رژیم یا ورزش، مسئله این است....

شیوع چاقی ۵۰ درصد افزایش یافته است. نوع رژیم غذائی و کاهش فعالیت بدنی عوامل اصلی این صعود ارقام شناخته شده‌اند. چاقی عارضه‌ای است که پیشگیری از آن امکان‌پذیر است. پیشگیری از چاقی بسیار آسان‌تر، ارزان‌تر و مؤثرتر از درمان آن است. عارضهٔ چاقی در طی زمان بروز می‌کند. بنابراین، درمان آن در مراحل شکل‌ گرفتهٔ بیماری به تلاش زیادی نیاز دارد.
امروزه چاقی یکی از معضلات صنعتی برای تمام گروه‌های سنی است. بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت (افزایش قند خون)، پرفشاری خون، سنگ کیسهٔ صفرا، نقرس، آرتروز و نیز سرطان‌های سینه، رودهد بزرگ و پروستات به دنبال چاقی شکل می‌گیرند. هم‌چنین میزان بستری شدن افراد چاق در بخش‌های مختلف بیمارستانی و نیز زمان لازم برای بهبود کامل آنان تفاوت بسیاری با سایر گروه‌ها دارد.
چاقی در کودکان نیز، اگرچه در ظاهر ناپسند و مشکل‌آفرین نیست، نیاز به توجه و درمان دارد.
● میزان شیوع چاقی در ایران
طبق پژوهش‌های انجام شده در ایران، میزان شیوع چاقی در مردان حدود ۲۷ درصد و در زنان ۴۰ درصد است. هم‌چنین، شایع‌ترین محدودهٔ سنی ابتلا به چاقی در مردان ۴۰ تا ۵۰ سالگی و در زنان ۵۰ تا ۶۰ سالگی است.
چاقی در ایران حدود ۳۲ درصد شیوع دارد که میزان آن از کشورهای غربی کمتر است. یک بررسی عمومی نشان داد که نزدیک به ۱۳ درصد از دختران تهرانی در زمرهٔ افراد چاق قرار دارند و شیوع چاقی در سنین مدرسه در حدود ۱۰ درصد تخمین زده شده است.
چاقی در سنین مدرسه مشکلات متعددی به دنبال دارد. بیماری‌های روحی ـ روانی نظیر افسردگی، اجتماع‌گریزی، کاهش اعتماد به نفس و سرخوردگی در این گروه به میزان گسترده‌تری رخ می‌دهد. چاقی در دوران کودکی، به‌خصوص در میان پسربچه‌ها، با افزایش احتمال وقوع آن در بزرگسالی همراه است. ۲۶ تا ۴۱ درصد کودکان چاق در سنین پیش از مدرسه، در بزرگسالی نیز به عارضهٔ چاقی مبتلا خواهند شد.
با توجه به مشکلات فراوان حاصل از چاقی، حتی کم کردن مقدار اندکی از وزن نیز عوارض سوءچاقی را کاهش می‌دهد یا از شدت آنها می‌کاهد. به اعتقاد متخصصان، کاهش ۵ تا ۲۰ درصد از وزن بدن در افراد چاق موجب از میان رفتن بسیاری از عوامل خطرساز می‌شود.
● چرا چاق می‌شویم؟
چاقی، در تعریفی ساده، ناشی از نامتعادل بودن میزان دریافت انرژی از راه غذا و میزان مصرف یا سوخت انرژی در نتیجهٔ فعالیت بدنی است. بنابراین، مؤثرترین روش درمان چاقی کم کردن میزان دریافت انرژی و افزایش سوخت و ساز بدن است.
امروزه متخصصان علت عمدهٔ چاقی را کم‌تحرکی و ورزش ناکافی می‌دانند. تغییر رفتارهای جمعی، تنوع زیاد وسائل برقی، ساعات طولانی تماشای تلویزیون و فیلم‌های ویدئویی و بازی‌های کامپیوتری، زندگی مدرن را کم‌تحرک ساخته است. در کشورهای پیشرفته، افراد بیشتر غذا می‌خورند و کمتر فعالیت می‌کنند. خوردن غذاهای آماده در خارج از منزل به دلیل مشغله‌های امروزی دلیل دیگری برای چاقی در دنیای مدرن است. این غذاها، بدون آن‌که تمام مواد غذائی لازم را به بدن فرد برسانند، میزان چربی بالائی را به او تحمیل می‌کنند.
● چاقی در کودکان
برای چاقی کودکان، علل مختلف ژنتیکی و هورمونی در نظر گرفته می‌شود. والدین به‌ندرت برای بررسی علت چاقی کودک به پزشک مراجعه می‌کنند. ارتباط میان والدین چاق و کودکان چاق احتمالاً انعکاسی از شیوهٔ مرسوم تغذیه و فرهنگ فعالیت در جامعه است. برخلاف تصور عموم، کم‌تحرکی افزایش اشتها و پرخوری را به دنبال دارد. هم‌چنین، مطالعات بالینی ارتباط بسیار نزدیکی میان میزان تماشای تلویزیون در کودکان و چاقی آنان نشان داده است. در زمان تماشای تلویزیون، مصرف غذا و تنقلات افزایش می‌یابد و فعالیت بدنی کودک محدود می‌شود. یک راه حل پیشنهادی برای والدین، دور کردن محل تلویزیون از اتاق‌ خواب کودک است. به‌علاوه، می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب برای پُر کردن وقت کودکان، ساعات تماشای تلویزیون آنها را کاهش داد.
گاه چاقی در کودکان به دنبال ابتلا به علائمی نظیر کوتاهی قد نسبت به سن، خشکی پوست، بی‌طاقتی در برابر سرما، یبوست، زود خسته شدن، پرخوری همراه با پرنوشی، جوش و موهای زائد صورت، افزایش چربی در ناحیهٔ گردن و شکم و نه بازو و ساق، ضربه به سر یا ستون مهره‌ها و عفونت دیده شد، والدین باید در صدد پیگیری علل زمینه‌ای آن برآیند.
در تمام گروه‌های سنی، روش‌های متعددی برای درمان چاقی پیشنهاد می‌شود، از مصرف داروهای مختلف و نایاب گرفته تا جراحی. اما درمان اولیه و انتخابی برای افراد دچار اضافه وزن و بیماران چاق، ترکیبی از رژیم غذائی، ورزش و دارو بدون رعایت رژیم غذائی کنترل شده و ورزش، بی‌نتیجه خواهد بود.
● تأثیر ورزش در پیشگیری از چاقی و درمان آن
کل انرژی مصرفی روزانه را به سه قسمت تقسیم می‌کنیم. مصرف انرژی بعد از صرف غذا و مصرف انرژی بعد از فعالیت بدنی. در زمان استراحت ۶۰ تا ۷۰ درصد از کل انرژی بدن مصرف می‌شود و مقدار آن در هر ساعت، حدود یک کیلوکالری به ازاء هر کیلوگرم از وزن بدن است. متغیرترین میزان مصرف انرژی، در زمان فعالیت بدنی است. این میزان در افراد کم‌تحرک ۱۰ تا ۱۵ درصد و در افراد فعال ۳۰ تا ۴۰ درصد از کل انرژی مصرفی را تشکیل می‌دهد. ورزش از دو طریق موجب مصرف انرژی در بدن می‌شود: یکی افزایش میزان سوخت در زمان ورزش و دیگری افزایش مقدار مصرف انرژی در زمان استراحت بعد از خاتمهٔ ورزش. برای مورد دوم یک مثال می‌آوریم: فعالیت بدنی با شدت می‌تواند به مدت ۱۰ دقیقه، می‌تواند مصرف انرژی بدن را در حالت استراحت ۵ تا ۱۵ درصد به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت افزایش دهد. در ورزشکاران، میزان مصرف انرژی در زمان استراحت ۵ تا ۲۰ درصد بالاتر از افراد عادی است. بنابراین، یکی از مهمترین فواید ورزش و فعالیت جسمانی، بالا رفتن میزان مصرف انرژی فرد فعال در زمان استراحت است. بنابراین این باور افراد پرخور که ورزش و فعالیت بدنی باعث افزایش اشتهای آنها می‌شود غلط است. هیچ منبع علمی این مطلب را تأیید نمی‌کند. برعکس، ورزش سنگین موجب افزایش برخی مواد در بدن و کاهش تمایل فرد به خوردن می‌شود. یعنی با کاهش موقتی اشتها روبه‌رو می‌شویم.
در زمان استراحت، ۵۰ درصد از انرژی لازم برای سوخت و ساز بدن را چربی‌ها و بقیه را مواد قندی تأمین می‌کنند. در ورزش‌های سبک، هم‌چنان چربی‌ها این وظیف را بعهده دارند. اما با افزایش شدت ورزش، سوخت و ساز قندها مشخص‌تر می‌شود. به همین دلیل است که متخصصان ورزش‌های سبک را برای کاهش وزن مفیدتر می‌دانند. شاید تعجب‌برانگیز باشد که صرف مدت زمانی بسیار اندک، مثلاً حداقل روزی یک ساعت فعالیت بدنی به مدت ده روز، برای افزایش سوخت چربی بدن در حالت استراحت کافی است. برای رسیدن به این اهداف در افراد سالمند، به ۸ هفته زمان نیاز داریم.
یکی دیگر از فواید ورزش افزایش ظرفیت تنفس عضلات است، یعنی افراد ورزشکار دیرتر از سایرین خسته می‌شوند.
● آیا ورزش همراه با رژیم غذائی موجب کاهش بیشتر وزن می‌شود؟
در افراد چاق، ورزش به‌تنهائی موجب کاهش وزن مختصری می‌شود. متوسط کاهش گزارش شده در ۱۲ بررسی، در حدود دو کیلو و نیم بوده است. در یک فرد ۷۰ کیلوئی، پنج ساعت فعالیت ورزشی در هفته تنها ۲۰۰ گرم کاهش وزن را به دنبال خواهد داشت. ترکیب ورزش و رژیم غذائی نقش مؤثرتری از رژیم غذائی یا ورزشِ تنها ایفا خواهد کرد. فرض کنید یک نفر با رژیم غذائی موفق به حدود ۱۰ کیلوگرم کاهش وزن شده است. نزدیک به ۳ کیلوگرم از این مقدار کاهش زون در نتیجهٔ حذف مواد غیرچبی به‌دست می‌آید. حال رژیم غذائی توأم، کمتر از ۲ کیلوگرم از توده‌های غیرچربی بدن را از بین می‌برد.
وجود چربی انبوه در ناحیهٔ شکم و احشاء موجب افزایش مقاومت بدن نسبت به آثار انسولین و در نتیجه بالا رفتن قند خون در افراد چاق می‌شود. هم‌چنین یکی از عوامل مؤثر در ابتلا به امراض قلبی ـ عروقی به شمار می‌آید. بنابراین کاهش چربی شکمی، کمک زیادی به حفظ سلامت می‌کند. براساس نتایج مطالعات وسیع، ورزش نقش مؤثری در کاهش چربی‌های ناحیهٔ شکم ایفا می‌کند.
در افراد کم‌تحرک، شروع ورزش احتمال افزایش وزن را کاهش می‌دهد. هم‌چنین ورزش کردن روش کارآمدی در حفظ وزن بدن بعد از درمان صحیح چاقی است. در یک بررسی ثابت شد که با قطع رژیم غذائی، بعد از ۱۸ ماه ۹۲ درصد از وزن از دست‌رفته مجدداً بازمی‌گردد. در صورتی‌که با تداوم ورزش، افزایش زیادی در وزن بدن نخواهیم داشت. تأثیر ورزش در درمان چاقی کودکان بیشتر است. امروزه فعالیت بدنی عامل پیشگیری از چاقی اطفال و هم‌چنین درمان آن شناخته شده است.
● چه‌ مقدار ورزش کافی است؟
شروع ورزش در برنامهٔ روزانه باید به میزانی باشد که از عهدهٔ فرد چاق برمی‌آید. پس از ایجاد آمادگی جسمانی و کاهش وزن اولیه، می‌توان شدت و مدت ورزش را افزایش داد. حداقل سوخت مصرفی بدن برای دست یافتن به آمادگی جسمانی، ۱۰۰۰ کیلوکالری در هفته تخمین زده شده است. میزان مطلوب آن برای کاهش وزن، در حدود ۲۰۰۰ کیلوکالری در هفته است. در قدم زدن سریع، سرعت سوخت و ساز بدن به میزان چهار برابر حالت استراحت افزایش می‌یابد. با یک محاسبهٔ ساده درمی‌یابیم که برای یک فرد ۷۰ کیلوگرمی، حداقل هفت ساعت پیاده‌روی در هفته لازم است.
در مورد سایر فعالیت‌ها نیز می‌توان میزان مصرف انرژی را محاسبه کرد. با این‌حال، اغلب افرادی که دچار چاقی هستند آمادگی کامل برای انجام دادن مقدار تعیین‌شدهٔ فعالیت بدنی را ندارند. گروهی دیگر هم به علت ابتلا به امراض قلبی و پرفشاری خون از انجام دادن بسیاری از حرکات ورزشی معاف هستند. در نتیجه، شکل و مدت مناسب برای ورزش در افراد چاق به توانائی و وضعیت جسمانی آنها بستگی دارد. برای مثال، دویدن توصیه نمی‌شود. رایج‌ترین ورزش درمانی برای این گروه پیاده‌روی است. فعالیت‌های بدنی دیگری مانند دوچرخه‌سواری و شنا هم گاه جانشین مناسبی برای پیاده‌روی به شمار می‌آیند.
انتخاب نوع ورزش در درجهٔ اول به علاقهٔ فردی شما بستگی دارد.
می‌توانید ترکیبی از انواع ورزش‌ها را در برنامه بگنجانید. به خاطر داشته باشید که ورزش‌های با شدت زیاد و مدت کم باعث بالا رفتن میزان سوخت و ساز بدن در حالت استراحت و نیز کاهش اشتها می‌شوند. در حالی‌که ورزش‌های با شدت کم و مدت زیاد بر سوخت و ساز چربی‌ها اثر می‌گذارند. تصمیم‌گیری در مورد شدت و مدت ورزش انتخابی به هدف پزشک و پذیرش بیمار بستگی دارد.

منبع : مجله دانش ورزش