ریشه در آب

گنجاندن مفاهیمی همچون حقیقت، منطق، اراده، هستی، بودن، هویت، تفاوت و حتی طبیعت در قالب نمود‌های ظاهری مادی‌گرایانه در جهان فیزیك، به تلاش فكری و ذهنی عمیقی از سوی فیلسوفان نیاز داشته است. مقاله‌ای كه در اینجا می‌خوانید رویكرد فلسفی خلاقانه و متفاوتی به مقوله آب دارد. به عبارت دیگر نویسنده با بهره‌گیری از فرم‌ها و تصاویر فلسفی در تلاش برای تحلیل متفاوتی از بعد مادی آب بر آمده است.
در آغاز این مقاله كه نگاه فلسفی به آب است، تاكید می‌كنیم كه فلسفه از دل فرهنگ‌ها و متون متفاوتی برخاسته كه قدرت پنهان و رمز‌آلود آب در آن فرهنگ‌ها حضوری مداوم داشته است. تاریخچه توجه فلاسفه به آب تاریخچه‌ای قدیمی است. از قدیمی‌ترین فلاسفه‌ای كه در این حیطه سخن گفته‌اند می‌توان به تالس اشاره كرد. با توجه به نظارت تالس (فلاسفه پیش از سقراط، انتشارات كمبریج،۱۹۹۴) می‌توانیم به حیرت و تعجب یك فیلسوف در مقابل قدرت غیر قابل انكار و عظیم آب پی ببریم.
تالس معتقد بود كه آب شكل‌دهنده همه چیز است، همه چیز از آب خلق شده و به آب باز می‌گردد. بر اساس همین عقیده تالس، نیچه او را اولین فیلسوفی معرفی می‌كند كه معتقد است منشا همه چیز یكی است. تالس بر این باور بود كه هرگاه بخواهیم به قدرت پنهان موجود در هر چیزی بیندیشیم اولین عنصری كه به چشم می‌آید و خود را نشان می‌دهد آب است و به لحاظ همین قدرت بنیادینی كه آب دارد آن را به عنوان عنصر اصلی حیات معرفی كرده‌اند.
البته آغاز فلسفه آب از سنت غربی فلسفه كه ریشه در یونان باستان دارد، جداست. به عنوان نمونه چنین آغازی را در كتاب طریقت چین باستان یعنی تائوت چینگ نیز می‌بینیم. در این متن احساسی از شگفتی و در عین حال دلبستگی و تعلق به آب به عنوان یك منشا و مایه حیات می‌بینیم. در فصل ۷۸ تائوت چینگ می‌خوانیم:
هیچ چیز در این جهان/ چون آب، نرم و انعطاف‌پذیر نیست/ با این حال حل كردن آن چه سخت است/ چیزی یارای مقابله با آن را ندارد. نرمی بر سختی غلبه می‌كند/ و لطافت بر خشونت/ همه این را می‌دانند/ ولی كمتر كسی به آن عمل می‌كند.../ كلام حقیقت متناقض به نظر می‌رسد.
آب با نرمی و انعطاف‌پذیری كه دارد می‌تواند همه چیز‌های سخت و غیر قابل تغییر را به آرامی تغییر دهد. قدرت آب در تغییر دادن هر چیز سخت را می‌توان در دره بزرگ در آریزونا دید. این دره طی میلیون‌ها سال با جریان رودخانه كلورادو شكل گرفته است. روند این تغییر كه ذره ذره و قطعه قطعه اتفاق افتاده مدت زمانی به اندازه تاریخ زمین طول كشیده است.
هر چند كه این توانایی فرسایشی آب با هستی نرم و ملایم‌اش در تضاد است اما چنین تضادی نیز جزئی از شخصیت و ویژگی آب محسوب می‌شود. وقتی كسی به آزمودن نرمی و ملایمت آب دست می‌زند به همراهی چنین ابعاد متضادی در وجود آب معترف می‌شود. در فصل ۶۶ تائوت چینگ فلسفه آغاز‌گر بودن آب را اینگونه می‌بینیم:
همه رود‌ها به دریا می‌ریزند/ زیرا دریا از آنها فروتر‌ است/ فروتنی به دریا قدرت می‌بخشد/ اگر می‌خواهید زندگی مردم را سامان ببخشید/فروتر از آنها قرار بگیرید/ اگر می‌خواهید مردم را رهبری كنید/ یاد بگیرید چگونه از آنها پیروی كنید.
در این گزیده به خوبی به وجود توانایی‌های متضاد فروتنی و در عین حال قدرت در آب اشاره شده است. از آنجا كه دریا پایین‌تر از چشمه‌ها قرار گرفته بدون اینكه كاری انجام دهد تمام قدرت چشمه‌ها را از آن خود می‌كند و چشمه‌های بالاتر طبیعتا به سمت دریای پایین‌تر جاری می‌شوند. این قدرت دریا قابل تعمیم دادن به انسان‌هاست. اگر انسانی می‌خواهد رهبری دیگران را برعهده بگیرد باید به آنها اجازه دهد در موقعیتی بالاتر قرار گیرند. در اینجا قدرت عظیم دولت را تبعیت از روندگی و نرمش آب دانسته است. پس می‌توان نخستین فلسفه آب را در آموزش حكومت معرفی كرد.
در فصل هشتم تائوت چینگ می‌خوانیم:
خوب همانند آب است/ بدون تلاش همه چیز را سیراب می‌كند/ و جمع شدن در پستی را هرگز حقارت نمی‌شمارد/ بنابر این همانند تائو است.
با دقت در عقیده تزو و تالس می‌بینیم قدرت بنیادینی كه برای آب تصور شده است مربوط به توانایی فیزیكی آب است. در قرن سیزدهم پایه‌گذار سوتوذن، مكتب بودائیسم ژاپنی در یكی از سوتراهایی كه نوشت، آب را مورد تحلیل قرار داد و در این تحلیل ویژگی‌های متضاد آب را كه هر كدام منعكس كننده واقعیتی از جهان هستند در بخش‌های ۱۱ تا ۱۶ می‌نویسد در حالی كه اكثر انسان‌ها آب را وجودی همواره در حال حركت می‌بینند، سایر موجودات چنین اعتقادی ندارند. به عنوان مثال موجودات دریایی كه آب محل زندگی آنهاست آب را اقامتگاه و منزلی می‌شناسند غیر قابل تغییر و شاید به شكلی بر‌عكس آنها محل زندگی انسان‌ها را مكانی در حال تغییر و تحول ببینند.
با بیان طرق مختلفی كه آب مورد تجربه قرار می‌گیرد، جاری بودن، و در عین حال جاری نبودن آب را بر ما شفاف می‌كند. با دیدن تضاد‌ها آنچه كه بر ما مسلم می‌شود تهی بودن آب و به‌تبع آن جهان پیرامون از هر وجود دیگری است.
حال بعد از اشاره به تاریخچه آب و فلسفه آن در یونان باستان، چین و ژاپن، به وجود چنین فلسفه‌‌ای در زمان حال حاضر می‌پردازیم.
یكی از شخصیت‌های برجسته‌ای كه در این باب فعالیت‌ می‌كند گاستون باشلارد است كه در نوشته‌ای تحت عنوان «آب و رویاها» به این مساله پرداخته است.
در این كتاب باشلارد به چگونگی حضور آب در جهان فیزیكی به عنوان یك عنصر حائز اهمیت در رویا‌های ما می‌پردازد. وقتی بر موضوع آب تامل كنیم، به ذهن بنیاد بودن آن و همچنین به حضور شاخص‌ آب در طبیعت پی‌خواهیم برد. در واقع این ذهن بنیاد بودن آب ما را با طبیعت اسرارآمیزش در جهان پیرامون آشنا می‌سازد. باشلارد می‌نویسد: «جهش به دنیای ناشناخته به گونه‌ای جهش به داخل آب است». با توجه به این جمله باشلارد برای جست‌وجو در رمز و راز طبیعت دست به یك مثال می‌زند و آن فرو رفتن در اعماق آب است. باشلارد در فصل نخست كتابش می‌گوید كه انسان‌ها در قدم نخست با دیدن تصویر خود در آب سعی دارند خودشان را بهتر درك كنند، مشاهده تصویر در عمق آب به گونه‌ای انسان را به رسیدن به عمق خویشتن ترغیب می‌كند. این تصویر به ندرت بیان كننده ساختار روانی انسان است اما با تمام واضح نبودن تصویر تاثیر روانی زیادی بر جای می‌گذارد.
باشلارد همچنین نشان می‌دهد كه آب كهن الگویی برای پاكی است كه قدرت فوق‌العاده‌ای در پاكی نرم و محتوا دارد. در حالی كه آب پاك‌كننده تمام اجسام كثیف است اما همیشه حضور فراموش شده‌ای دارد. خصوصا توانایی آب در پاك كنندگی روان نكته‌ای مهجور است. هرچند كه در مسیحیت به این قدرت آب توجه شده و به همین اساس غسل تعمید یكی از مراسم مهم مسیحیان شناخته می‌شود اما عملا ارزش و اعتبار چندانی در زندگی روزانه مردم ندارد.
كهن الگوی آب تقدسی دارد كه نباید فراموش شود. این ماده مقدس با فرمول شیمیایی H۲O بایستی از تمامی آلودگی‌ها و شر‌ها در امان باشد و قدرت پنهان آن برای پاكیزگی همواره حفظ شود.
شاید دنیای مدرن تكنولوژی‌زده امروز بیش از هر زمان دیگری این مایه حیات و اعتبار آن را فراموش كرده و درگیر تنها فرمولی شده كه از نظر اعتقادی دارای ارزش چندانی نیست.
با مطالعه فلسفه آب، در مقالی گسترده‌تر از این مطلب، باید تمام تصاویر پنهان و پیدای آن شناخته شده و مورد ارج قرار گیرد. هر فیلسوفی بنا به زاویه دید خود نگاهی خاص به آب دارد. كنار هم گذاردن همه این اعتقادات و تامل در آنها این تصاویر پنهان و پیدا را بهتر به ما می‌شناساند.

الیزابت مك‌آنالی/مترجم: مهدیه مفیدی

منبع : روزنامه تهران امروز