کودک و سوگواری

در جهان کودک سوگ می‌تواند به مجموعه‌ای از تجارب گفته شود، که طیف آن می‌تواند از خراب شدن یک اسباب بازی تا طلاق والدین یا مرگ یک مادر بزرگ یا پدربزرگ باشد. در همین خصوص والدین و سایر مراقبین و پرستاران کودک به مجموعه‌ای از توانائی‌ها و دانش‌ جهت کمک به کودک برای مقابله و کنار آمدن با سوگ نیاز دارند.
برای کودکان از دست دادن پرنده خانگی‌اش می‌تواند به اندازه از دست دادن یک مادربزرگ محبوب ناراحت کنند باشد.
کودک مانند بزرگسالان سوگواری نمی‌کنند. آنها مانند بزرگسالان توانائی‌های شناخت و کلامی برای بیان احساسات خود ندارند. آنها بیشتر تمایل دارند که با حرکات بدنی و بازی احساسات خود را ابراز کنند.
کودکان در تفکرات خود ظاهری فکر می‌کنند. باید به آنها در مورد مرگ توضیحات ساده و صادقانه داده شود، برای مثال این‌که: ”گاهی افراد صدمه‌های شدیدی می‌بینند یا بسیار مریض می‌شوند. آن‌قدر که دکترها و پرستارها نمی‌توانند به آنها کمک کنند، بدن آنها از کار می‌افتد، آنها دیگر نفس نمی‌کشند، قلب آنها کار نمی‌کند، آنها احساس گرسنگی و خستگی نمی‌کنند، آنها مرده‌اند“.
درک کودکان از کلمات جزئی بهتر از توصیفات کلی است. بنابراین بهتر است از کلمات مرده و مرگ استفاده کنیم.
گفتن این‌که ما پدر بزرگ را از دست داده‌ایم یا او از پیش ما رفته است برای کودکان بسیار گیچ کننده و مبهم است.
کودکان سوگواری را تکرار می‌کنند. آنها ممکن است سئوالات تکراری را بارها و بارها بپرسند. آنها ممکن است بخواهند داستان مرگ فرد مورد علاقه‌شان را بارها بشنوند.
باید کودک را به‌عنوان جزئی از خانواده در فرآیند سوگواری و تصمیم‌گیری‌های بعدی که به تبع آن به‌وجود می‌آید شرکت داد.
● واکنش‌های احتمالی کودکان در مقابل سوگ
▪ ناراحتی و احساس تنهائی
▪ انکار: کودکان گمان می‌کنند که او دوباره بر می‌گردد.
▪ مشکلات بدنی: تنگی نفس، از دست دادن اشتها، خستگی، دل درد، مشکلات خواب و سردرد. بعضی کودکان ممکن است نگران باشند و ابراز کنند که همان بیماری یا مشکلی را که فرد از دست رفته داشته، دارند.
▪ خشم: یک واکنش طبیعی به سوگ می‌باشد. لازم است که خشم در مسیر مناسب ابراز شود. گاهی خشم به فردی که از بین رفته بر می‌گردد؛ او چرا مرد؟ یا به دیگران راننده پدرم را کشت یا به خداوند یا خود او.
▪ احساس گناه: کودکان در سنین پائین یاد می‌گیرند که چیزهای بد زمانی رخ می‌دهد که او شیطنت کند.
بعضی کودکان ممکن است فکر کنند که آنها باعث مرگ فرد محبوب خود شده‌اند چون شیطنت یا بدرفتاری کرده بودند. باید به آنها اطمینان داد که مقصر نبوده‌اند.
▪ احساس بی‌همدلی، تنهائی، و بی‌یاور ماندن
▪ احساس ترس: این اتفاق ممکن است برای من هم رخ دهد. من هم مانند او شده‌ام.
▪ اضطراب: نگرانی از اینکه افراد دیگر را هم از دست بدهد.
▪ وحشت: چه کسی ازمن مراقبت خواهد کرد. چه کسی بهما پول خواهد داد.
▪ مشکلات تحصیلی: برخی بدرفتاری‌ها در مدرسه یا گوشه‌گیری و انزوا ممکن است رخ دهد.
▪ بازگشت به سال‌های قبل با رفتارهائی مانند انگشت مکیدن یا شب‌ادراری.
● درک کودکان از مفهوم مرگ
▪ نوزادی تا ۲ سالگی
هیچ دری از مرگ ندارد اما به جدا شدن از مراقبین واکنش نشان می‌دهد و ممکن است بی‌قراری کند.
▪ کودکان ۲ تا ۵ سال
تصور می‌کنند مرگ بازگشت‌پذیر است. افراد می‌میرند و دوباره به زندگی بر می‌گردند.
فکر می‌کنند بدون مرده هنوز می‌تواند ببیند، فکر کند و احساس کند.
به معجزه و جادو فکر می‌کنند مثلاً آنها می‌توانند آرزو کنند که او برگردد و او باز می‌گردد.
ممکن است رفتار پرخاشگرانه نشان دهند.
ممکن است سئوالاتی را بارها و بارها تکرار کنند.
مرگ را ممکن است به‌عنوان یک تنبیه برای خود تلقی کنند و احساس مسئولیت داشته باشند.
مواظب استفاده از لغات باشید. به خواب رفته یعنی او به رختخواب رفته و او گم شده یعنی او را پیدا نمی‌کنیم. از لغات مرگو مرده استفاده کنید.
▪ کودکان ۶ تا ۸ ساله
کم‌کم می‌فهمند که مرگ پایان است.
نمی‌توانند بفهمند که مرگ برای همه پیش می‌آید.
در مورد مرگ احساس گیجی می‌کنند و نمی‌فهمند چه اتفاقی می‌افتد.
شخصیت‌هائی مانند عزرائیل ممکن است باعث شوند کودک فکر کند مرگ یک فرد است.
ممکن است پرخاشگری و بدرفتاری نشان دهد.
ممکن است جزئیات مرگ را سئوال کند.
ممکن است در مورد سلامتی احساس نگرانی کند. اغلب نگران است که خود او یا والدینش در معرض خطر باشند.
این کودکان احساسات خود را بیشتر، ابراز می‌کنند به‌جای اینکه آن را پنهان کنند.
▪ کودکان سنین ۸ تا ۱۲ سال
در مورد اینکه برای بدن مرده چه اتفاقی می‌افتد و همین‌طور در مورد فرایند مرگ کنجکاوی نشان می‌دهند.
در تعامل با همسالان دچار مشکل می‌شوند. ممکن است احساس کنند که چرا این اتفاق برای منافتاده و چرا من مانند دیگران نیستم. در این موارد مهم است که راه‌هائی پیدا کنیم که اعتماد به نفس آنها خدشه‌دار نشود.
شوکه شدن، انکار و خشم از عوارض شایع است.
رفتار بازگشتی با چسبیدن بش از حد به بزرگسالان ممکن است دیده شود.
بیان شدید احساسات ممکن است در کودکان این سن ایجاد شود.
بهتر است به آنها گوش دهیم؛ از آنها پذیرش داشته باشیم و حمایت کنیم.
ممکن است به‌نظر برسد مرگ بر آنها هیچ تأثیری نداشته در نظر آنها هیچ اتفاقی نیفتاده است.
● نوجوانان
بهتر می‌فهمند که مرگ پایان زندگی است.
به این‌که روزی نوبت او هم می‌رسد فکر می‌کنند.
در مورد آینده احساس ناامنی می‌کنند. ممکن است به مفهوم زندگی شک کنند.
ممکن است احساسات بدخود را در سایر مشکلات نشان دهند.
اغلب سعی می‌کنند احساسات خود را پنهان کنند تا دوستانشان آنها را غیر طبیعی ندانند.
ممکن است نتوانند به‌راحتی بادوستان و خانواده صحبت کنند. نمی‌دانند باید به چه کسی رجوع کنند
سئوالات مذهبی یا فلسفی می‌پرسند. در مود روح سئوال می‌کنند.
● عواملی که سوگواری را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
سن فردی که مرده و سن کودک
چرا و چه وقت مرگ اتفاق افتاد. آیا مورد انتظار بود یا غیر منتظره، طبیعی بوده یا در اثر سوانح و بیماری‌ها
ارتباط عاطفی کودک با فرد از دست رفته
حمایت‌هائی که هم‌اکنون وجود دارد و یا افرادی که برای او باقی مانده‌اند.
آنچه که به‌دنبال مرگ برای او اتفاق می‌افتد مانند عوض شدن خانه یا مدرسه یا مشکلات اقتصادی مسائل قانونی مانند بردن کودک به دادگاه یا گرفتن سرپرستی او و سپردن آن به مراکز نگهداری کودکان
● چطور به کودک سوگوار کمک کنیم
کودک را در مراسم خاکسپاری و یاد بود شرکت دهید.
اجازه بدهید کودک تصمیم بگیرد که چگونه می‌خواهد در مراسم سوگواری شرکت کند.به کودک فرصت بدهید تا کارهائی را انجام دهد مثلاً لباسی را انتخاب کند و گل بخرد.
در مورد آنچه کودک در آنجا خواهد دید و آنچه اتفاق می‌افتد به او اطلاعاتی بدهید. و او را آماده کنید.
فراموش نکنید که کودک نمی‌تواند ساعت‌ها جائی بنشیند و ماجرا را تماشا کند. کودکان را در محلی قرار دهید که بتوانند بدوندو سرو صدا و بازی کنند.
▪ احساسات خود را با هم در میان بگذارید
در مورد خاطرات خوب و بد فردی که از دست رفته با هم صحبت کنید.
گریه کردن خوب است. اجازه بدهید کودک به‌راحتی گریه شما را ببیند و گریه کند.
بهتر است که ابراز کنید که عصبانی هستید سعی کنید راه‌های مناسبی را برای ابراز خشم خود پیدا کنید.
به آنها بگوئید که نگران شما نباشند. به آنها بگوئید که مراقبت از شما وظیفه آنها نیست.
مهمتر از همه در مورد احساسات خود صحبت کنید و اجازه دهید کودکان درباره احساساتشان صحبت کنند. در مورد احساسات کودک قضاوت و اظهار نظر نکنید.
به کودکان به‌خوبی گوش دهید.
▪ صادقانه برخورد کنید
برای او اطلاعات را فراهم کنید. هر چه کودک کوچکتر باشد توضیحات باید ساده‌تر باشد.
توضیح خودکشی و قتل برای کودکان بسیار مشکل خواهد بود. بهتر است در این زمینه با متخصصین روانشناسی کودک مشورت کنید.
▪ اجازه سوگواری دهید.
دقت کنید که محدوده زمانی وجود ندارد. سوگواری فرآیندی است که به انتها نمی‌رسد.
درک کنید که فردی که از دست رفته همیشه بخشی از زندگی شما و کودک شما خواهد بود.
کودکان در طول بازی ممکن است سوگواری کنند. با آنها بازی و کنار آنها بمانید.
▪ یک محیط امن را فراهم کنید.
کودکان باید بدانند که به‌خوبی از آنها مراقبت به‌عمل خواهد آمد. کودکان زمانی احساس امنیت می‌کنند که برنامه‌های روزانه و آنچه که قبلاً اتفاق می‌افتاده کماکان دست نخورده باقی بماند.
از مجادله و مقابله با کودکان تا آنجا که ممکن است اجتناب کنید.
بدون قضاوت یا بحث کردن به کودکان گوش دهید. احساسات او را تأیید کنید.
▪ یاد بود
روزها و تاریخ‌های مهم را به‌خاطر داشته باشید. برای مثال سالگرد وفات و ازدواج فرد از دست رفته.
برای فرد از دست رفته و به احترام او یک شمع روشن کنید، یک درخت بکاریم و به نام او به محرومان کمک کنید.
یک آلبوم عکس با یک دفترچه خاطرات برای او تشکیل دهید.
روی آرامگاه او گل‌ها و شمع‌ها را قرار دهید.
به کودک اجازه دهید برای او نامه بنویسد و آنها را روی قبر فرد از دست رفته بیاندازد.
مراقب باشید که مرگ اتفاق مهمی در زندگی کودک می‌باشد، نباید طوری برخورد کنید که انگار همه چیز عادی است و هیچ اتفاقی نیفتاده است. کودک باید این را لمس کند که مسئله برای ما هم بسیار اهمیت دارد.
▪ از خودتان مراقبت کنید
درک کنید که خود شما هم نیازهائی دارید. اجازه دهید که احساسات شما بروز کند.
برای خودتان وقت بگذارید فراموش نکنید که اگر مواظب خودتان نباشید نمی‌توانید از کودکتان مراقبت کنید.
مراقب تغذیه خودتان باشید.
اگر نیاز به کمک دارید آن را در خواست کنید. از یک دوست یا یکی از افراد خانواده بخواهید که برای شما غذا تهیه کند.
● کودک سوگوار و مدرسه
▪ به مدرسه اطلاع دهید
هرچه زودتر به مدرسه اطلاع دهید.
وقتی کودک شما هر سال به مدرسه جدیدی می‌رود اجازه که مسئولان مدرسه در مورد فوت والدین او اطلاع داشته باشند.
▪ زمانی که کودک شما خارج از مدرسه است.
اجازه دهید که با دوستان و مدرسه‌اش در ارتباط باشد.
اگر دوستان و همکلاسی‌هایش برای او کارت‌های یادگاری و یاد بود بفرستند بسیار مفید است.
از معلم خواهش کنید که به کلاس بگوید چرا کودک شما غائب است و برای آنها توضیح دهد که با او چگونه برخورد کنند.
بهتر است مدارس کتاب‌هائی در مورد سوگ و مرگ در مدرسه داشته باشند تا کودکان در ساعت‌هائی آنها را مطالعه کنند.
▪ بازگشت به مدرسه
اجازه دهید که کودک شما تصمیم بگیرد که چه زمانی آمادگی رفتن به مدرسه را دارد. یاد در آن تصمیم‌گیری شرکت کند.
فراموش نکنید که یادگیری و درس خواندن در این موقعیت برای کودک شما مشکل است.
دل دردها و سردردها گاهی زبان کودک برای بیان این مطلب است که من ناراحتم یا احساس تنهائی می‌کنم.
به کودک بگوئید زمانی که او در مدرسه است شما ممکن است کجا بروید آنها بیشتر از معمول نگران شما خواهند بود.

آمنه شهائیان
کارشناس ارشد روان‌شناسی کودکان استثنائی

منبع : ماهنامه کودک