وقتی‌که دارو، زباله می‌شود

به دلایل متعدد، برخی از داروها غیرقابل مصرف و زاید می‌شوند: تاریخ مصرف بعضی از آنها تمام می‌شود، جایگاه‌شان را در درمان بیماری‌ها از دست می‌دهند، رژیم درمانی بیمار تغییر می‌کند و سایر دلایل.
حتی اگر زیان مالی و آسیب اقتصادی حاصل از این وضعیت را درنظر نگیریم، این داروها برای جامعه و نیز برای محیط زیست مضر هستند. در این مقاله، خطرات حاصل از این ترکیبات دارویی غیرقابل استفاده مورد بحث قرار می‌گیرد. همچنین قوانین و آیین‌نامه‌های وضع شده از سوی دولت‌ها برای جمع‌آوری و معدوم کردن داروهای غیرقابل مصرف از دیدگاه‌های گوناگون بررسی می‌شود.
طرح مسالهسالانه در ایالات متحده نزدیک به پنج هزار تن دارو و مکمل، دور ریخته می‌شود. این گروه مواد شامل ترکیبات انسانی و دامی‌ هستند.
بنابراین ترکیبات مذکور نه تنها داروهای نسخه‌ای بلکه ترکیباتی مانند مکمل‌های غذایی، خوش‌بوکننده‌ها و بسیاری اقلام دیگر را شامل می‌شود. ردیابی کردن دقیق موادی که در این فهرست قرار دارند، دشوار است و فقط بخش کوچکی از ترکیبات دور ریخته شده در مصارف خانگی و مراکز تجاری کوچک قابل مطالعه است. به علاوه، حجم وسیعی از ترکیبات دارویی و مکمل‌های رایج، بی‌مصرف در خانه بیماران تلمبار شده و بیماران نسبت به دور انداختن داروهایی که با مشقت و به قیمت بالا آنها را تهیه کرده‌اند، رغبتی ندارند.
بر طبق بررسی‌ها، بیش از نیمی‌از بیماران برای معدوم کردن داروهای غیرقابل مصرف خود آنها را در سطل زباله می‌ریزند، یک سوم بیماران آنها را به طور مستقیم در داخل چاه توالت خالی می‌کنند و در حدود یک درصد از بیماران داروهای غیرقابل مصرف‌شان را به داروخانه می‌برند. بنابراین تنظیم برنامه‌ای سازمان یافته برای تعیین اینکه چه باید بر سر داروهای غیرقابل مصرف بیاید، لازم است.
آسایشگاه سالمندان منبع اصلی داروها و ترکیبات مکمل غیرقابل مصرف هستند. متاسفانه اطلاعاتی درباره میزان داروهای تلف شده در مراکز نگهداری معلولان و مراکز بازتوانی موجود نیست، حال آنکه آمارهای این مراکز را نمی‌توان نادیده گرفت.
● آسیب‌شناسی جامعه
داروهای غیرقابل مصرف، خطرات زیادی برای جامعه دارند.یکی از واضح‌ترین این خطرات، احتمال مسمومیت تصادفی با داروست، به‌طوریکه دومین علت مرگ و میر تصادفی در آمریکاست. خوردن داروهای ضد درد، شایع‌ترین علت مسمومیت دارویی در بزرگسالان است و پس از مسمومیت با ترکیبات آرایشی و تمیز‌کننده‌های خانگی، در مسمومیت‌های کودکان زیر شش سال، جایگاه سوم را دارد. وجود داروهای بی‌مصرف در خانه فرصتی را برای استفاده نابجای این داروها از سوی برخی افراد ایجاد می‌کند.
● آسیب شناسی محیط زیست
در سال ۱۹۷۷ میلادی، مجموع ۱۲۶ ماده شناخته شده شیمیایی از سوی انجمن بین‌المللی آب سالم (CWA) به عنوان آلاینده‌های اصلی آب اعلام شدند. متاسفانه از سال ۱۹۷۷ تاکنون تنها تغییرات مختصری از سوی آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا در فهرست مذکور ایجاد شده است. آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا، معیارهایی را برای تعریف آب سالم وضع کرده است. بر اساس این معیارها، میزان غلظت ترکیبات شیمیایی خاص که برای انسان یا آبزیان خطری به همراه ندارند، تعیین شده است. هرچند که این معیارها از لحاظ قانونی قابل استناد نیستند، اما می‌توان از آنها به عنوان استانداردی علمی ‌برای سنجش کیفیت آب استفاده کرد. هرچند که در سه دهه اخیر روی آلاینده‌های اصلی و آسیب ناشی از این آلاینده‌ها تمرکز شده است، اما گروه بزرگی از مواد شیمیایی شامل ترکیبات دارویی و آرایشی کمتر در میان آنها مورد توجه قرار دارند.
داروها در محیط زیستبر خلاف بسیاری از دیگر ترکیبات، تعیین و کنترل میزان ترکیبات دارویی که وارد محیط زیست می‌شوند، بسیار دشوار است. فاضلاب کارخانه‌ها منبع اصلی این آلودگی‌هاست. سیستم‌های تصفیه موجود هم بیشتر برای زدودن فضولات انسانی است و نه مواردی مانند ترکیبات دارویی. بنابراین برخی از ترکیبات دارویی یا آرایشی ناخواسته از سیستم‌های تصفیه عبور می‌کنند و وارد آب دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و نهرها می‌شوند. راه دیگری که برای ورود مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی به منابع آبی وجود دارد، دفع و انهدام نامناسب و ناکافی داروهای تاریخ مصرف گذشته است.
در مطالعه‌ای، ۳۰۱ بیمار مورد بررسی قرار گرفتند. بیش از ۳۵ درصد از آنان معتقد بودند که برای دفع داروهای بی‌مصرف، بهتر است که آنها را در داخل چاه توالت خالی کرد و ۲۱ درصدشان فکر می‌کردند که باید داروهای غیرضروری را داخل سینک ظرف‌شویی بریزند.
وجود ترکیبات دارویی و متابولیت‌های آنان در آب، به عنوان خطری بالقوه مورد توجه محافل علمی‌است. البته در بیشتر موارد غلظت این ترکیبات دارویی کم بوده، ولی تماس طولانی مدت، حتی در مدت زمان کوتاه می‌تواند کشنده باشد.
برطبق مطالعات اخیر، تغییر شکل مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی از سوی سیستم‌های تصفیه، به نوع فاضلاب، شرایط جوی منطقه و تکنولوژی به کار رفته برای تهویه بستگی دارد. به نظر می‌رسد روش‌های سنتی تصفیه آب آشامیدنی برای جداسازی مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی چندان کارآمد نیست. روش‌هایی مانند اکسیداسیون، کلرزنی، استفاده از کربن فعال شده و فیلترهای چند لایه‌ای در جداسازی آنتی‌بیوتیک‌ها و برخی دیگر از ترکیبات دارویی توانا هستند.
برخی از مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی یافت شده در رودخانه‌ها و نهرها، برای ارگانیسم‌های آبزی مضرند و حتی در غلظت‌های اندک، تولید مثل و رشد آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. برای مثال، حتی مقادیر بسیار جزیی استروژن، اثر مونث‌سازی روی ماهی‌های نر دارد، یعنی بر توانایی تولیدمثل و تکثیر برخی از گونه‌های ماهی اثر منفی دارد. به علاوه، داروهایی که روی میزان سروتونین، نوراپی نفرین و دوپامین موثرند، تکثیر صدف‌ها را متوقف کرده و تکامل ماهی‌ها و فوک‌های دریایی را به تاخیر می‌اندازند. اما خطرآفرین‌ترین اثر مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی روی محیط زیست، تاثیرگذاری آنها بر زندگی ارگانیسم‌های آبزی کوچک است. زیرا این جانوران کوچک دوره عمر کوتاهی دارند و چند نسل از آنها تحت تاثیر این ترکیبات دارویی قرار می‌گیرند.
● قوانینی برای دفع داروها
بی‌شک قوانینی که در حال حاضر در جوامع برای دفع داروها از سوی عموم مردم وجود دارد، ناقص است. در برخی از ایالات آمریکا، دور ریختن داروهای نسخه‌ای به وسیله خود مردم ممنوع است. برطبق قوانین برخی دیگر از ایالات آمریکا نیز پس گرفتن داروهای بی‌مصرف خانگی از سوی داروخانه‌ها ممنوع است. به عبارت دیگر، FDA قانونی در این زمینه وضع نکرده و هر ایالت بر اساس قوانین و صلاحدید خود عمل می‌کند. در مجموع، این سازمان داروسازان و سایر کارکنان بخش درمان را از بازپس گرفتن داروها از مصرف کنندگان خانگی برحذر داشته است.
ایده‌هایی برای دفع مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی غیر قابل مصرف وجود دارد. بسیاری از کشورهای جهان هم‌اکنون امکانات دفع زبانه‌های پرخطر را دارند و با استفاده از آنها مصرف‌کنندگان می‌توانند به راحتی به دفع زباله‌های خود بپردازند. برخی از این مراکز ممکن است مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی غیر قابل مصرفی را که درباره دفع آنها هیچ اطلاعی ندارند یا شرایط لازم برای دفع بی‌خطر آنها را دریافت نکرده‌اند، نپذیرند.
سازمان‌هایی به وضع مقررات در زمینه دفع ایمن مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی غیرقابل مصرف پرداخته‌اند. یک پیشنهاد آن است که داروها از بسته‌بندی‌شان خارج شده و با زباله‌های معمول خانگی مانند تفاله قهوه مخلوط شود. FDA توصیه کرده مردم داروهای ناخواسته خاص را که احتمال سوء‌مصرف آنها بالاست، از طریق چاه توالت دفع نکنند. این مراقبت‌ها احتمال انحراف در مصرف دارو و سوءاستفاده را کاهش می‌دهند، ولی هنوز هم خطر آلوده شدن محیط زیست به دنبال ورود مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی وجود دارد.
داروهایی که از سوی FDA روش دفع در چاه توالت برایشان پیشنهاد شده است، عبارت‌اند از: فنتانیل سیترات، مورفین سولفات، متیل فنیدیت، فنتانیل پوستی، مپریدین، اکسی‌کدون، ترکیب اکسی‌کدون و استامینوفن، آتازاناویر سولفات، گاتی فلوکساسین و استاوودین. درباره بقیه مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی، تکنیک‌های جدیدتری به کار می‌روند. برنامه دفع برخی از این داروها به گونه‌ای تنظیم شده است که دارو زیر نظر یک داروساز در درون ظرف محافظت‌شده‌ای انداخته شود، به طوری که حتی کارکنان داروخانه هم نتوانند به محتویات ظرف دسترسی یابند. پس از پرشدن ظرف، آن را به جایگاه مطمئنی برای دفع ایمن دارو منتقل می‌کنند. برنامه‌هایی از این قبیل، میزان مواد شیمیایی و ترکیبات دارویی وارد شده به آب‌های دفعی و خاک را کاهش می‌دهند.

دکتر شیرین میرزازاده

منبع : هفته نامه سپید