‌میل گنبد قابوس

بنای آجری میل گنبد قابوس از نظر عظمت معماری، ویژگی های هنری و تکنیکی در زمره بزرگ ترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری قمری به شمار می‌رود. ساختمان این میل که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر زیا‌‌‌‌‌‌ ری می ‌باشد،در بالای تپه ای در میان پارک بزرگ شهرگنبد کاووس واقع شده است. این بنا، از زیبا ترین و با شکوه ترین بنا های اوایل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزئینی، دارای ساختارهای متناسب، موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا می کند. ساختمان میل در اصل متشکل از سه قسمت؛ شالوده ، ساقه وگنبد مخروطی است که روی هم رفته ۵۵ متر ارتفاع دا رند. ساقه این میل بر روی پایه ای مدور قرار دارد و تنها نزدیک به ۶ متر آن بیرون از زمین است ‌‌و بر اساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگی از آن در دل زمین فرو رفته است. ‌خود ساق با نمای دایره ای پره دار، بر روی این شالوده قرار گرفته است و۳۷ ‌متر ارتفاع دارد. در بدنه ساقه بنا، ۱۰ پره مثلثی شکل با فواصل معین و با تناسب و زیبایی کامل قرار گرفته است به طوری که علاوه بر ایجاد زیبایی ، از حجم ساده و بی قواره ساقه کاسته و موجب استحکام بنا نیز شده است.
‌تنها تزئین ا ین ساقه در بالای در ورودی مشتمل بر دو رشته کتیبه کوفی آجری است که یکی در ارتفاع ۸ متری از سطح زمین و دیگری زیرگنبد تعبیه شده است. عرض ا ین کتیبه ها ۸۰ سانتی متر و هر دو مشتمل بر یک عبارت تاریخی است که سال‌های ۳۹۷( ه.ق و۳۷۵ ه.ش) را نشان می‌دهند. این کتیبه هـا عـاری از هـرگـونه پیرایه و تزئینات است وهمچون خود گنبد، تنها به استحکام و ماندگاری آن توجه شده است. خطوط و حروف کتیبه ها با آجر سادهقرمز رنگ که روی آن ساییده شده، بدون هیچ گونه روکشی در درون قاب های آجری جای گرفته ‌اند. خطوط کوفی ساده این کتیبه‌ها ، دارای برجستگی است و در عین حال، نوعی تراش ظریف و زیبای متناسبی دارند که از هر جهت با هیا‡ت ساختمان آرامگاه تناسب دارند. گذشته از سادگی کتیبه‌ها،در هنگام نصب خطوط و قابسازی آن ، این نکته مراعات شده که از هر جهت ماندگاری بر روی بدنه تضمین شود.
برای این منظور، هر کدام از حروف آجری و آجرهای قاب کتیبه ها ریشه‌‌‌های بلندی دارند که درون دیوار گنبد فرو رفته‌اند،‌‌‌به همین خاطر و به علت پختگی آجر قرمز و استحکام آن هنوز پس از هزار سال،کتیبه ها تقریبا سالم مانده‌اند. تکرار یک متن در دو جای بنا نیز به ماندگاری محتوای کتیبه‌ها کمک بزرگی کرده است. ‌بدنه بنا سراسر از آجر پخته قرمز رنگ ساخته شده است. آجر های این بنا که در نها یت پختگی و استحکام هستند،به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی در آمده اند که خود بر زیبایی بنا افزوده است. شکل آجرهایی که در بنا به کار رفته، معمولی و یکسان است، به جز آجرهایی که در بدنه گنبد مخروطی مورد استفاده واقع شده است. آجرها، خوب پخته شده و خوب به ملات چسبیده وسخت ، توپر و یکپارچه است. ‌گنبد مخروطی بنا به ارتفاع ۱۸ متر بر روی ساقه بنا شده است. این گنبد بر خلاف اکثر برج ها وگنبدهای آرامگاهی، یک پوش است و بدون هیچ واسطه ای بر روی بدنه برج قرار گرفته و شیب تند و سطح صاف و صیقلی آن به ماندگاری گنبد کمک فراوان کرده است. درون بنای گنبد قابوس ساده و تنها با اندود گچ پوشش یافته که با گذشت زمان به سیاهی گرا ییده است.
‌بر بالای سر در ورودی بنا دو رشته مقرنس زیبای ساده کار شده که جزء اولین نمونه مقرنس های هنر اسلامی ایران به شمار می رود. همچنان که از متن کتیبه استنباط می شود این بنا در سال ۳۹۷ هجری شـمـسـی تـوسـط شـمـس الـمـعـالی قابوس بن وشمگیر آل زیار جهت آرامگاه شخصی بنا شده است. نامبرده که در آن روزگار فرمانروای‌‌گرگان بود، مردی دانشمند، هنرمند، سلحشور، دوستدار و مشوق علم و هنر بود. وی در سال۴۰۲ هجری قمری یعنی ۵ ‌سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات یافت. این بنا در فهرست بنا های تاریخی ایران به ثبت رسیده است. ‌

منبع : روزنامه آفتاب یزد