واژگان عمومی مهندسی آبیاری ـ بخش اول

● آب و هیدرولوژی
▪ هیدرولوژی:
که دربرخی مواقع به‌معنای آب‌شناسی نیز گفته می‌شود، به معنای وسیع کلمه‌ی علم آب است. یعنی علمی که پیدایی آب، خصوصیات و نحوه‌ی توزیع آن‌را درطبیعت را مورد بررسی قرار می‌دهد.
▪ چرخه‌ی آب یا سیکل هیدرولوژی:
مفهومی مربوط به مسیر حرکت آب در کره زمین است. سیکل هیدرولوژی چرخه‌ای بدون ابتدا و انتهاست. بدین ترتیب که آب از سطح دریاها و خشکی‌ها تبخیر و وارد اتمسفر می‌شود، سپس این بخار آب طی فرآیندهای گوناگون به صورت نزولات جوی به سطح زمین یا برروی دریاها فرو می ریزد.
نزولات جوی ممکن است با سه حالت روبرو شوند:
۱) قبل از رسیدن به سطح زمین توسط شاخ و برگ گیاهان جذب شود(برای نمونه وجود برگاب بر روی برگ درختان جنگلی)، لازم به توضیح است آب موجود بر روی برگ درختان به‌طورمستقیم تبخیر و به هوا بر می‌گردند.
۲) در سطح زمین جاری می‌شوند(رواناب).
۳) در خاک نفوذ می‌کنند، آب نفوذی نیز یا به‌طور موقت درخاک ذخیره می‌شود که سپس در اثر تبخیر به هوا بازمی‌گردد و یا منابع آب زیرزمینی را تشکیل می دهد که سرانجام از طریق چشمه ها و یا تراوش به داخل رودخانه ها مجددا در سطح زمین ظاهر می شود، در تمام این موارد آب با تبخیر و بازگشت مجدد به اتمسفر، چرخه‌ی هیدرولوژی را کامل می‌کند.
عناصر مهم سیکل چرخه‌ی آب شامل موارد زیر هستند:
۱) بارندگی
۲) رواناب سطحی
۳) تبخیر از سطح آب یا خاک
۴) تعرق توسط پوشش گیاهی
۵) نفوذ و جریان‌های زیرزمینی
▪ تعرق:
پس از ورود آب به خاک بخشی از آن توسط ریشه‌ها جذب شده و داخل گیاه می‌شود. آب موجود در گیاه از طریق روزنه‌های گیاه خارج و وارد جو می شود، این پدیده را تعرق می‌نامند.
▪ تبخیر و تعرق:
به دلیل این‌که در حوزه‌های آبریز دو پدیده‌ی تبخیر از سطح مرطوب خاک و تعرق از سطح گیاهان را نمی‌توان از همدیگر مجزا ساخت بنابراین این دو فرایند همراه با یکدیگر و به نام تبخیر و تعرق توصیف می‌شوند. تقریباً نیمی از آبی که وارد خاک می شود دوباره توسط تبخیر و تعرق به جو زمین باز می‌گردد.
▪ نفوذ:
منظور از نفوذ ورود آب به داخل خاک است که مقدار آن از یک نقطه به نقطه‌ی دیگر متناسب با خصوصیات خاک، پوشش گیاهی و شیب زمین متفاوت می‌باشد.
▪ نفوذ عمقی و تغذیه‌ی آب‌های زیرزمینی:
بخشی از آب که به‌داخل خاک نفوذ می کند به حرکت خود در داخل خاک ادامه داده و به لایه‌های آب‌دار زیرزمینی می پیوندد. این فرایند که باعث افزایش حجم آب زیرزمینی می‌شود تحت عنوان نفوذ عمقی یا تغذیه‌ی آب زیرزمینی بیان می‌شود.
▪ رواناب و جریان سطحی:
بخشی از نزولات جوی که در سطح زمین به جریان درآمده و به منابع آب‌های سطحی مانند رودخانه، دریاچه، دریا و یا دیگر نقاط گود زمین می پیوندد رواناب نام دارد. شایان ذکر است رواناب هنگامی رخ می‌دهد که شدت بارندگی بیش از ظرفیت نفوذ آب در خاک و نگه‌داشت آب در گودال‌ها و پستی و بلندی های سطح زمین است.
▪ جریان زیرسطحی:
آبی که به‌داخل خاک نفوذ می‌کند ممکن است در مسیر خود به لایه‌های غیرقابل نفوذ یا موانعی برخورد کند که امکان عبور از آن وجود نداشته باشد در این صورت آب پس از جمع شدن روی این لایه‌ها حرکات جانبی به خود گرفته و در امتداد شیب به حرکت در می آید و سرانجام به رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و یا دریاها منتهی می‌شود. جریان زیرسطحی را نباید با جریان عمیق آب زیرزمینی هم معنی دانست.
▪ آب زیرزمینی:
آب‌های زیرزمینی در لایه‌های اشباع ازآب در زیر زمین تجمع پیدا کرده‌اند. این آب‌ها تنها حدود ۴ درصد از مجموعه آب‌هایی را که فعالانه در سیکل هیدرولوژی دخالت دارند تشکیل می‌دهند. اما با این وجود ۵۰ درصد جمعیت دنیا از نظر آب شرب متکی به آب‌های زیرزمینی هستند.
این رقم در کشورما به مراتب بالاتر از ۵۰ درصد بوده و می‌توان گفت اکثر شهرها و روستاهای کشور آب مورد نیاز شرب و حتی کشاورزی خود را از منابع آب زیرزمینی تامین می کنند. جریان آب‌های زیرزمینی در مسیر چرخه‌ی آب سرانجام وارد دریاچه‌ها یا دریاها شده و یا در حوزه‌های بسته به کویرها منتهی می‌شوند.
▪ وضعیت کلی چرخه‌ آب در روی کره زمین:
حال به طور متوسط هر ساله از مجموع ۸۶۵ میلیمتر بارندگی که بر روی کره‌ی زمین ریزش می کند ۶۵درصد آن به صورت تبخیر و تعرق مجدداً به اتمسفر برگشت داده می‌شود، ۲۲ درصد به صورت رواناب مستقیم وارد رودخانه ها می‌شود و ۱۳ درصد باقیمانده در خاک نفوذ می‌کند که آب‌های زیرزمینی را تشکیل می‌دهد.

تدوین:
مهندس حمید بابایی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آبیاری دانشگاه تهران ـ خبرنگارمهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا