر تمهیدی دست یازیده اند، تا آن‌جا که برخی حتی نه تنها آموزهای درپی ندارند، بلکه تضعیف کننده فرهنگ جامعه نیز هستند. نقد این سریالها بماند در مطلب دیگری، انشاءا....

محمد تقی فهیم

منبع : پیلبان انیمیشن