تشویق و تنبیه اصلی مهم در تربیت اسلامی

طبیعت انسان‌ها به گونه‌ای است که وقتی در انجام امور مورد تشویق قرار می‌گیرند، معمولاً در صدد برمی‌آیند تا آن امور را بهتر انجام دهند. بدون تردید تشویق و ترغیب از مهمترین ارکان روان‌شناسی تربیتی و عاملی مؤثر در تحریک انگیزش‌های پیشرفت و عملکرد فرد در فرایند یادگیری و تقویت رفتارهای مطلوب است. همه انسان‌ها و حتی بزرگسالان، تا آخر عمر نیاز به تشویق دارند. تشویق موجب رغبت و دلگرمی و نشاط و تحرک می‌شود و انسان را به جدیت وادار می‌کند.
انسانی که مورد تشویق قرار بگیرد احساس آرامش و رضایت خاطر و اعتماد به نفس می‌کند و برای جدیت بیشتر و تحمل دشواری‌ها آماده می‌شود. برعکس، اگر مورد نکوهش یا ناسپاسی قرار گرفت، دلسرد و بی‌رغبت می‌شود و احساس حقارت و ضعف می‌کند و نمی‌تواند از استعدادهای خویش به نحو مطلوبی استفاده کند.
اصل تشویق و تنبیه به عنوان امری مسلم در تربیت اسلامی شناخته و پذیرفته شده است. اصولاً بهشت و جهنم، انذار و تبشیر پیامبران، آیه‌های مربوط به پاداش و کیفر و وعده و وعیدهای شوق‌انگیز و خوفناک همه جلوه‌هایی از تشویق و تنبیه هستند. خداوند تبارک و تعالی در قرآن مجید (سوره بقره) می‌فرماید: ای پیامبر به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، بشارت بده که جایگاه آنان در قیامت، باغستان‌هایی است که نهرهای آب در آن جاری است. حضرت علی(ع) در فرمان تاریخی خود به مالک اشتر که او را به فرمانروایی مصر برگزیده بود، دستور می‌دهد که مبادا نیکوکار و بدکردار پیش تو یکسان باشند، زیرا چنین روشی نیکوکار را از کردار نیک دور ساخته و بدکردار را به کار بد سوق می‌دهد. یکی از روش‌های مؤثر در تربیت، تشویق کارهای خوب کودک است. تشویق در روح و روان کودک اثر می‌گذارد و او را به انجام اعمال نیک ترغیب می‌کند.
دیدگاه امام خمینی(ره) درباره تشویق کودکان و تعلیم و تربیت دیدگاهی وسیع ، عمیق و دقیق است و در زمینه‌های تخصصی تعلیم و تربیت چنان دیدگاه و عملکردی از خود نشان داده‌اند که گویی در این رشته تحصیل کرده‌اند؛ مثلاً درباره تشویق کودکان، کارشناسانه به جزییات نقاشی کودکی توجه نشان می‌دادند. به این مورد توجه کنید:
روزی یکی از بچه‌های اقوام امام(ره)، پیش ایشان می‌رود و نقاشی قشنگی را به امام نشان می‌دهد. امام به نقاشی او خوب نگاه می‌کنند و از او می‌پرسند: این نقاشی را خودت کشیده‌ای؟ بچه جواب می‌دهد: نه، نقاشی را کس دیگری کشیده، من فقط آن را رنگ زده‌ام.
امام از صداقت بچه خیلی خوششان می‌آید، به او می‌گویند. «بارک‌الله، خیلی قشنگ رنگ‌آمیزی کرده‌ای...» و یک جعبه مدادرنگی به بچه جایزه می‌دهند.
موردی دیگر یکی از دوستان که همراه با خانواده به دست‌بوسی حضرت امام نائل شده بود، بعد از آن به حقیر مراجعه کرد و گفت: پسرم که کلاس پنجم دبستان است، دفتر نقاشی‌اش را برای تقدیم به امام آورده بود اما محافظان مانع آوردن آن به خدمت امام شدند. برای همین خیلی ناراحت شده است. دفتر نقاشی را گرفتم و دو روز بعد، ضمن توضیح، خدمت امام تقدیم کردم. حضرت امام با دقت تمام اوراق آن را ملاحظه فرمودند و از مشاهده نقاشی اول که عبارت از تانکی بود که چرخ‌های آن را مدادتراش و تنه آن را کتاب و لوله شلیک آن را مداد و سرنشین آن را یک طفل دانش‌آموز تشکیل داده بود، متبسم شدند و سپس دستور فرمودند که برای تشویق این دانش‌آموز خردسال و همین‌طور طراح آن دفتر که به وسیله امور تربیتی منطقه ۳ آموزش و پرورش تهران تهیه شده بود، جایزه‌ای متناسب اهدا شود.
● صورت‌های تشویق:
تشویق به سن و درک کودک و نوع عمل او بستگی دارد. طبیعی است که کودک خردسال، معنی دوستی اولیاء و تشویق آنها را به خوبی می‌داند. برای کودک چهار ساله یک شکلات ممکن است به اندازه یک هدیه قابل توجه که به فرد بزرگسال تقدیم می‌کنیم، ارزش داشته باشد.
تشویق صور مختلفی دارد. گاه به صورت دلجویی است، گاه یک عبارت محبت‌آمیز، برخی اوقات یک نگاه توأم با لبخند و نشاط، زمانی وعده تعریف یک قصه و گاهی دادن یک بسته کوچک مدادرنگی، شیرینی، کتاب، لباس، اسباب‌بازی، دفترچه، توپ، قلم، مدال، معرفی کردن سرصف و امثال آن.
اولیاء و مربیان باید با توجه به سن و سطح درک بچه و اوضاع و شرایط خاص زندگی و ارزش و اهمیت کار او، نوع تشویق و میزان آن را انتخاب کنند. کودک در سال‌های اولیه زندگی بیش از هر چیز به جلب نظر والدین و اظهار محبت و بوسه‌ها و خنده‌ها و نوازشها و پرستاری‌های آنان نیاز دارد.
وقتی بزرگتر شد به آفرین گفتن، شکلات و شیرینی و اسباب‌بازی گرفتن و گردش یا مهمانی رفتن و شنیدن داستان بیشتر علاقه دارد. در مرحله بعد به فوتبال و ورزش و کتاب داستان و تعریف و تمجید و کفش و لباس نو و هدیه و نمره خوب، و مسافرت، بیشتر علاقه‌مند می‌شود. در مراحل بعدی به مسئولیت پذیرفتن، مورد مشاوره قرار گرفتن، قهرمان شدن، مدال گرفتن، در حضور جمع معرفی شدن، بیشتر علاقه پیدا می‌کند. بنابراین بهتر است با توجه به علایق کودک و سن وی، تشویق‌ها نیز از همان نوع علایق وی باشد.
● محاسن تشویق
▪ تشویق برخلاف تنبیه که از عوامل بازدارنده به شمار می‌رود، عاملی ترغیب‌کننده است که به انسان نیرو می‌دهد. شخصی که تشویق می‌شود از کار و زحمت خود احساس رضایت می‌کند و همین رضایت خاطر است که جلو خستگی و بی‌میلی او را می‌گیرد.
▪ تحسین کودک موجب می‌شود که اعتماد به نفس در وجودش پدید آید، استعدادهای نهفته‌اش شکوفا شود و قوای درونی‌اش به فعلیت برسد.
▪ تشویق، شخصیت فرد را احیاء می‌کند، او را از یأس و بدبینی نجات می‌دهد و به زندگی دلگرم می‌کند و گاهی یک تحسین ساده، مسیر زندگی فرد را دگرگون می‌سازد.
▪ وقتی کودک تحسین شود، احساس ارزشمندی می‌کند.
▪ تشویق پاسخی است به نیاز طبیعی و روانی کودک.
▪ وقتی کودک را مورد تشویق قرار دهیم فرصتی فراهم می‌شود تا کودک به توانایی، ظرفیت و ارزشمندی‌های خود پی ببرد و در نتیجه تصویر مثبت و ارزنده‌ای از خود در ذهنش ایجاد شود که بعدها شکل‌دهنده حرمت نفس او خواهد بود.
▪ جبران کمبودها و حقارت‌های عاطفی و اجتماعی.
▪ تصحیح و تکمیل رفتارهای آموزشی و اخلاقی.
▪ تغییردهنده و جهت‌دهنده رفتار و سیر زندگی کودک.
▪ دریافت بازخورد مناسب در برابر رفتار پسندیده.
متأسفانه بعضی از والدین و مربیان برای دستیابی به اهداف و تقویت هر چه سریعتر رفتارهای موردنظر خود، سعی می‌کنند به هر طریق ممکن، رفتار کودک را مطابق خواستها و دستورات و مقررات خود درآورند، بدون اینکه متوجه اثر تخریبی این روش‌های شتاب‌زده و صوری در ساختار شخصیتی کودک باشند. این روش‌های سطحی، ظاهرپسند، دیگر انگیخته و تصنعی می‌تواند سبب آسیب‌های جبران‌ناپذیری در روند تعادل‌جویی طبیعی کودکان شود.
● معایب تشویق بیجا و بیش از حد
▪ وابستگی کودک به عوامل کنترل بیرون از خود.
▪ کند شدن محرک‌های درونی (از بین رفتن رغبت‌های خودبه‌خودی و جایگزینی رغبت‌های تصنعی).
▪ تشویق بدون دقت ممکن است به صورت رشوه درآید و اعمال کودک به پاداش وابسته شود و پرتوقع و طلبکار پرورش یابد و در همه جا انتظار پاداش عملی یا معنوی داشته باشد، از همه کس طلبکار شود ولی خودش احساس مسئولیت نکند. گاهی حتی در برابر انجام وظایف قانونی یا اجتماعی یا شرعی خود نیز توقع پاداش داشته باشد.
▪ تشویق و تحسین بیش از حد، کودک را به غرور و خودبینی مبتلا می‌کند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: چه بسا افرادی که به سبب تعریف و تمجید مغرور می‌شوند و در مدح کسی زیاده‌روی و مبالغه مکن.
نتایج تحقیقات اخیر نشان داده است که اگر رفتار کودک و رشد او را از طریق عوامل تشویق بیرونی مانند جایزه، پول، کارت صدآفرین، تحسین‌های لفظی مکرر و سایر عوامل بیرونی شرطی کنیم، آزادی و رشد طبیعی را از او سلب و رفتار او را با ضوابط و معیارهای از پیش تعیین شده قالب‌سازی کرده‌ایم.
▪ تشویق بیش از حد در درازمدت مانع پیشرفت خود به خودی کودک می‌شود.
▪ تکیه بر تشویق بیرونی بدون همسویی با تقویت‌های درونی کودک، مانع تحول طبیعی او می‌شود.
نکاتی که در تشویق باید رعایت شود.
▪ علت تشویق باید مشخص باشد تا کودک بفهمد که به چه سببی مورد تشویق قرار گرفته است.
▪ نفس عملکرد کودک باید مورد تشویق قرار گیرد (مستقیماً به رفتار کودک مربوط باشد) نه شخصیت او.
▪ تشویق باید با تقویت درونی کودک همسو باشد (اول تقویت درونی و بعد تشویق).
▪ تشویق باید گاه به گاه و در برابر کارهای ممتاز باشد، نه به صورت دایم و برای هر کار؛ زیرا اگر چنین شد، ارزش و تأثیر تربیتی خود را از دست خواهد داد.
▪ وقتی کودک را تشویق و تحسین می‌کنیم نباید او را با بچه دیگری مقایسه کنیم. مثلاً صحیح نیست که پدری به فرزندش بگوید آفرین بر تو که خوب درس می‌خوانی و مانند حسن تنبل نیستی، زیرا در این صورت، کودک دیگر، تحقیر و مذمت می‌شود. از سوی دیگر این عمل مضر است و بدآموزی دارد.
▪ تشویق در میان همسالان و دوستان مؤثرتر از تشویق به تنهایی است.
▪ تشویق باید با سن کودک، نیازهای او و شرایط و موقعیت مکانی، شخصیتی، روانی و... تناسب داشته باشد.
▪ تشویق‌های ملموس در مقاطع سنی پایین مؤثرتر است.
▪ تشویق باید با کار کودک متناسب باشد. صلاح نیست که در برابر یک کار کوچک و کم‌اهمیت تشویق‌های بزرگی انجام بگیرد. پاداش‌های بزرگ را باید برای کارهای بزرگتر قرار داد، بهتر است پاداش همگام با موفقیت‌های تدریجی کودک بزرگ شود.
▪ باید پاداش‌ها و تشویق‌ها، در برابر فعالیت‌ها و جدیت‌های کودک انجام بگیرد. نه در برابر موهبت‌های ذاتی او. یک کودک کم‌هوش که بر اثر جدیت و تلاش، رفته رفته به موفقیت‌هایی نایل می‌شود و نمره پنج او به هشت ترقی می‌کند نیز قابل ستایش و تشویق است.
▪ تشویق باید طبیعی، واقعی و به دور از فریب و ریا باشد.
▪ تشویق باید بلافاصله اعمال شود (به ویژه برای سنین پایین).
اگر تشویق بیش از حد انتظار طبیعی کودک و یا کمتر از حد انتظار او باشد، اثر نامطلوبی دارد.

گزارش از: مینا قربانی

منبع : روزنامه اطلاعات