زورخانه

زنیروبودمردراراستی زسستی كژی زایدوكاستی
تاریخ كشور ما, تاریخ پهلوانی‌ها و دلاوریها و افتخارات پرشكوه انسانی است. در كنار تمدن چند هزار ساله سرزمین ما، آیین و ویژگیهای یك ملت بزرگ و زنده جهانی می‌درخشد،‌ علاقه‌مندی فطری ایرانیان به ‌پهلوانی‌ و نیرومندی و پیروی از آیین جوانمردی و فداكاری و نوع‏دوستی و راستی و امانت كه نشانه خصال ابدی یك ملت جاویدان است، موجب دوام یكی از آثار درخشان باستانی ایران یعنی زورخانه و ورزش باستانی شده است. به‌طوری كه در تواریخ نقل است زورخانه در هفتصد سال پیش به وسیله پوریای ولی (محمود بن ولی‌الدین خوارزمی) به صورت امروزی تجدید سازمان یافته و بدون شك آنچه پیش از آن بوده می‌توانسته تاریخی بسیار كهن داشته باشد. بدین ترتیب‌ عجیب نیست اگر مبدأ تاریخ پیدایش زورخانه‌ با وسایل ابتدایی از دوران ‌باستان نیز انگاشته شود. زورخانه جایی است كه مردان در آن ورزش می‌كنند و بیشتر در كوچه پس كوچه‌های شهر ساخته شده است. بام آن به شكل گنبدی و كف آن گودتر از كف كوچه است. دَرِ آن كوتاه و هر كه بخواهد از آن بگذرد و داخل زورخانه بشود باید خم شود. می‌گویند در زورخانه را از این رو كوتاه می‌گیرند كه ورزشكاران و كسانی كه برای تماشا به آنجا می‌روند به احترام ورزش و ورزشكاران و آن مكان خم شوند. این در به یك راهروی باریك با سقف كوتاه باز می‌شود و آن راهرو به «سَردَمِ» زورخانه می‌رود (سردم زورخانه سكویی است چوبی كه از كف زورخانه یك متر تا یك متر و نیم بلندتر است. مرشد یا گردانندهٔ زورخانه كه آوازی خوش دارد روی سردم می‌نشیند و با آهنگهای گوناگون كه هر كدام ویژه یكی از حركات ورزشی است ضرب می‌گیرد و شعرهای رزمی كه بیشتر از شاهنامه فردوسی برگزیده می‌شود می‌خواند و صدای ضرب و آواز خود را با حركات ورزشكاران هماهنگ می‌كند و آنان را به ورزش بر می‌انگیزد. در میان زورخانه گودالی هشت ضلعی و گاهی شش ضلعی به درازای ۴ یا ۵ متر و پهنای ۴ متر و ژرفای تا یك متر كنده شده كه گود نامیده می‌شود.
آداب ورود به زورخانه
ـ ورزشكار زورخانه‌ای بنا به دستورات مربی خود باید همواره طاهر، سحرخیز، پاك‌نظر، خوش خلق و فروتن باشد. مرتكب حرام نگردد، از رذائل بپرهیزد.
ـ ورزش باید بعد از نماز صبح شروع و بعد از چاشتگاه خاتمه یابد، ورزش شبانه، سابقاً به لیالی‌ قدر و ماه رمضان، بدون ضرب و آواز، محدود بود.
ـ مرشد زورخانه موظف است به تناسب اهمیت و مقام ورزشكاران به آنها خوش‏آمد بگوید و با زنگ زدن، همه را از ورود وی و لزوم احترام به او با خبر سازد. هر پهلوانی كه می‌خواهد وارد گود شود، خاك گود را به رسم زمین ادب بوسیدن، می‌بوسد.
ـ ورزش با لباس در زورخانه ممنوع است و ورزشكار فقط باید با شلوار مخصوص وارد گود شود و لنگی بر روی آن ببندد.
ـ یكی از شرایط مهم ورود به جرگه جوانمردان و ورزشكاران، بلوغ است.
ـ خوردن، آشامیدن، سیگار كشیدن، صحبت و خنده بیجا، در گود زورخانه ممنوع است.
حركات زورخانه‌ای
حركات، یا در واقع برنامه ورزش در زورخانه عبارت است از:سنگ گرفتن، شنا كردن، میل گرفتن، میل‌بازی، چرخ زدن، پای زدن، كباده زدن، كشتی و بلاخره مشتمال.
ـ پهلوان سنگ‌باز ابتدا به پشت می‌خوابد و دو قطعه سنگ را به دستهای چپ و راست می‌گیرد و با غلتیدن به چپ و راست، ورزش می‌كندـ شنا كردن با استفاده از تخته شنا و یا بدون آن انجام می‌شود، هنگام شنا، مرشد اشعار حماسی خاصی را از شاهنامه فردوسی با ریتم دلپذیری می‌خواند.
ـ میل گرفتن كه در واقع دو نوع است: بازی با نوع سنگین (هرجفت از ۱۲ تا ۳۰ كیلو) و شیرین‌كاری با نوع سبك (از ۳ تا ۶ كیلو). برای میل گرفتن مرشد با آهنگ ضرب و خواندن اشعار مناسب، صحنه بازی را گرم نگاه می‌دارد.
ـ چرخ زدن ـ پس از میل گرفتن، در ورزش زورخانه‌ای، برنامه چرخ زدن آغاز می‌شود پهلوانان در این حركت روی یك یا دو پا به سرعت عجیبی دور خود می‌چرخند و گاه نیز با پرش روی یك پا یا دو پا در حال چرخ تماشاچیان را از لحاظ قدرت جسمی خود در حفظ تعادل، به حیرت و تحسین وا می‌دارند.
ـ پای‌ زدن: بعد از چرخ زدن میاندار به وسط گود می‌آید و سایرین گرد او حلقه می‌زنند و مرشد با ضرب خود آهنگ و ریتمی را تكرار می‌كند تا ورزشكاران‌،‌ حركات خود را با حركات میاندار تطبیق دهند.
ـ كباده كشیدن: كشیدن كباده نیز به این ترتیب است كه ورزشكار، تنه كباده را به دست چپ و زنجیر آن را به دست راست گرفته و بالای سر می‌برد و طوری حركت می‌دهد كه دستها از آرنج تا مچ به‌طور افقی روی سر قرار می‌گیرد.
ـ شیرین‌كاری: این ورزش بستگی به استعداد و علاقه شخصی ورزشكاران و پهلوانان دارد مانند: پشتك و وارو زدن در كف گود، روی دست بلند شدن، راه رفتن با دو دست و یك دست، پرتاب میل و باز گرفتن آن از هوا، بازی با سه میل ضمن پرتاب و دوباره گرفتن آنها و غیره.ـ مشتمال: در هر زورخانه‌ای یك نفر مشتمال‌چی وجود دارد، مشتمال در حقیقت یك نوع ماساژ كامل بدن برای رفع كوفتگی و خستگی عضلات و اندامهاست.

منابع:
غلامرضا انصافپور.تاریخ و فرهنگ زورخانه
محمدمهدی تهرانچی. پژوهش در ورزشهای زورخانه‏ای

مختار حدیدی

منبع : ماهنامه بهارستان