بیستون اثری جهانی در چنگال تهدیدهای ابدی

بیستون پس از پشت‌سر نهادن موانع بسیاری بالاخره سال گذشته در سی‌امین اجلاس کمیتهء میراث جهانی یونسکو در شهر لیتوانی با رای قاطع اعضای این کمیته پس از تخت سلیمان، تخت جمشید، چغازنبیل، پاسارگاد، نقش جهان، بم و منظر فرهنگی آن و سلطانیه به عنوان هشتمین اثر ایرانی در فهرست یونسکو به ثبت رسید تا نگاه جهانی را بیستون و کتیبهء دو هزار سالهء داریوش هخامنشی خیره سازد. با ثبت جهانی بیستون همگی روزهایی لبریز از آرامش را برای دشت بیستون به تصویر کشیدند، اما تنها یک ماه فاصله بود تا با اعلام ساخت شرکت صنعتی «هرسین» و آغاز فعالیت‌های شرکت پتروشیمی کرمانشاه که بزرگ‌ترین مانع بیستون برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو بود، روزهای رویایی این دشت را به شبی پر از کابوس تبدیل کند.
بیستون برای رسیدن به این جایگاه تلاش بسیاری کرد و روزگار پر از فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت. جاده‌سازی و فعالیت شرکت‌های مختلف از جمله موانعی بود که این دشت و داشته‌های تاریخی و باستانی‌اش پشت سرنهاد تا در حافظهء جهانی ماندگار شود، اما از همان ابتدا بزرگ‌ترین مانع بیستون برای ثبت دو کارخانهء پتروشیمی بود. پتروشیمی اول; سال‌ها پیش روبه‌رو‌ی کتیبهء داریوش و خیره در چشمان وی قد علم کرده بود و آلاینده‌هایش تهدیدی جدی برای کتیبه و نوشته‌های داریوش به شمار می‌رفت. در حالی که این کارخانه به هیچ قیمتی حاضر به جابه‌جایی و تعطیلی نبود. شرکت دوم در کنار شرکت اول قد علم کرد تا شانس جهانی شدن بیستون به صفر برسد و کتیبهء داریوش دور از دید همگان برای همیشهء تاریخ در کنج این دشت پنهان شود.
تا این زمان بیستون برای جهانی شدن یک مرحله را با موافقت پشت سر گذاشته بود و نمایندهء ایکوموس برای بررسی پرونده‌ای که دولت ایران برای کمیتهء میراث جهانی ارسال کرده بود به ایران و دشت بیستون آمد. ورود نمایندهء ایکوموس همزمان با روی کار آمدن سید‌طه‌هاشمی، به عنوان رییس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی بود. ایران تا این زمان شانس جهانی شدن قره کلیسا را برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۰۷ از دست داده بود و سازمان میراث فرهنگی که به تازگی خانه تکانی کرده بود به هیچ وجه نمی‌خواست دوباره شاهد چنین اتفاقی باشد. بر همین اساس طه‌هاشمی، در گفت‌وگو‌ی رسانه‌ای به تمامی ایرانیان قول داد که هیچ چیز مانع ثبت جهانی بیستون نمی‌شود.
جلسات بسیاری با حضور وی و استاندار و مسوولان اجرایی استان کرمانشاه برگزار شد. نتیجهء جلسات غیرقابل باور بود. تمامی شرکت‌کنندگان به این نتیجه رسیدند برای این که تاریخ ماندگار این دیار در جایگاه واقعی خود قرار گیرد باید ساخت پتروشیمی دوم برای همیشه منتفی شود.
همچنین در این جلسه مقرر شد تا تمامی شرکت‌های موجود در محدودهء بیستون به تدریج تعطیل و به نقطهء دیگری منتقل شوند. شرکت پتروشیمی قدیمی هم موظف به نصب فیلتر برای جلوگیری از صدمهء آلاینده‌های خود به کتیبهء بیستون شد. نتیجهء جلسه غیرقابل باور و همه چیز به نفع کتیبهء داریوش تمام شد.
اما خوش‌باوری‌ها عمر کوتاهی داشت و زمزمهء فعالیت‌های پتروشیمی دوم رویای خوش کتیبهء بیستون را برآشفت. کارگران کارخانهء پتروشیمی بدون اطلاع پایگاه پژوهشی بیستون که به تازگی در صف پایگاه‌های جهانی قرار گرفته بود، شروع به حفر چاه‌های فلمن برای استفاده از آب رودخانه گاماسیاب کرد. بعدها سیروس سمیعی، مدیر برنامه‌ریزی شرکت پلیمر کرمانشاه در گفت‌وگو‌ی رسانه‌ای خود اعلام کرد که فعالیت شرکت پلیمر هرگز متوقف نشده تا آرامش بیستون افسانه‌ای بیش نباشد. پیش‌تر طه‌هاشمی در گفت‌وگو‌‌ با رسانه‌ها اعلام کرده بود که فعالیت این شرکت متوقف شده است و حق فعالیت در دشت بیستون را ندارد، اما سمیعی تاکید کرد که سازمان میراث فرهنگی به طور شفاهی از ما خواسته تا فعالیت این کارخانه را متوقف کنیم، اما هیچ منبع رسمی این درخواست را اعلام نکرده است.
به گفتهء مسوولان شرکت پلیمری هیچ نامهء رسمی از سوی سازمان میراث فرهنگی به این شرکت ابلاغ نشده و حتی مدیر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمانشاه تاکید کرد که این شرکت یک پروژهء ملی است و حتما باید ساخته شود. مسوولان شرکت برای اثبات گفته‌های خود از رونوشت نامهء رییس سازمان میراث فرهنگی کرمانشاه سخن به میان می‌آورند.
از سویی دیگر پس از اعتراض‌های مکرر اهالی مطبوعات و دوستداران میراث فرهنگی مسوولان کارخانهء پتروشیمی پلیمر، این کارخانه را یک پروژهء ملی اعلام کردند که فعالیتش تنها توسط وزارت نفت و از سوی دولت متوقف می‌شود. در همین زمان سازمان میراث فرهنگی خبر از توقف فعالیت این شرکت در دشت بیستون داد. اما خبر‌های بعدی نشان داد با وجود تمامی حساسیت‌ها و اعلام سازمان میراث فرهنگی، کارخانهء پلیمر همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد و مسوولان آن مدعی شدند که فعالیت این شرکت هیچ ضرری برای کتیبهء بیستون و سایر آثار ندارد و این کارخانه آلاینده‌ای که به محو کتیبهء بیستون منجر شود را تولید نمی‌کند.
سازمان میراث فرهنگی بالاخره از شرکت پلیمر شکایت کرد و این شرکت با حکم دادگاه مجبور به توقف فعالیت‌های خود در قلب تاریخی دشت بیستون شد.
همزمان اسدالله بیرانوند، با اعلام خبر توقف فعالیت‌های کارخانه پتروشیمی از تلاش و رایزنی مسوولان این کارخانه با مسوولان کشوری سازمان میراث فرهنگی برای ادامهء فعالیت‌های خود در دشت بیستون خبر داد.
در همین زمان مسوولان کارخانهء پتروشیمی پلیمر مدعی شدند که فعالیت‌های انجام گرفته در دشت بیستون با توافق سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی انجام می‌گیرد، اما اسفندیار رحیم مشایی، رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با رد این ادعا، هرگونه ساخت و سازها در محوطه‌های تاریخی را خلاف قوانین سازمان میراث فرهنگی خواند و تاکید کرد که در محوطه‌های تاریخی تصمیم‌ها براساس قوانین سازمان میراث فرهنگی گرفته می‌شود.
بعد همه از این اظهارنظرها، پتروشیمی همچنان به فعالیت‌خود ادامه داد و آنچه باعث تحرک سازمان میراث فرهنگی شد اعتراض‌ها و واکنش‌های تند رسانه‌ها و مطبوعات سراسری کشور بود.
سازمان میراث فرهنگی در نامه‌ای به استانداری کرمانشاه خواستار همکاری استاندار برای توقف فعالیت‌های شرکت پتروشیمی در حریم جهانی و ملی بیستون تا انجام بررسی‌های کارشناسی سازمان میراث فرهنگی و اعلام نتایج آن شد.
از سویی دیگر هیات راهبردی پایگاه پژوهشی موظف شد تا بررسی خود را انجام دهد و براساس نظرات کارشناسی خروج یا باقی ماندن شرکت پتروشیمی را مشخص کند. پس از هفته‌ها بررسی، بلاخره هیات راهبردی بیستون نتیجهء بررسی خود را اعلام و به طور صریح و واضح خواستار خروج کارخانهء پتروشیمی از محوطهء جهانی بیستون شد. یکی از مسایلی که کارشناسان سازمان میراث فرهنگی بارها عنوان کردند مشکلات محیط‌زیستی و لجن‌زار شدن یکی از مرغوب‌ترین دشت‌ها و اراضی کشاورزی بر اثر فعالیت کارخانهء پتروشیمی بود، اما سازمان محیط‌زیست تا به امروز هیچ واکنشی به این اتفاق نشان نداد.
اما هیات راهبردی با وجود اعلام صریح نظر خود مبنی بر خروج شرکت پتروشیمی پلمیر تصمیم‌گیری را در حیطهء قدرت اسفندیار رحیم‌مشایی، رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و معاون رییس‌جمهوری دانست. رحیم‌مشایی تا به امروز هیچ اظهارنظری دربارهء آخرین تصمیم خود که سرنوشت هشتمین اثر ایرانی در فهرست یونسکو را رقم می‌زند، به رسانه‌ها اعلام نکرده‌است. بسیاری از کارشناسان با توجه به اثرات سوء وجود چنین کارخانه‌ای در دشت بیستون و با توجه به این‌که‌ تنها ۳۰ درصد از این پروژه تکمیل شده و تا اتمام پروژه راه بسیار زیادی مانده است، زمان حاضر را بهترین موقعیت برای عقب‌نشینی پتروشیمی و جلوگیری از ضرر بیش‌تر می‌دانند.
● یونسکو و بام دو هوا
فعالیت‌های کارخانهء پتروشیمی تنها دغدغهء دشت بیستون پس از ثبت در فهرست جهانی یونسکو نبود، اما نکتهء خیلی مهم برخورد یونسکو با ماجراهایی است که در حریم بیستون اتفاق می‌افتد. یک ماه پس از ثبت جهانی بیستون در یونسکو، زمزمهء ‌ساخت شهر صنعتی هرسین در روستای بزن‌‌آباد و در حریم جهانی و ملی بیستون بلند شد.
به گفتهء مسوولان شرکت شهرک سازی کرمانشاه، ساخت شهرک صنعتی هرسین به مساحت ۹۰ هکتار در سال ۸۴ به تصویب شورای برنامه‌ریزی استان و هیات دولت رسید.
این شهرک قرار بود که از محل اعتبارات عمرانی سال ۸۴ احداث شود و تا آن روز ۳۰ هکتار از زمین‌های منطقه مورد نظر خریداری شده بود. واکنش مطبوعات به این اتفاق باعث توجه یونسکو به دشت بیستون شد.
مرکز میراث جهانی در نامه‌ای به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور براساس پاراگراف ۱۷۲ راهنمای علمی اجرای مفاد کنوانسیون حفظ میراث فرهنگی جهانی ۹۷۲۲) در مورد ساخت این شهرک در حریم جهانی بیستون توضیح خواست.
کمیتهء میراث ‌جهانی یونسکو در نامه‌ای خود با اشاره به ثبت بیستون در سی‌امین کمیتهء بین دولتی جهانی در ژوئن ۲۰۰۶ در لیتوانی در فهرست جهانی ثبت، اعلام کرد که براساس مقررات کنوانسیون، هرگونه ساخت‌وساز جدید و یا تغییر اساسی در محدودهء محوطهء ثبت شده که به چشم‌انداز محوطه آسیب برساند، باید هماهنگی و موافقت مرکز جهانی را داشته باشد.
اما با تمام اتفاقاتی که در دشت بیستون اتفاق افتاد و تمامی اعتراض و واکنش‌های مطبوعات و رسانه‌ها این نخستین و آخرین واکنش یونسکو به اتفاقات بیستون بود و فعالیت‌های کارخانهء پتروشیمی پلیمر تخریب‌های مکرر مخابرات، ساخت آب نمای شهرداری در حریم جهانی بیستون نتوانست توجه سازمان یونسکو را به خود جلب کند.
فعالیت‌های ادارهء مخابرات کرمانشاه یکی از اتفاق‌های مهم در دشت بیستون بود که در هیاهوی آبگیری سد سیوند از نگاه معترضان و دوستداران میراث فرهنگی نهان شد. ادارهء مخابرات پس از ۱۱ بار استعلام از پایگاه پژوهشی بیستون و مخالفت صریح این پایگاه بدون اطلاع‌پایگاه جهانی بیستون در سه مرحلهء عملیات کابل‌کشی خود را به پایان رساند که به تخریب بخشی از تاسیسات پل ساسانی خسرو و آثاری از دورهء ایلخانی منجر شد. ادارهء مخابرات تا پایان یافتن کابل‌کشی مسوولیت آن را نپذیرفت و مدعی شد که کابل‌کشی غیرقانونی و توسط مردم روستای چمچمان انجام می‌شود. واکنش سازمان میراث فرهنگی پس از چند بار توقف این عملیات به شکایت از ادارهء مخابرات منجر شد، اما نیروی انتظامی زمانی رسید که کابل‌کشی ادارهء مخابرات پایان گرفته‌بود. پس از آن هم هیچ کس از آنچه در این دشت توسط ادارهء مخابرات اتفاق افتاد و نتیجهء تهدید‌های اسدالله بیرانوند، رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای به دادگاه کشاندن مسوولان اداره مخابرات یادی نکرد.
● زخم‌های کتیبهء بیستون
هنوز مطالعات باستان‌شناسان آلمانی روی مهم‌ترین سند خطی دورهء هخامنشی و قدیمی‌ترین گاه‌شماری ایرانی به پایان نرسیده بود که بررسی‌های‌سیف‌الله کامبخش متوجه آسیب‌هایی روی این کتیبه شد.
او سال‌ها بعد در کتابش، «پژوهش‌های باستان‌شناسی در آناهیتای کنگاور»، به حفره‌های روی کتیبهء بیستون اشاره کرد و پر کردن آن‌ها باملات را به مسوولان وقت سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد کرد، اما نه این پیشنهاد و نه اظهارنظرهای سال‌های بعد کارشناسان پژوهشگاه زمین‌شناسی، دانشگاه تهران و چندین نهاد پژوهشی و شرکت مهندسی مختلف، هیچ یک راه حل عملی برای جلوگیری از آسیب‌های بیش‌تر در کتیبهء هخامنشی بیستون در اختیار مسوولین میراث فرهنگی قرار نداد.
پس از آسیب‌شناسی کتیبهء داریوش در قالب یک پایان‌نامهء دانشجویی توسط ملیحه مهدی‌آبادی، مدیر وقت پروژهء بیستون که پس از سال‌ها تلاش و ثبت این اثر در فهرست جهانی از سمت خود کناره‌گیری کرد، آغاز شد و فعالیت مرمتی روی کتیبه از سال ۱۳۵۷ آغاز شد. از سال ۱۳۷۶ گروه‌های مختلفی بررسی و مطالعه روی کتیبه و آسیب‌شناسی آن را آغاز کردند. در نهایت طرح اجرایی عبدالعظیم امیر شاه کرمی، متخصص سازه و ژئوتکنیک مورد پذیرش کتیبهء فنی سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت تا اجرا شود.
تهیهء پروندهء ثبت جهانی توسط ملیحه مهدی‌آبادی، و تهدید‌هایی از سوی سازمان‌های مختلف دولتی دشت بیستون و مسالهء‌ جهانی شدنش را نشانه‌ رفته بود باعث شد تا مرمت کتیبهء داریوش به زمانی پس از ثبت جهانی آن موکول شود.
پس از ثبت بیستون مطالعات ادامه یافت و قرار شد تا با کمک کارشناس یونسکو عملیات مرمت کتیبهء بیستون آغاز شود که با تغییر مدیریت پایگاه پژوهشی بیستون این پرونده نیز متوقف شد. امروزه با توجه به تمامی اتفاقاتی که در محوطه‌های باستانی و تاریخی می‌افتد تازه‌ترین اثر ثبت شدهء ایران در فهرست میراث جهانی در سکوتی مبهم فرو رفته است.

زهرا کشوری

منبع : روزنامه سرمایه