درآمدی به فقه اسلامی

کتاب «درآمدی به فقه اسلامی» نوشته یوزف شاخت، ترجمه یاسر میردامادی توسط انتشارات گام نو در سال گذشته به چاپ رسیده است. کتاب مورد بحث، گزارشی از فهم کنونی ما از تاریخ و رئوس نظام حقو ق اسلامی است.
این کتاب می‌تواند پاسخگوی دو دسته از خوانندگان خود باشد: دانشجویان تاریخ، علوم اجتماعی و حقوق تطبیقی؛ و گروه دیگر دانشجویان ادبیات عرب که می‌خواهند از مطالعات اسلامی بهره‌مند شوند. از آنجا که فقه اسلامی نمونه برجسته‌ای از تفکر حقوقی و به‌طور کلی تفکر بشری را در اختیار ما قرار می‌دهد و کلیدی برای فهم سرشت یکی از بزرگ‌ترین ادیان جهان محسوب می‌شود، این کتاب درباره پدیده تاریخی و منحصر به فرد فقه اسلامی تدوین شده است.
نویسنده در نگارش کتاب کوشیده است به عنوان محققی در اسلام و دانش‌پژوهی در تجلی آن قدم بردارد.
وی همچون محققی در تاریخ اسلام، کوشیده تا به گسترش فقه اسلامی و بسط نظام اجتماعی اسلامی، اشاره‌ای کرده باشد.
کتاب درآمدی به فقه اسلامی، تنها یکی از آموزه‌های مذاهب سنی در فقه، یعنی حنفیه را پر رنگ‌تر کرده است، اما در بسط کتاب‌شناسی‌ها به نحوی که شامل دیگر مکتب‌های سنی، شیعه و اباضیه شود درنگ نکرده است. این کتاب در ۲۶۳ صفحه و از دو بخش اصلی تشکیل شده و شامل ۱۵ فصل است.
از آنجا که فقه اسلامی مشتمل بر اوامری درباره عبادت و مناسک و نیز قواعد سیاسی و حقوقی است، این کتاب به بحث و بررسی درباره همین موضوع پرداخته است.
در بخش اول کتاب، نویسنده پس از پرداختن به فقه و معنای آن به موضوعاتی از قبیل پس‌زمینه فقه پیش از اسلام در زمان حضرت محمد(ص) و کاربرد آن در قرآن، همچنین در قرون اولیه در زمان حکومت اموی و در دوره عباسیان، نظر و عمل وکنش‌های خلوص‌گرایانه، فقه اسلامی در امپراتوری عثمانی، قانونگذاری مدرن و ... پرداخته است.
مترجم در بخش دوم کتاب به نقد و بررسی آرا و اندیشه‌های یوزف شاخت می‌پردازد. این بخش عمدتا از ۶ فصل تشکیل شده و مترجم برای فهم بهتر اثر وی، ابتدا به بررسی موضوعاتی چون تاریخ‌نگری، شرق‌شناسی و اسلام شناسی غربیان، نگرش تاریخی یوزف شاخت به فقه اسلامی و سرشت آن پرداخته است. مترجم پس از بررسی این موضوعات، وارد موضوع طرح و بررسی آرای حدیث‌شناختی شاخت شده است.
همچنین وی در نهایت ملاحظاتی در باب نگرش شاخت به تاریخ و سرشت فقه اسلامی و وثاقت احادیث نبوی اختصاص داده است. یکی از مباحث مهمی که یوزف شاخت برای شناخت بهتر فقه اسلامی مطرح می‌کند نسبت فقه و حقوق است.
در این بخش، نسبت فقه و حقوق و تفاوت‌ این دو بررسی شده است. تفاوت‌های فقه و حقوق را می‌توان در حوزه‌ موضوع، هدف، منابع، روش و مبانی و... پیگیری کرد.
● فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر
نویسنده در فصل اول کتاب به معرفی و نقد و بررسی منابع مهم و برخی پژوهش‌ها پرداخته است.
منابع مکتوب چندانی از ماوراءالنهر بعد از سامانیان در دست نیست. شاید بدان علت که منابع تاریخی، چندان زیاد نبوده یا این‌که همین منابع اندک نیز بر اثر حوادث تاریخی ویرانگر، چون حمله مغولان و جنگ‌های داخلی دیگر از میان رفته است؛‌ درنتیجه نویسنده سعی کرده مهم‌ترین منابع مورد استفاده را به اختصار و به صورت جمعی و دسته‌بندی شده معرفی کند.
فصل دوم کتاب درخصوص کلیاتی در جغرافیای تاریخی است و نویسنده گفتاری را درخصوص علت نامگذاری سرزمین ماوراءالنهر متذکر شده و سپس به تقسیمات این سرزمین پرداخته است. در فصل سوم نویسنده به تحلیل‌های سیاسی پرداخته است. هدف نویسنده در این بخش، بررسی وضع فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر از زمان سقوط سامانیان تا آمدن مغولان است و از آنجا که جریان‌های سیاسی و نظامی و حکومت‌ها در سیر پیدایش فرهنگ و تمدن و تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، تأثیر انکارناپذیری دارند، نگاهی اگر چه مختصر به اوضاع سیاسی و نظامی آن سرزمین ضروری است.
فصل چهارم کتاب درباره آموزش و نهادهای آموزشی است. در ماوراءالنهر بعد از سقوط سامانیان همچون سایر بلاد اسلامی، آموزش و پرورش و توسعه دانش از برنامه‌های زندگی اجتماعی مردم به‌شمار می‌رفت. نویسنده در این فصل توضیح داده است که هر چند به علت سختی شرایط زندگی از اواخر روزگار سامانیان، توجه به علم کاهش یافته بود، اما آموزش و پرورش در شمار برنامه زندگی اجتماعی مردم محسوب می‌شد. در فصل پنجم، نویسنده به علوم رایج در آن زمان از جمله علوم دینی، تفسیر، علم حدیث، سنت و روایت حدیث، فقه، علم شروط و سجلات و ... تاریخ‌نگاری، ادبیات، علوم عقلی، عرفان و تصوف اشاره کرده و هر یک را به لزوم شرح داده است. فصل ششم درباره ادیان و فرق مختلف است. فرق اسلامی مانند: شیعه، اسماعیلیه، کرامیه، جهمیه و نجاریه و ادیان و فرق غیر اسلامی همچون زرتشتی، مزدکی، مسیحیت و یهود از جمله مباحث مورد بحث در این فصل است.
معماری و هنر عنوان فصل هفتم این کتاب است و نویسنده با بررسی موضوعاتی از قبیل عناصر معماری، تزئینات هنری ساختمان‌ها، بناها و مساجد، آرامگاه‌ها و کاخ‌ها در ماوراءالنهر به شرح و بسط در این خصوص پرداخته است. در فصل هشتم به عنوان فصل نهایی کتاب، مسائل اداری، اجتماعی و اقتصادی در ماوراءالنهر مورد بررسی و بحث قرار گرفته است. دیوان سالاری و وزارت، اقوام، قبایل و گروه‌های اجتماعی، ترکان، فرهنگ و آداب و آیین‌ها و خوراک و مسائل اقتصادی در این فصل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

مریم لباف‌زادی

منبع : روزنامه جام‌جم