سند ساماندهی سواحل

سواحل کشور با قریب به ۴ هزار کیلومتر طول، فراهم‌کننده ظرفیت‌هائی برای برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی هستند، این در حالی است که موقعیت ژئوپلتیک مناطق دریائی کشور در شمال و جنوب از یک‌سو و ناهمگون بودن شرایط زیست‌محیطی و جغرافیای طبیعی سواحل کشور تحقق هرگونه برنامه توسعه را در این مناطق با پیچیدگی همراه ساخته است. برون رفت از چالش‌هائی که امروزه به سبب نبود یک مدیریت یکپارچه بر مناطق ساحلی کشور سایه انداخته است نیازمند برنامه‌ریزی بین‌رشته‌ای و فرابخشی است و تنها با شناخت مشکلات اساسی مبتلا به سواحل و برنامه‌ریزی براساس منطق آمایش سرزمین و اصول توسعه پایدار می‌توان بر مشکلات مناطق ساحلی فائق آمد.
برنامه مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور، از جمله اقداماتی است که توسط سازمان بنادر و کشتیرانی و از برنامه سوم توسعه آغاز و تا پایان برنامه مرحله نخست آن به اتمام رسید. ادامه این طرح در برنامه چهارم توسعه به پشتوانه مواد ۲۳، ۲۸، ۳۴ و به‌ویژه ۶۳ قانون برنامه چهارم، سند ساماندهی سواحل کشور، یافته‌های حاصل از مرحله نخست مطالعات به‌خصوص نتایج حاصل از بررسی حدود و ثغور مناطق ساحلی که منتج به معرفی ۴ ناحیه مدیریتی شده است درصدد است تا پایان برنامه با تهیه طرح کاربری مطلوب اراضی در مقیاس ۱:۲۵،۰۰۰، طرح مدیریت نوار ساحلی، طرح مدیریت زیست‌محیطی مناطق ساحلی، طرح ساختار و سازمان مدیریت مناطق ساحلی، طرح مشارکت عمومی، بررسی قوانین و مقررات مربوطه، طراحی پایگاه اطلاعات جغرافیائی و تدوین طرح نظارت و ارزیابی، مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور را محقق سازد.
● مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی
مدیریت در برگیرنده مجموع فعالیت‌ها و اقداماتی است که برای کنترل متغیرهای مؤثر بر اهداف سازماندهی منابع (طبیعی، انسانی، مالی) اعمال می‌شود تا بهره‌دهی مطلوب و مستمر به‌دست آید. مدیریت ناحیه ساحلی ساماندهی فرآیند توسعه در بهره‌گیری از منابع از طریق برنامه‌ریزی بین‌رشته‌ای است. منطقه ساحلی یک سیستم پویا و چندوجهی است که در آن فرآیندهای فیزیکی، بوم‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند، مدیریت ناحیه ساحلی باید این فرآیندها را مدنظر قرار دهد و بین کارگزاران مختلف هماهنگی ایجاد کند. چنین فضای فرابخشی و چند موضوعی سبب می‌شود در بحث مدیریت سواحل از مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی صحبت به میان آید که گاه از آن به مدیریت جامع یا مدیریت تلفیقی نیز نام برده می‌شود.
مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) (Intrgrated Coastal Zone Management) به‌معنای هماهنگ نمودن قوانین ناهماهنگ و متداخل است. این رویکرد از مدیریت در پی از بین بردن بخشی‌نگری و ایجاد تفکر در انجام امور محلی و حل و فصل تضادها میان سازمان‌هاست. با برقراری مدیریت منطقه ساحلی توسعه متوازن و پایدار مناطق ساحلی، پیشگیری از اضمحلال سواحل و حفاظت از محیط زیست آن ممکن خواهد شد. یکپارچگی موضوعی مدیریت منطقه ساحلی سبب حل و فصل مشکلات اجتماعی، امنیتی و مدیریت بحران‌های طبیعی در منطقه ساحلی خواهد بود. ICZM همچنین به معنی مشارکت همه طرف‌های مربوط (ذی‌نفعان) و از جمله مردم در مدیریت مناطق ساحلی است و به برگرداندن سواحل به صاحبان اصلی یعنی مردم منتج خواهد شد.
مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی یک فرآیند مستمر و پویاست که براساس آن تصمیمات لازم جهت بهره‌برداری صحیح، توسعه موزون و حفاظت از نواحی ساحلی و دریائی و منابع آن اتخاذ می‌گردد. اجراء موفق برنامه مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی در سطح ملی به حس مسئولیت و تعهد مجربیان و سازمان‌های همکار و ذی‌نفعان نیازمند است. همچنین ارتباط مؤثر میان گروه‌های مختلف و شناخت منافعی که از این همکاری و ارتباط چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی به‌دست خواهد آمد از جنبه‌های مهم مدیریت یکپارچه سواحل محسوب می‌شود. هدف اصلی سیاست‌گذاری ملی برای مدیریت یکپارچه سواحل تسهیل وضعیت برای بهره‌برداری پایدار از مناطق ساحلی چه در سطح ملی و چه منطقه‌ای است این در حالی است که مشکل اساسی در مدیریت منطقه ساحلی، اختصاص منابع است، زیرا به واسطه توسعه اقتصادی و رشد فزاینده جمعیت، منابع طبیعی منطقه ساحلی به‌نحو چشم‌گیری رو به کاهش گذاشته و کاهش این منابع ایجاب می‌کند تا در نحوه استفاده‌های مختلف از مناطق ساحلی انتخاب‌هائی صورت گیرد. پس لازم است مدیریت منطقه ساحلی چارچوبی ایجاد کند تا در محدوده آن این انتخاب انجام شود. در این چارچوب مدیریتی، باید نقش و مسئولیت کاربران مختلف و قلمرو هر یک تعیین شود، به‌نحوی که برخورد قلمروها به حداقل برسد و برای هر گروه از کاربران، مقام یا سازمان مسئول تعیین شود.
مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی، روندی دولتی و شامل چارچوبی قانونی است تا طرح‌های توسعه و مدیریت مناطق ساحلی که ترکیبی از اهداف زیست‌محیطی و مشارکت بخش‌های متأثر از این روند است را تضمین نماید. هدف این مدیریت تأمین حداکثر سود حاصل از مناطق ساحلی و به حداقل رساندن منازعات و تأثیرات مضر فعالیت‌های مختلف بر یکدیگر است. مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی با رویکرد توسعه پایدار در صدد است حفاظت از محیط زیست را با توسعه اقتصادی، از طریق به‌کارگیری ابزارهای مناسب که هم محیط طبیعی و هم ساکنان مناطق ساحلی را مورد توجه قرار می‌دهد ترکیب کند. به‌عبارتی مدیریت سواحل به‌دنبال ساماندهی واحدهای کاربر از منطقه ساحلی است و علاقه دارد عدالت اجتماعی در توزیع امکانات فضائی و اقتصادی رعایت شود. مدیریت یکپارچه سواحل با هدف رفع منازعات به‌دنبال سازگاری فعالیت‌های ناحیه ساحلی با یکدیگر است، رویکرد زیست‌محیطی در این مدیریت همچنین در جستجوی سازگاری فعالیت‌های منطقه ساحلی با توان‌های محیطی است تا از طریق جانمائی و امکان‌سنجی زیست‌محیطی منازعات مرتفع شوند.
اصول اصلی ICZM عبارت است از:
▪ تلاش جهت دستیابی به تصویری کلان و جامع از مسائل مبهم پیوسته در مناطق ساحلی
▪ استفاده از اطلاعات و آمار صحیح در برنامه‌ریزی با در نظر گرفتن شرایط محلی
▪ هماهنگی با طبیعت و محیط زیست
▪ تلاش در ایجاد تشریک مساعی بین کلیه اشخاص و دستگاه‌های ذی‌نفع و مشارکت دادن آنها در تصمیم‌گیری‌ها
▪ دوراندیشی و پیش‌بینی مشکلات آتی توسعه در مناطق ساحلی
● مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور در برنامه سوم توسعه (۱۳۸۳ ـ ۱۳۷۹)
آغاز سال ۱۳۷۹ که نخستین سال برنامه سوم توسعه بود سبب شد نهادهای دولتی اهتمام و رویکرد فعالیت‌های خود را با مواد برنامه و راهکارهای اجرائی آن هم‌سو نمایند. در مواد برنامه سوم توسعه، در بند ە از ماده ۱۰۴ آمده است:
”به منظور جلوگیری از آلودگی و ساماندهی ساحل دریای خزر، دولت موظف است به آزادسازی حریم دریا اقدام نماید.“ به‌رغم ‌آنکه نخستین‌بار پس از انقلاب در یکی از مواد برنامه تکلیفی برای سواحل تعیین گردید اما متأسفانه مجری، هماهنگ‌کننده یا گزارش‌دهنده‌ای در این خصوص تصریح نگردید و موضوع به‌طور روشن در دستور کار هیچ سازمان یا وزارتخانه‌ای قرار نگرفت.
ماده قانونی فوق پشتوانه مناسبی برای پی‌گیری موضوع در سازمان بنادر و کشتیرانی فراهم آورد. این در حالی است که سازمان بنادر و کشتیرانی ضرورت توجه به سواحل را در سال ۱۳۷۶ و در هشتمین همایش ارگان‌های دریائی اعلام نمود و به‌دنبال آن اداره کل مهندسی سواحل و بنادر در این سازمان تشکیل شد و نخستین تلاش‌ها در نیمه نخست سال ۱۳۷۸ با فراخوان نمایندگان تام‌الاختیار ارگان‌های دریائی برای تهیه طرح اجرائی مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور صورت گرفت.
به پشتوانه تکلیف قانونی راهکار شماره ۴۰، سازمان بنادر و کشتیرانی، طرح جامع مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی را از طریق مشارکت بخش خصوصی و شرکاء خارجی آنها در دستور کار قرار داد و موفق شد مرحله نخست این طرح را در طول برنامه سوم توسعه به پایان برساند.
● دستاوردهای طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور در برنامه سوم توسعه
دستاوردهای اصلی این طرح در طول برنامه سوم توسعه که با پایان مرحله نخست مطالعات نیز همراه بود به تهیه گزارش‌های زیر انجامید:
▪ روش‌شناسی (متدولوژی)
▪ تدقیق شرح خدمات مطالعات
▪ بررسی پیش‌نیازهای مطالعه
▪ مطالعه و تعریف و تعیین حدود و ثغور مناطق ساحلی کشور.
▪ تهیه برنامه اجرائی مرحله شروع و راه‌اندازی طرح
▪ مطالعه و بررسی مفاهیم، روش‌ها و تجربیات جهانی
▪ مطالعه و بررسی جوانب مختلف مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی در ایران
▪ آماده‌سازی و طراحی پایگاه اطلاعات جغرافیائی
▪ خرید و جمع‌‌آوری داده‌های پایه
حدود و ثغور سواحل کشور را می‌توان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای طرح در مرحله نخست برشمرد. در تعریف نواحی ساحلی مفاهیم و دیدگاه‌های متفاوتی برای تقسیم‌بندی‌های مناطق ساحلی به‌کار گرفته می‌شود.
▪ مفاهیم هیدرودینامیکی
▪ نگرش علمی و سیاست‌گرا؛ که اغلب براساس سیاست‌گذاری‌های مدیران می‌باشد.
▪ تقسیم‌بندی‌های کیفی که براساس مفاهیم ICZM، مفاهیم زیست‌محیطی، مسائل و مشکلات منطقه‌ای، کاربری اراضی و... توسط بانک جهانی، کمیته اقیانوس‌نگاری (IOC) و سایر محققان تدوین شده است که در این تعاریف وسعت ناحیه و نوع تقسیم‌بندی‌ها براساس نوع موضوع، عمق و وسعت آن و میزان هزینه و قدرت و امکانات سازمان مسئول بستگی دارد.
براساس حقوق بین‌المللی دریاها نیز تقسیم‌بندی‌هائی در خصوص مرزهای دریائی وجود دارد که در آن مرزبندی براساس مسائل حقوقی و سیاسی صورت می‌پذیرد.
در این مطالعه با توجه به تجربیات جهانی و ویژگی‌های فیزیکی و زیستی سواحل، توجه به تأثیر حوزه‌های آبریز بر نواحی ساخلی، اهمیت مناطق حساس اکولوژیکی و زیستگاه‌های منحصر به‌فرد، ملاحظات مرتبط با تقسیمات سیاسی و کشوری، ملاحظات سیاسی حاکم بر آب‌های ساحلی، ضرورت‌های مرتبط با برنامه مدیریت نوار ساحلی و تأثیرات ناشی از عوارض غیرطبیعی، ۴ محدوه مدیریتی برای سواحل کشور پیشنهاد گردید:
▪ محدوده اعمال مدیریت نوار ساحلی
▪ محدوده مدیریت منطقه ساحلی
▪ محدوده نظارت
▪ محدوده تأثیرگذار
محدوده هر یک از نواحی فوق براساس مبانی زیر صورت گرفته است:
۱) مرزهای مدیریت نوار ساحلی
محدوده اعمال مدیریت نوار ساحلی، محدوده تلاقی خشکی و دریا را در بر می‌گیرد. این محدوده تلاقی خشکی و دریا را در برمی‌گیرد. این محدوده به‌دلیل تعاملات و اندر کنش‌های متقابل خشکی و دریا و پیشروی حوزه تأثیرگذاری هر یک در محدوده دیگری، عملاً شامل بخشی از دریا و قسمتی از خشکی می‌شود. با توجه به اینکه نوار ساحلی، قسمتی از خشکی و بخشی از دریا را در طرفین خط ساحل در بر می‌گیرد، می‌توان آن را محدود به دو مرز خشکی و مرز دریا فرض نمود. مرز خشکی اعمال مدیریت نوار ساحلی (LSML) براساس تأثیر پدیده‌های دریائی بر ساحل، (اندرکنش دریا و ساحل)، پیشروی آب دریا در خشکی در اثر نوسانات تراز آب دریا، در نظر گرفتن مناطق حفاظت شده و زیستگاه‌های طبیعی و نیز لحاظ نمودن برخی قوانین مصوب در خصوص حریم محدوده ساحلی تعیین می‌گردد. مرز دریائی اعمال مدیریت نوار ساحلی (SSML) نیز با توجه به اثر عمده و تعیین‌کننده رفتار رسوبی منطقه بر تعیین استراتژی‌های مدیریتی نوار ساحلی که عمده‌ترین آنها بحث حفاظت ساحل است و همچنین با در نظر گرفتن مناطق حفاظت‌شده و زیستگاه‌های طبیعی نظیر آب‌سنگ‌های مرجانی، پهنه‌های گلی جزر و مدی، جنگل‌های دریائی و زیست‌گاه‌های خاص جانوری در دریا، تعیین می‌گردد.
۲) مرزهای منطقه مدیریت
منطقه مدیریت، منطقه‌ای است که محدوده مدیریت نوار ساحلی در داخل این ناحیه قرار دارد، این منطقه توسط مرزهای مدیریتی در خشکی و دریا مشخص خواهد شد. این محدوده در خشکی و دریا به ترتیب به نام مرز منطقه مدیریت در خشکی (LML) و مرز منطقه مدیریت در دریا (SML) نام‌گذاری شده است.
۳) مرزهای نظارتی در خشکی و دریا
فراتر از مرزهای منطقه مدیریت، منطقه دیگری تعریف شده که این منطقه توسط دو مرز نظارتی در دریا و خشکی مشخص است. این مرزها مناطقی از خشکی و دریا را که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر سواحل تأثیر می‌گذارند در بر می‌گیرد. در منطقه نظارت وظیفه سازمان مجری طرح تنها کنترل و پایش است و اعمال قوانین توسط سازمان‌ها و نهادهای مربوطه انجام خواهد گرفت. مرزهای این ناحیه در خشکی و دریا به ترتیب به نام مرز منطقه نظارت خشکی (LSL) و مرز منطقه نظارت دریا (SSL) نام‌گذاری شده است.
۴) مرزهای حوزه‌های تأثیر خشکی و دریا
مرزهای حوزه‌های تأثیر کل ناحیه‌ای را در بر گیرد که به‌صورت غیرمستقیم بر نوار ساحلی تأثیر می‌گذارد. در واقع مرزهای این حوزه، کل ناحیه تأثیرگذار بر ساحل در خشکی و دریا را شامل می‌شود. در این محدوده نظارت محدود است و به‌صورت مجموعه‌ای از توصیه‌ها صورت می‌گیرد و اهداف طرح در قالب خطوط راهنما برای انواع کاربری‌های منابع آب و خاک ارائه می‌شود. مرزهای این ناحیه در خشکی و دریا به ترتیب به نام مرز حوزه تأثیر در خشکی (LIL) و مرز حوزه تأثیر در دریا (SIL) نام‌گذاری شده است.
● طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور در برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۸ ـ ۱۳۸۴)
سال نخست برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در حالی آغاز شد که اصول کلی مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور تعیین و ادبیات و قلمرو موضوع به میزان قابل قبولی تبیین شده بود. لذا راه‌کارهای دستیابی به مدیریت مناطق ساحلی کشور در حیطه وظایف بخشی سازمان بنادر و کشتیرانی همکاری‌های فرابخشی به‌نحوی پیش‌بینی شده است که انتظار می‌رود پیش از پایان دوره برنامه (تا افق سال ۱۳۸۸) بتوان به اجرائی شدن نتایج اقدامات صورت گرفته امید بست. از جمله راهکارها و اقداماتی که به همین منظور در برنامه چهارم پیش‌بینی و بخشی از آن آغاز شده است می‌توان به موضوعات زیر اشاره نمود:
▪ تهیه نقشه کاربردی اراضی و لندفرم
تهیه نقشه کاربری اراضی و لندفرم مناطق ساحلی کشور در مقیاس ۱:۲۵،۰۰۰ اقدام بزرگی بود که برای نخستین بار و به منظور تهیه نقشه پایه قابل قبول برای اجراء مطلوب طرح و با بهره‌گیری از آخرین تصاویر ماهواره‌ای موجود در کشور انجام گردید. این اقدام در سال نخست برنامه چهارم (۱۳۸۴) به سرانجام رسید.
▪ رویکرد دستاورد محوری
طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور سال نخست برنامه چهارم را با طرح‌ریزی نوینی، مبتنی بر دستاورد محور کردن طرح، آغاز نمود. بدین ترتیب ادامه مطالعات طرح در قالب دستیابی به دستاوردهای زیر مورد توجه قرار گرفت:
۱) تبیین و تحلیل وضعیت موجود سواحل کشور
در این دستاورد، مطالعات وضعیت موجود سواحل در شمال و جنوب کشور در بخش‌های مختلف نظیر هواشناسی، زمین‌شناسی، منابع آب، کشاورزی، صنعت و معدن، نفت و گاز، شیلات و نظایر آن جمع‌آوری و تلخیص شده و موارد لازم جهت مطالعات ICZM به‌صورت جدول و نقشه در سامانه اطلاعات جغرافیائی (GIS) مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین برنامه‌های فعلی و آتی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در سواحل کشور در چارچوب طرح‌های کلان ملی و منطقه‌ای، در افق‌های کوتاه و بلندمدت بررسی می‌شود. بررسی و شناخت تضادها بین‌ فعالیت‌های مختلف در مناطق ساحلی و تجزیه و تحلیل و مسائل و مشکلات بین بخشی از دیگر بخش‌های این دستاورد می‌باشد، پس از بررسی و تحلیل وضعیت موجود سواحل از جنبه‌های گوناگون و شناخت مشکلات احتمالی در آینده، اهداف و راهبردهای کلی مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور در این دستاورد تبیین می‌گردد.
۲) تعیین محدوده و مرزبندی مناطق ساحلی کشور
در تعیین حدود و ثغور مناطق ساحلی نه تنها مطالعات مهندسی از دیدگاه تعامل دریا و خشکی مطرح است بلکه ملاحظات زیست‌محیطی، ملاحظات اقتصادی، ملاحظات سیاسی و نظایر آن هم دخالت دارند. به‌همین دلیل تعیین مرزهای مناطق ساحلی در خشکی و در دریا از اقدامات اساسی است که در طول مطالعات ICZM انجام خواهد شد. نظر به اینکه بخشی از این دستاورد در مرحله اول مطالعات صورت گرفته و خط ساحلی مرجع، مرزهای مدیریت نوار ساحلی، مرزهای منطقه مدیریت یکپارچه، مرزهای محدوده پایش و نظارت و مرزهای حوزه تأثیر، در خشکی و دریا مشخص و پیشنهاد شده است، در ادامه مطالعات ICZM براساس نتایج حاصله از مطالعات پایه و همچنین دیگر دستاوردهای مطالعات، مرزهای مناطق ساحلی کشور تدقیق و نهائی شده و بخش مهمی از اختلافات مالکیتی، اداری و سیاسی مناطق ساحلی کشور سامان خواهد یافت.
۳) طرح مدیریت نوار ساحلی
از آنجا که نوار ساحلی محل تعامل مستقیم خشکی دریا و بارزترین ناحیه در تعریف یک منطقه ساحلی محسوب می‌شود طرح مدیریت نوار ساحلی (SMP) را می‌توان یکی از اصلی‌ترین قسمت‌های ICZM دانست. در این طرح براساس نتایج مطالعات هیدرودینامیک و رسوب تأثیرات باد، موج، جزر و مد، جریانات دریائی و رژیم رسوب‌گذاری در نوار ساحلی، خط ساحلی به سلول‌های (Cells) همگن کلاسه‌بندی شده و استراتژی‌های حفاظت ساحل در دو بعد سازه‌ای و مدیریتی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. براساس تقسیم‌بندی‌هائی که در این طرح صورت می‌گیرد حریم سواحل (منطقه ساخت و ساز ممنوع یا Setback Line و ساخت و ساز محدود) مشخص شده و برنامه‌ریزی جهت نحوه استفاده از نوار ساحلی با کاربری‌های مناسب نظیر توریسم، شنا و ورزش‌های آبی، فضای سبز، بندرسازی و نظایر آن به‌عمل می‌آید.
۴) طرح مدیریت زیست‌محیطی
با توجه به رویکرد جهانی حل مشکلات سواحل برای استقرار توسعه پایدار، موضوعات محیط زیستی در همه کشورها اهمیت و ارزش خاصی پیدا کرده است. به همینج هت طرح مدیریت زیست‌محیطی (EMP) در سواحل، یکی از دستاوردهای اصلی مطالعات ICZM در هر کشور محسوب می‌شود. در این طرح براساس نتایج حاصل از انجام مطالعات پایه و تحلیل‌های زیست‌محیطی، پهنه‌های حساس و مهم زیست‌محیطی در سواحل کشور شناسائی شده و راهکارهای حفاظت و بهره‌برداری از آنها تدوین می‌شود. شناسائی کانون‌های اصلی و عمده آلوده‌کننده آب، خاک و هوا در مناطق ساحلی و ارزیابی تأثیرات آنها بر نوار ساحلی از دیگر موضوعات این دستاورد است. طرح نهائی مدیریت زیست‌محیطی سواحل مشتمل بر سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و ارائه راهکارهای عملی جهت جلوگیری از آلودگی سواحل، بالا بردن کیفیت‌ و کمیت شاخص‌های زیست‌محیطی در این اکوسیستم حساس، و تدوین راهکارهای حفاظت و بهره‌برداری از مناطق ساحلی می‌باشد.
۵) طرح کاربری مطلوب اراضی منطقه ساحلی
در این دستاورد از مطالعات ICZM، از نقشه‌های کاربری اراضی سواحل کشور که با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای در مرحله نخست مطالعات تهیه شده است. پس از مطالعه و تجزیه و تحلیل کاربری اراضی موجود و بررسی کاربری‌های پیشنهادی دستگاه‌های اجرائی در سواحل، لایه‌های مختلف اطلاعاتی با استفاده از یک مدل کاربری اراضی مناسب، براساس قابلیت‌های طبیعی و اکولوژیک سرزمین، در سیستم GIS تلفیق شده و طرح کاربری مطلوب اراضی مناطق ساحلی تهیه می‌گردد. در تهیه طرح کاربری مطلوب اراضی ساحلی باید طرح‌های کالبدی ملی و منطقه‌ای و طرح‌های جامع و هادی شهری و روستائی نیز لحاظ شوند بدین جهت هماهنگی با طرح‌های فضائی کشور ضروری است.
۶) طرح ساختار و سازمان اجرائی
برقراری مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی نیازمند یک ساختار اجرائی درخور می‌باشد تا هماهنگی لازم را در راستای تأمین منافع ملی کشور در سواحل برقرار سازد و از اعمال دیدگاه‌ها و مدیریت‌های بخشی‌نگر جلوگیری نماید. از آنجا که اهداف ICZM و الویت‌بندی‌های مدیریت و توسعه در سواحل از یک‌سو و نظام سیاسی و اداری حاکم از سوی دیگر در کشورهای مختلف متفاوت است. بنابراین ساختار و سازمان اجرائی لازم جهت برقراری مدیریت یکپارچه در کشورهای مختلف یکسان و یکنواخت نبوده و مطالعات لازم جهت انتخاب بهترین گزینه برای این ساختار اجرائی در هر کشور باید به‌صورت مستقل انجام شود. در این دستاورد پس از شناسائی وضعیت موجود نهادها و سازمان‌های اداری در مناطق ساحلی و بررسی تضادهای موجود و آتی نهادها و سازمان‌ها، گزینه‌های مختلف و ساختار سازمان اجرائی ICZM با استفاده از تجربیات به‌دست آمده از سایر کشورها تعیین شده و مناسب‌ترین گزینه انتخاب می‌گردد. پس از مشخص شدن چارچوب ساختار اجرائی موردنظر، اساسنامه، تشکیلات، کارکنان، نظام مالی و برنامه زمان‌بندی اجراء سیاست‌ها و راهکارهای مدیریت یکپارچه برای این ساختار تدوین و در قالب طرح ساختار و سازمان اجرائی ICZM ارائه می‌گردد.
۷) طرح مشارکت عمومی
از آنجا که بهترین طرح‌های توسعه یا مدیریت در سواحل، بدون همکاری مردم می‌تواند با مقاومت منفی آنها مواجه شده و بدون نتیجه بماند ”طرح مشارکت عمومی“ در کنار سایر طرح‌های لازم جهت مدیریت یکپارچه در مناطق ساحلی، از دستاوردهای اصلی مطالعات ICZM به‌شمار می‌رود. در این طرح تمام دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان بخش‌های دولتی و خصوصی و تعاونی و تشکل‌های غیردولتی در مناطق ساحلی شناسائی شده و نقش آنها در تصمیم‌گیری‌ها و مدیریت مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. بررسی نظام برنامه‌ریزی، ساختار اداری و چارچوب قانونی در زمینه فعالیت مردم و بخش خصوصی و بررسی کلی وضعیت اقشار و گروه‌های اجتماعی در نواحی ساحلی از دیگر بخش‌های این دستاورد محسوب می‌شود. برگزاری کارگاه‌های مشورتی در استان‌های ساحلی و جمع‌بندی و تدوین نقطه‌نظرات مردم محلی و مسئولان منطقه، جهت شناسائی و اولویت‌بندی مشکلات مناطق ساحلی جزء اساسی‌ترین قسمت‌های این طرح می‌باشد. در طرح مشارکت عمومی مکانیسم‌های ایجاد هماهنگی بین بخش‌های دولتی درگیر در سواحل و مکانیسم‌های ایجاد مشارکت برای بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی در این مناطق شناسائی و تدوین شده و راهکار لازم پیشنهاد می‌گردد.
۸) تدوین و پیشنهاد لایحه قانونی مدیریت مناطق ساحلی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای مطالعات ICZM، تدوین قوانین و مقررات آن جهت ایجاد بسترهای قانونی لازم برای برقراری مدیریت یکپارچه در سواحل می‌باشد. در این دستاورد پس از برررسی و تحلیل نظام حقوقی و ساختار اداری کشور، مقررات و ضوابط حاکم بر دستگاه‌های اجرائی مرتبط با ساحل بررسی شده و با استفاده از چارچوب قوانین و مقررات ICZM در سایر کشورها، انواع استراتژی‌های تدوین قانون و مقررات تعیین شده و گزینه مناسب انتخاب می‌گردد. استخراج و تبیین الزامات قانونی طرح ICZM ایران و شناسائی اصلاحات لازم در قوانین موجود کشور برای ایجاد زمینه استقرار نظام مدیریت یکپارچه در سواحل بخش مهمی از این دستاورد را تشکیل می‌دهد. تهیه پیش‌نویس لوایح قانونی ICZM جهت طرح و تصویب در مجلس شورای اسلامی و هیئت دولت در این دستاورد به انجام می‌رسد.
۹) طراح ایجاد و مدیریت پایگاه اطلاعات جغرافیائی مدیریت سواحل
تاکنون بانک اطلاعاتی جامعی از وضعیت سواحل در کشور وجود نداشته است. گردآوری اطلاعات مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و نظایر آن که در طول مطالعات ICZM صورت می‌گیرد در یک پایگاه اطلاعات جغرافیائی به‌صورت نقشه، جدول، متن و تصویر ذخیره می‌گردد که نه تنها در طول مطالعات می‌توان از آن استفاده نمود بلکه با به‌هنگام‌سازی مداوم اطلاعات آن در آینده، بانک اطلاعاتی ذی‌قیمتی در مورد وضعیت سواحل شمال و جنوب کشور در اختیار افراد و سازمان‌های مختلف قرار خواهد گرفت. سیستم اطلاعات جغرافیائی سواحل کشور که با استفاده از نقشه‌های مبنای هر مطالعه تهیه و با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰ نمایش داده می‌شود با بیش از یک‌صد عنوان لایه اطلاعاتی یکی از دستاوردهای مهم مطالعات ICZM محسوب می‌گردد. همچنین پیش‌بینی شده است با طراحی سامانه مدیریت یاری (DSS) در پایگاه اطلاعات جغرافیائی این دستاورد تنها محدود به یک بانک اطلاعات نشود و همچون یک ابزاری پویا با قابلیت‌های روزآمدی مدیران مناطق ساحلی را در حل مشکلات پیش‌رو یاری دهد.
۱۰) طرح نظارت و ارزیابی
مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی فرآندی پویا است و باید تغییراتی که به مرور زمان در وضعیت فیزیکی، زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی منطقه ساحلی ایجاد می‌شود را ارزیابی کرده و راهبردها و راهکارهای ICZM را به‌هنگام نماید. این مهم، مستلزم نظارت مداوم بر تحولات منطقه ساحلی و ارزیابی دقیق آنها می‌باشد. نتیجتاً طرح نظارت و ارزیابی که خود مولود مطالعات ICZM می‌باشد، بر عملکرد مدیریت یکپارچه در سواحل نظارت می‌کند. برای تهیه این دستاورد لازم است که معیارها و شاخص‌های مورد نظر جهت ارزیابی و پایش شناسائی شده و با استانداردهای محلی، منطقه‌ای و ملی مقایسه شوند. در طرح نظارت و ارزیابی، روش‌ها و ابزارهای نظارت بررسی و تعیین شده و الزامات قانونی لازم جهت اعمال برنامه نظارت و ارزیابی نیز تدوین می‌شود.
سازمان بنادر و کشتیرانی پس از اتخاذ رویکرد نوین در اجراء طرح و برای سرعت بخشیدن به‌اجراء مطالعات و دستیابی سریع‌تر به دستاوردهای طرح‌ریزی شده، پس از اتمام مرحله نخست طرح، حصول سریع‌تر به نتایج طرح را در گرو فعال‌سازی طرح زیر نظر مدیرطرح و درگیر نمودن چند مشاور مستقل به‌طور هم‌زمان با فعالیت‌های موازی تشخیص داد. لذا در آخرین ماه سال آخر برنامه سوم با انتخاب مدیریت طرح و تنفیذ اختیارات لازم زمینه را برای فعال‌سازی طرح مهیا نمود.
● جایگاه مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور در مواد قانون برنامه
در قانون برنامه چهارم توسعه در مواد ۲۳، ۲۸، ۳۴ و ۶۴ به مناطق ساحلی و اقدامات مرتبط با آن اشاره شده است. اما ماده ۶۳ قانون برنامه چهارم ارتباط تنگاتنگی با طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور دارد.
● ساماندهی سواحل کشور
به‌دنبال تصویب مواد قانون برنامه چهارم در مجلس شورای اسلامی، اهتمام نهادهای دولتی برای تنظیم اسناد مربوطه آغاز شد. از آنجا که ماده ۶۳ بیش از یک سازمان را مورد خطاب و تحت اثر قرار می‌دهد یکی از مواد فرابخشی برنامه محسوب می‌شود. به همین منظور در کمیته‌ای به نام کمیته فرابخشی سامان‌دهی سواحل کشور به ریاست وزارت مسکن و شهرسازی و دبیری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور طی جلسات متعددی و با توجه به نتایج مرحله نخست مطالعات طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی، سند فرابخشی ساماندهی سواحل تهیه و به تصویب نمایندگان ارگان‌های دولتی عضو کمیته مزبور رسید و به هیئت دولت تقدیم شد.
در این سند مهم‌ترین مشکلات سواحل کشور به شرح زیر ذکر شده است:
▪ تمرکز جمعیت در نوار ساحلی و تهدید منابع طبیعی باارزش این ناحیه
▪ بهره‌برداری خصوصی از حقوق و منافع حاصل از آن
▪ کاهش تنوع زیستی و از دست دادن گونه‌های آسیب‌پذیر دریا و خشکی
▪ از بین رفتن آثار تاریخی و باستانی
▪ ایجاد تضاد و ناهماهنگی و تزاحم میان منافع حاصل از انواع فعالیت‌های اقتصادی به‌واسطه بخشی‌نگری در طرح‌های توسعه
▪ محدود شدن دسترسی عمومی به سواحل و منافع آن
اهداف بلندمدت سند ساماندهی سواحل کشور نیز به شرح زیر به تصویب رسیده است:
۱) استفاده از دریا به‌عنوان دروازه‌های ارتباط و تعامل با سایر کشورها در راستای توسعه همه‌جانبه کشور و برون‌گرائی اقتصادی
۲) ایچاد زمینه برای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی مناطق ساحلی از طریق بهره‌برداری‌های مناسب از ظرفیت‌های ساحلی
۳) حفاظت از محیط زیست مناطق ساحلی
۴) تضمین حق بهره‌برداری عمومی از سواحل و دریا به‌عنوان یک ثروت ملی
۵) استفاده بهینه از فضا و منابع ساحلی و کاهش رقابت در بهره‌برداری از این منابع میان کاربران
۶) ساماندهی جوامع انسانی و تأسیسات در مناطق ساحلی و حفظ ایمنی آنها در مقابل مخاطرات محیطی و امنیتی
این سند دو دسته راهبرد برای ساماندهی سواحل کشور در نظر گرفته است. نخست راهبردهای عام ساماندهی سواحل (شامل ۱۴ راهبرد) و راهبردهای خاص ساماندهی که شامل ۱۰ راهبرد برای مناطق ساحلی شمال کشور و ۷ راهبرد برای مناطق ساحلی جنوب کشور است.
راهبردهای عام ساماندهی سواحل به قرار زیر است:
▪ توسعه فعالیت‌های اقتصادی سازگار با ظرفیت‌های زیست‌محیطی مناطق ساحلی
▪ ایجاد هماهنگی و هم‌سوئی و شفاف‌سازی در قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت‌های بخش‌های دولتی، تعاونی و خصوصی
▪ ممنوع نمودن استفاده‌های اختصاصی از حریم سواحل و تأمین دسترسی همگانی به آن
▪ ایجاد زمینه مشارکت همگانی در ساماندهی مناطق ساحلی
▪ حفاظت و احیاء زیست‌بوم‌های ساحلی و دریائی
▪ جلوگیری از تخریب و آلودگی محیط زیست مناطق ساحلی
▪ ارتقاء ظرفیت‌های مقابله با مخاطرات محیطی و حوادث غیرمترقبه
▪ قانونمندکردن شیوه بهره‌برداری، استقرار فعالیت‌ها و ساخت و سازها در مناطق ساحلی همراه با ایجاد بسترهای حقوقی لازم
▪ تأمین امنیت جوامع و فعالیت‌های مستقر در مناطق ساحلی
▪ برقراری نظام‌های حقوقی و مالی ویژه در مناطق ساحلی برای هدایت فعالیت‌های توسعه
▪ ارتقاء نقش مؤثر کشور در همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی براساس منافع ملی
▪ فرهنگ‌سازی استفاده مناسب از سواحل و دریا
▪ استقرار نظام یکپارچه اطلاعات در مناطق ساحلی
▪ پایش و ارزیابی مستمر فعالیت‌ها و اقدامات در مناطق ساحلی
راهکارهای ساماندهی سواحل در برنامه چهارم توسعه نیز به قرار زیر درج شده است:
۱) تدوین چارچوب و شرح خدمات مطالعات طرح جامع ساماندهی سواحل به‌صورت یک‌پارچه شامل سه سطح راهبردی، ساختاری و مدیریتی
در تحقق این راهکار و به‌عنوان یک اقدام ضروری در سند آمده است، شرح خدمات سطوح سه‌گانه این طرح و برنامه زمان‌بندی اجراء آن با توجه به مطالعاتی که تحت عنوان ”مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی“ توسط وزارت راه و ترابری در دست انجام است، توسط کارگروهی مرکب از نمایندگان سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و وزارتخانه‌های مسکن و شهرسازی و راه و ترابری و با کسب نظر از سایر دستگاه‌های ذی‌ربط تهیه و به تصویب شورائی مرکب از نمایندگان دستگاه‌های مذکور در ماده ۶۳ قانون برنامه چهارم توسعه خواهد رسید. برنامه طرح مطالعاتی ”مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی“ در راستای اجراء این سند تجدید سازمان خواهد شد.
۲) تدقیق و تفصیل راهبردهای آمایشی مناطق ساحلی براساس جهت‌گیری‌های ملی، بخشی و استانی آمایش سرزمین
۳) تهیه طرح توسعه و عمران برای مناطق شمال و جنوب کشور
۴) تهیه طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی
۵) اجراء طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی براساس نتایج مطالعات و پس از تصویب آن در مراجع ذی‌ربط
در انتهاء این سند آمده است، از آنجا که تکالیف تعیین شده در ماده ۶۳ قانون برنامه چهارم، شامل مجموعه‌ای از اقدام‌های میان‌مدت و فوری است، راه‌کارها و اقدام‌های قید شده در این سند به‌عنوان آئین‌نامه اجرائی اقدام‌های میان‌مدت مورد نظر ماده فوق تلقی می‌شود.

دکتر افشین دانه‌کار
استادیار دانشگاه تهران. دانشگاه منابع ICZM طبیعی، گروه شیلات و محیط زیست و مدیر طرح
منابع:
۱) آرتورتن، راسل. ۱۳۷۵. مدیریت جامع مناطق ساحلی: نگرش کلی. کارگاه منطقه‌ای مدیریت جامع سواحل (چابهار، اسفند ۱۳۷۴). مجموعه مقالات، مرکز ملی اقیانوس‌شناسی، ۷۵ ص.
۲) پاک، علی. ۱۳۸۴. روش‌شناسی مطالعات ICZM در ایران. بندر و دریا، سال بیستم، شماره ۱۲۶ و ۱۲۷: ۱۸ ـ ۲۵.
۳) دانه‌کار، افشین. ۱۳۷۹. الزامات زیست‌محیطی در مدیریت سواحل. فصلنامه محیط زیست، شماره ۳۱ (بهار): ۳۴ ـ ۴۲.
۴) دانه‌کار، افشین. ۱۳۸۴. طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور: راه طی شده و چشم‌انداز آینده. بندر و دریا، سال بیستم، شمارهٔ ۱۲۶ و ۱۲۷: ۴ ـ ۱۷.
۵) فائو. ۱۹۹۶. راهنمای فنی فائو در زمینه ماهیگیری مسئولانه (۳): هم‌سازی شیلات با مدیریت مناطق ساحلی. ترجمه باباطاهر علیزاده، شرکت سهامی شیلات ایران، معاونت صید و صنایع شیلاتی، ۱۳۷۶، ۲۲ ص.
۶) سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور. ۱۳۸۳. قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۸۴ ـ ۱۳۸۸). معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی، مرکز مدارک علمی، موزه و انتشارات.
۷) مجد، فرهاد و مهدی‌نواری. ۱۳۸۴. مطالعه، تعریف و تعیین محدوده مناطق ساحلی در مطالعات ICZM کشور. بندر و دریا، سال بیستم، شمارهٔ ۱۲۶ و ۱۲۷: ۳۶ ـ ۴۵.
۸) میرفخرائی، محمدکیهان. ۱۳۸۴. ساختار و سازمان و مشارکت عمومی در طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی ICZM، همایش یک‌روزه طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور، ۲۱ اسفند ۱۳۸۴، سازمان بنادر و کشتیرانی، تهران.
۹) نیتی، محمدفرید و علیرضا مراغه‌ای. ۱۳۷۶. طرح جامع مدیریت مناطق ساحلی. هشتمین گردهمائی ارگان‌های دریائی کشور و اولین کنفرانس نقش صنایع دریائی در صنعت حمل و نقل، شرکت صنعتی دریائی ایران (صدرا)، ۲۶ ـ ۲۷ تیرماه، ساری.
۱۰) Beatley, T.; D.J.Brower & A.K. Sch wab. ۲۰۰۲. An introduction to coastal zone management. Secone edition, Island Press, USA, ۳۲۹ p.
۱۱) Kay, R. and J. Alder. ۲۰۰۰. Coastal planning and management. Spon Press, USA, ۳۷۵ p.

منبع : ماهنامه پیام دریا