روزه فتح قله تقوا

قران نزول خود را در این ماه عظیم می‏داند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ» براساس روایات، دیگر كتب آسمانی نیز در این ماه نازل شده از جمله طبق روایتی از امام صادق(ع) «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان، «انجیل» در دوازدهم، «زبور» در هجدهم و قرآن در شب قدر نازل گردیده است.
بار دیگر ماه مبارك رمضان فرا رسید ماهی كه سراسر مهر و رحمت و امید و نعمت است. عید اولیای الهی و بهار قرآن، گلستان دعا و بوستان مناجات با معبود. ماهی كه شب قدرش ظرف نزول قرآن است. شب نور و بركت، شب عفو و رحمت، شب آزادی و حریت و شب بیداری و سعادت و ا گر چنین ماه و چنین شبی نبود چگونه انسان غفلت زده و آلوده و در بند هواها و هوس‏های نفسانی را امید به بیداری و بازگشت به خویش بود.
عاشقان كوی دوست ماه‏هاست كه در انتظار فرارسیدن این ماه‏اند و از رجب به استقبالش شتافتند تا با زلال عطوفت الهی غبار از جان و زنگار از قلب خویش بزدایند.
و ما نیز قلم به كف گرفتیم تا با نگارش ذره‏ای از بی‏كران فضیلت و آثار و ثمرات روزه، پندی به خویش و تذكری به دوستان اهل معرفت دهیم.
●فضیلت ماه مبارك رمضان‏
براساس آیات و روایات، ماه مبارك رمضان ماهی است ممتاز از دیگر ماهها و از حیث فضیلت بسیار برتر از آنها كه نه فقط در امت پیامبر بلكه در امم سابق نیز چنین بوده است. قران نزول خود را در این ماه عظیم می‏داند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ» براساس روایات، دیگر كتب آسمانی نیز در این ماه نازل شده از جمله طبق روایتی از امام صادق(ع) «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان، «انجیل» در دوازدهم، «زبور» در هجدهم و قرآن در شب قدر نازل گردیده است.(۱)
ماه رمضان «شهر اللّه»(۲) لقب گرفته است. براساس این قول رمضان اسمی از اسماء الهی است(۳) و از این‏رو در حدیثی از امام علی(ع) آمده است كه فرمودند: «لاتقولوا رمضان و لكن قولوا شهر رمضان فانكم لاتدرون ما رمضان؛ نگویید رمضان، بلكه بگویید ماه رمضان. همانا شما نمی‏دانید رمضان چیست؟»(۴)
درباره معنای «رمضان» علاوه بر قول نقل شده در بالا دو معنای دیگر نیز بیان شده است كه نظر به ارتباط معنای لغوی با فضیلت این ماه ذكر آن خالی از فایده نیست. و ما این دو معنی را از تفسیر لطیف كشف الاسرار نقل می‏كنیم: «اینك ماه رمضان اقبال كرد بر دوستان، ماهی كه هم بشوید و هم بسوزد. بشوید به آب توبه دلهای مجرمان، بسوزد به آتش گرسنگی تنهای بندگان، اشتقاق رمضان از «رَمْضا» است یا از «رَمَضَ» اگر از «رمضا» است آن سنگ گرم باشد كه هر چه بر آن نهند بسوزد و اگر از «رمض» است باران باشد كه به هر چه رسد آن را بشوید.»( ۵)
در ابتدای خطبه طولانی پیامبر اكرم(ص)نیز كه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده است گوشه‏ای از فضیلت این ماه بیان شده و آمده است: «ای مردم بدرستی كه رو كرده به سوی شما ماه خدا و رحمت و آمرزش الهی، ماهی كه نزد خدا بهترین ماهها و روزهایش بهترین روزها و شبهای ش بهترین شب‏ها.... ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است.... و درهای آتش بسته... و شیاطین در بندند...»(۶)
سخن در باب فضیلت این ماه بسیار است و مجال اندك. اما برای ورود به بحث حقیقت روزه و آثار و ثمرات آن لازم بود شناختی هر چند اندك از فضیلت این ماه داشته باشیم چرا كه درخت عمل در سرزمین معرفت می‏روید اگر این معرفت درست باشد عمل صالح نیز درست و در غیر این صور ت عمل ما آفت‏پذیر خواهد بود.
●حقیقت روزه
قرآن كریم در اشاره‏ای بسیار كوتاه اما پر مغز و پر معنی حقیقت روزه و هدف از آن را بیان فرموده است در آیه ۱۸۳ سوره بقره می‏خوانیم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ ای كسانی كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما واجب شد همانگونه كه بر پیشینیان شما واجب گردید باشد كه پرهیزكار شوید.»
خداوند این آیه را با خطاب خاص خود به دوستانش آغاز می‏كند و چه خطابی برتر از خطاب معبود با انسان، كه چنین نوای گوش‏نوازی قبل از هر چیز تمامی سختی‏های روزه را از یاد انسان می‏برد. امام صادق(ع) درباره این خطاب الهی می‏فرمایند: «لذّهٔ ما فی النداء اَزال تَعَ بَ العبادهٔ و العناء؛(۷) لذت آنچه در این خطاب است رنج و سختی عبادت را از بین می‏برد».
در ادامه آیه خداوند فلسفه تشریع روزه را كه در اُمم گذشته نیز جریان داشته بیان می‏كند و می‏فرماید: «لعلّكم تتقون» رسیدن به مرحله تقوا هدف روزه و حقیقت آن است. از این عبارت كوتاه می‏توان دنیایی از معنا را فهمید چرا كه تقوا «خیر دنیا و آخرت»(۸) و «سرآمد همه كارهاست»(۹) و رسیدن به این مهم یعنی نهایت كمال آدمی و سعادت دنیا و آخرت.
چنانكه تقوا همه جانبه است و فقط به تقوای قلب یا عضو خاص یا حوزه معین اعم از فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، محدود نمی‏شود و شامل همه این ابعاد می‏گردد. روزه نیز فقط امساك از خوردن و آشامیدن نیست بلكه روزه دل، روزه چشم، روزه زبان، روزه قلب را شا مل می‏شود و در یك كلام آنكه تمامی وجود آدمی در اختیار احكام و فرائض الهی باشد.
چنین روزه‏ای سپر آدمی است(۱۰) در برابر آتش، بهشت را واجب می‏كند(۱۱) و خالص شدن آدمی را به همراه می‏آورد(۱۲) و به میراث روزه كه همان یقین به ذات اقدس الهی است نایل می‏كند. در حدیث معراج آمده است كه پیامبر(ص) فرمود: «پروردگارا! میراث روزه چیست؟ خداوند فرم ود: روزه حكمت به ارث می‏نهد و حكمت معرفت و معرفت یقین می‏آورد و چون بنده به یقین رسید دیگر برای او اهمیتی ندارد كه چگونه شب و روز خود را بگذراند. به سختی یا به آسانی».(۱۳)
اما روزه‏ای كه فقط امساك از خوردن و آشامیدن بدون توجه به محرمات الهی و واجبات خداوندی باشد بهره آن همان گرسنگی و تشنگی و رفع تكلیفی بیش نخواهد بود. چنانكه پیامبر خدا(ص) می‏فرمایند: «بسا روزه‏داری كه بهره او از روزه‏اش گرسنگی و تشنگی است و بسا شب زنده‏دا ری كه بهره او از عبادت شبانه‏اش فقط بی‏خوابی است.»(۱۴) چه خسران زده‏ایم اگر تشنگی و گرسنگی را تحمل كنیم و دست خالی این ماه را پشت سر بگذاریم در این صورت سپر آتش را كه همان اصل روزه است به همراه داریم اما با اعمال ناشایستمان آن سپر را پاره كرده‏ایم سپری ك ه از ما در برابر آتش محافظت نمی‏كند. این سپر را چه فایده و این روزه را چه سود كه پیامبر عظیم می‏فرماید: «الصُّوُم جُنَّهٌٔ مالَمْ یَخْرقْها»(۱۵) روزه سپر است تا زمانی كه (آدمی با اعمال ناشایست) آن را ندرد»
● مراتب روزه‏
چنانكه تقوا را مراتبی است و انسانها در بهره‏مندی از آن یكسان نیستند روزه هم كه ابزاری برای رسیدن به تقوا است درجات و مراتبی دارد. اهل معرفت در بیان درجات روزه همانند تقوا سه مرتبه و درجه برای آن قایل شده‏اند.
۱) روزه عوام كه همان پرهیز از خوردن و آشامیدن و سایر مبطلات روزه است و از آدمی دفع تكلیف می‏كند.
۲) روزه خواص: كه علاوه بر آنچه عوام از آن پرهیز می‏كنند سایر اعضای بدن نظیر چشم و گوش و دهان و... از گناهان دوری می‏كنند كه افطار چنین روزه‏ای، ارتكاب گناه و انجام معصیت است.
امام علی(ع) چنین مرتبه‏ای را این‏گونه معرفی می‏فرمایند: «روزه‏داری، پرهیز از حرام‏هاست، چنانكه انسان از خوردن و آشامیدن خودداری می‏كند».(۱۶)۳) روزه خواص خواص: كه علاوه بر آنچه در دو مرحله پیش گذشت روزه‏دار، دل را از مشغول شدن به افكار دنیوی و اخلاق رذیله و هر آنچه غیر خداست محافظت كند و افطار این نوع از روزه به یاد غیر خدا و روز قیامت بودن است و حاصل این روزه روگردانیدن از غیر خداست چنانكه خداوند فرمود: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ؛(۱۷) بگو خدا و هر چه غیر اوست واگذار».
این مرتبه از روزه اختصاص به انبیاء و صدیقین و مقرّبین دارد و ثمره این روزه نایل شدن به مشاهده جمال لقای الهی است و رسیدن به چیزی كه هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده، و به خاطر احدی خطور نكرده است.(۱۸)
رشیدالدین میبدی در تفسیر گرانسنگ كشف الاسرار با بیانی لطیف این مرتبه از روزه را چنین بیان می‏دارد: «روزه جوانمردان به زبان اهل حقیقت بشو و ثمره و سرانجام آن بدان، چنانكه تو تن را به روزه‏داری و از طعام و شراب بازداری ایشان دل را به روزه در آرند و از جمل ه مخلوقات باز دارند. تو از بامداد تا شبانگاه روزه‏داری. ایشان از اول عمر تا آخر عمر روزه دارند. میدان روزه تو یك روز است، میدان روزه ایشان یك عمر»(۱۹) آثار و بركات روزه‏
چنانكه گفتیم حقیقت روزه تقوای همه جانبه است و هر كه به تقوا دست پیدا كند به ثمرات دنیوی و اخروی فراوانی كه قرآن و روایات به طور گسترده بدان اشاره كردند دست می‏یابد. اما برای آنكه از كلی گویی خارج شده و به طور خاص به ثمرات تقوای ناشی از روزه نایل شو یم به بخشی از آن اشاره می‏كنیم.
در یك تقسیم بندی كلی - هر چند بعضی عناوین قابل تداخل در یكدیگرند - بخشی از آثار روزه را می‏توان به آثار فردی و آثار اجتماعی تقسیم كرد. آثار فردی‏
۱) تقویت مكارم اخلاقی: ماه مبارك رمضان ماه ایجاد و تقویت بسیاری از ملكات اخلاقی است كه آدمی می‏تواند با نهادینه كردن و درونی كردن این ملكات، راه خود را برای حركت در این مسیر در ماههای بعد فراهم سازد. تقویت اراده و رسیدن به حریت و آزادگی اولین ثمره روزه است. انسانی كه در ماههای دیگر به محض اراده خوردن و آشامیدن و دیدن شنیدن و گفتن هر چیز به انجام آن قادر بود. در این ماه با سختی فراوان باید مانع این همه شود. چنین كنترلی روح را از بند شهوات آزاد می‏كند و اراده آدمی را تقویت می‏نماید. تقویت اراده‏ای ك ه می‏تواند سرآغاز اراده‏های بزرگتر و پولادین‏تر گردد.
مبنای انسانیت بر تزكیه نفس و مبنای تزكیه نفس بر تقویت اراده است، روزه‏دار در این ماه با تقویت اراده، قوای جسمی حیوانی را كه در دیگر ماهها قدرتمند شده بودند ضعیف می‏كند و قوای ضعیف شده روحانی را تقویت می‏كند بگونه‏ای كه برخواسته‏های شهوانی غلبه كند(۲۰) و این مبدأ و مقصد خودسازی است.
تقویت اراده امكان صبر بر نعمت و معصیت و مصیبت را به آدمی عطا می‏كند به گونه‏ای كه تمامی حالات، روحیات، گفتارها و كردارهای او در راستای رضای الهی قرار می‏گیرد و به مقام صابران كه در قرآن بشارت الهی را به همراه دارد نایل می‏شود. در روایات رسیدن به مقام صب ر از جمله حكمتهای روزه معرفی شده است(۲۱).
در حدیثی از پیامبر(ص) نصف روزه «صبر» شمرده شده: «الصّیام نصفه الصبر»(۲۲)
حاصل این ملكات اخلاقی رسیدن به اخلاص است و اخلاص آدمی را همرنگ خداوند می‏سازد و او را آینه صفات و اسماء الهی می‏نماید: «صِبْغَهَٔ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهًٔ»(۲۳).
از حضرت فاطمه(س) در زمینه نقش روزه در اخلاص نقل شده كه: «خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب فرموده است».(۲۴)
۲) آسایش دنیوی و اخروی: روزه علاوه بر رشد فضایل اخلاقی نقش بسزایی در آسایش دنیوی انسان چه در امور مادی و چه در امور معنوی دارد كه در زیر به آن می‏پردازیم.
الف) آثار مادی روزه: یكی از فواید بسیار مهم روزه مسأله بهداشت جسمی روزه‏دار است. بدن پس از یك سال سوخت و ساز و فعالیت مداوم فرصت استراحتی پیدا می‏كند تا نیروی تازه‏ای بگیرد و از سوی دیگر ذخایر چربی كه زیان‏های فراوانی بر بدن دارد تحلیل رفته و كاسته می‏ش ود. پیامبر اكرم(ص) با جمله‏ای ساده و كوتاه كه در بر دارنده تمامی منافع طبّی روزه است بر این مهم تأكید كرده می‏فرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید.»(۲۵) نظر به آنكه این بُعد از روزه در میان دانشمندان، زیاد مورد توجه بوده و درباره آن بحث شده به همین مقدار كفایت می‏كنیم.(۲۶)
اثر دوم اینكه روزه، شدّت شهوت را فرو می‏نشاند. بسیاری از لغزشهای آدمی در زندگی ناشی از شهوات جنسی است بویژه اینكه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است:
در روایتی از پیامبر اكرم آمده است كه: «بر شما باد به روزه گرفتن كه آن رگها را می‏بُرد (شهوت را كم می‏كند) و سرمستی را می‏بَرد.»(۲۷)
اثر سوم از آثار مادی روزه، نظم اقتصادی و معیشتی روزه‏دار است. رعایت حد اعتدال در خوردن و آشامیدن به كم شدن بخشی از خواسته‏های جسمی و در نهایت به بهبود وضع مادی روزه‏دار و میانه‏روی او در زندگی كمك می‏كند.(۲۸) علاوه بر آن چون اعضای خانواده به مدت یك‏ماه در وقت افطار و سحر به طور منظم بر سر سفره حاضر می‏شوند تداوم این عمل سبب تقویت نظم در خانواده می‏گردد.
ب) آثار معنوی: بالاتر از آثار مادی روزه، آثار گسترده معنوی آن است،گذشته از آنچه در بحث از تقویت ملكات اخلاقی گفته شد روزه باعث دور شدن شیطان(۲۹)، رهایی از آتش جهنم،(۳۰) بخشش گناهان،(۳۱) آرامش روحی،(۳۲) استجابت دعا(۳۳)، رسیدن به یقین و معرفت(۳۴) و پاداش فراوان اخروی(۳۵) برای روزه‏دار می‏گردد كه هر یك از این فواید بطور گسترده، در روایات مورد توجه قرار گرفته است. آثار اجتماعی روزه‏
روزه اگر با رعایت آداب لازم و توجه به توصیه‏های ارایه شده توسط معصومین صورت بگیرد فواید جمعی فراوانی به همراه دارد كه به طور خلاصه به بخشی از آنها اشاره می‏كنیم.
۱) مواسات و همدردی با بینوایان: تحمل تشنگی و گرسنگی هر چند مدت اندكی باشد آدمی را به یاد بینوایان می‏اندازد و روحیه شفقت و مهربانی و كمك به همنوع و بذل و بخشش و سخاوت و در نهایت تواضع و فروتنی نسبت به دیگران بویژه كسانی كه از حیث معیشتی در سطح پایین‏تری قرار دارند را در وجود انسان زنده می‏كند. امام حسن عسگری(ع) در پاسخ به پرسش از علت واجب شدن روزه فرمودند: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به مستمندان كمك كند».(۳۶)
۲) ایجاد امنیت اجتماعی: روزه‏دار برای هدر نرفتن نتیجه گرسنگی و تشنگی كوشش می‏كند حداقل در ماه رمضان بخشی از گناهان خود را ترك كند بویژه كه این گناهان می‏تواند مربوط به حوزه زندگی اجتماعی باشد. آمارهایی كه همواره توسط مقامات انتظامی درباره كاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر می‏شود بهترین دلیل بر این مسأله است.
۳) استحكام پیوندهای خانوادگی: از جمله وظایف مؤمن روزه‏دار آن‏
است كه در این ماه در اخلاق فردی و اجتماعی خود تجدید نظر كند «احترام به سالمندان، ترحم بر كوچك و بزرگ، صله ارحام و افطار دادن» تنها بخشی از توصیه‏های پیامبر در خطبه‏ای است كه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد كردند و در آن وظایف روزه‏دار و فضایل روزه را بر شمردند. با دقت در این توصیه‏ها اصلاح روح حاكم بر پیوندهای اجتماعی روزه‏دار به وضوح مشاهده می‏گردد.(۳۷)
با امید به آنكه بتوانیم از این ماه پر بركت كمال استفاده را نماییم.

پی‏نوشت‏ها:
- ۱) وسایل الشیعه، ج ۷، باب ۱۸، حدیث ۱۶ ؛ تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶۳۵.
۲) تفسیر كبیر، فخر رارزی، ج ۵، ص ۹۱ ؛ تفسیر تبیان شیخ طوسی، ج ۲، ص ۱۲۱.
۳) منبع پیشین.
۴) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۷۷.
۵) تفسیر كشف الاسرار، ج ۱، ص ۴۹۵.
۶) عیون الاخبار، ج ۱، ص ۲۹۵ - ۲۹۶ ؛ امالی صدوق، ص ۵۷ - ۵۸.
۷) تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ذیل آیه.
۸) كنز العمال، حدیث ۵۶۴.
۹) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۸۹، ح ۲۱.
۱۰) الكافی، ج ۴، ص ۶۲، ح ۱.
۱۱) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶.
۱۲) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۶۸، ح ۴۷.
۱۳) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۷، ح ۶.
۱۴) ترجمه میزان الحكمه، ج ۷، ص ۳۲۱۰، به نقل از امالی طوسی، ص ۱۶۶ و ۲۷۷.
۱۵) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۹۶، ح ۲۸.
۱۶) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۹۴، ح ۲۱.
۱۷) سوره انعام، آیه ۹۱.
۱۸) معراج السعادهٔ، ملا احمد نراقی، ص ۷۸۴ - ۷۸۵، با دخل و تصرف.
۱۹) كشف الاسرار، ج ۱، ص ۴۹۵.
۲۰) تفسیر التحریر و التنویر، محمد الطاهر ابن عاشور، ج ۱، ص ۱۵۹.
۲۱) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۶۹، ح ۵۱، حدیث امام رضا۷.
۲۲) تفسیر المنار، ج ۲، ص ۱۵۴.
۲۳) سوره بقره، آیه ۱۳۸.
۲۴) بحارالانوار، ج ۹۶، ۳۶۸.
۲۵) تفسیر المنیر، الدكتور وهبه الزحیلی؛ جامع الاحادیث، ج ۹، ص ۱۰۰.
۲۶) میزان الحكمه، ج ۷، ص ۳۲۰۹ ؛ به نقل از كنز العمال، حدیث ۲۳۶۱۰.
۲۷) میزان الحكمه، ج ۷، ص ۳۲۰۹ ؛ به نقل از كنز العمال، حدیث ۲۳۶۱۰.
۲۸) تفسیر المنیر، ج ۲، ص ۱۳۱ با تصرف.
۲۹) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۵.
۳۰) میزان الحكمه، ج ۷، ح ۱۰۹۲۲.
۳۱) بحار، ج ۹۶، ص ۳۵۵.
۳۲) امالی الطوسی، ص ۲۹۶، ح ۵۸۶.
۳۳) عیون الاخبار، ج ۱، ص ۲۹۷ - ۲۹۸.
۳۴) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۷.
۳۵) همان منبع، ج ۹۶، ص ۳۵۵.
۳۶) همان منبع، ص ۳۶۹.
۳۷) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۸.
منبع:ماهنامه پاسدار اسلام ،‌شماره ۲۸۶

منبع : خبرگزاری ایسنا