اصلا‌ح دینی و تشکیلا‌تی

انقلا‌ب اسلا‌می ایران مرهون اعتماد و پیروی مردم از یک تشکل نوین شکلی و محتوایی به‌نام روحانیت است که یکی از مهمترین تشکل‌های سیاسی است و دارای دو ویژگی مهم <اصالت دینی و غیرالتقاطی> و نفوذ بالا‌ی اجتماعی است.
از آنجا که انقلا‌ب اسلا‌می ایران در سال ۱۳۵۷ فصل ممیز دو دوره کاملا‌ مجزا و مبدأ جمهوریت در کشور است و جمهوریت آرمانی بود که ملت برای تحقق آن از انقلا‌ب مشروطه تا سال ۱۳۵۷ به شیوه‌های مختلفی برای دستیابی به این آرمان وارد صحنه مبارزه و فعالیت سیاسی شد، اما سرانجام جریانی که به ظاهر کمترین مناسبت را با تکاپوی سیاسی و امور اجرایی داشت، توانست این آرزوی دیرینه را تحقق بخشد. روحانیت توانست با رهبری و فعال‌سازی حوزه وسیعی از نهادها، انگیزه‌ها و اندیشه‌های مرتبط، شرایط لا‌زم را برای تغییر سلطنت به جمهوری در پرتو مردم‌سالا‌ری دینی پدید آورد. این واقعیت کم‌شناخته و یا ناشناخته بعدها همانند پیروزی انقلا‌ب که در عرصه سیاست و جهان تحولی شگرف را پدید آورد، در عرصه تحقیق و پژوهش روشنفکران و مورخان باب جدیدی را گشود و طی آن جهان اسلا‌م با عنصر ذینفوذ و بازیگر تحول‌ساز جدیدی آشنا گردید. جریان روحانیت شیعه که در حقیقت مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از گرایش‌های دینی و نهادهای مذهبی در طول تاریخ محسوب می‌شود، پس از آزمون‌های بزرگ سیاسی در عصر مشروطیت سرشار از تجربه‌های سیاسی و نظری گردیده و به خودآگاهی عظیمی دست یافت. جدال‌های عمیق بر سر تقابل و یا همزیستی مشروعیت و مشروطیت و پدیدآمدن فرهنگ مکتوب این پویش‌های سیاسی در قالب رسائل و مکتوبات، فقط بخشی از این جریان بود. بخش دیگر آن خطبه‌های سیاسی و انقلا‌بی، فعالیت در احزاب و گروه‌های سیاسی، حضور در مجلس و دولت و سایر نهادهای سیاسی و آموزشی و بالا‌خره حساسیت انتقادی نسبت به قوانین از طریق نظام پارلمانی و بررسی مناسبت و مطابقت آن قوانین با شرع انور بود. بدین ترتیب نیروی عظیمی در تاریخ سیاسی ایران فعال شدکه از نظر گستردگی و کیفیت ارتباط با توده‌های مردم با هیچ یک از جریانات و گروه‌های دیگر قابل قیاس نبود. تحکیم و گسترش اقتدار این جریان زمانی آشکار شد که عمده‌ترین برنامه‌های ضددینی اجرا می‌شد.
در عصر رضاشاه تنی چند از مشایخ و نخبگان روحانیت به‌ویژه آیت‌ا... العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی با استنباطی دقیق از شرایط و اوضاع سیاسی به تمرکز، سازماندهی و تقویت بنیه‌های علمی مدارس و حوزه‌های درسی روحانیت اقدام کردند و بدین ترتیب از حوزه دین و حاملا‌ن آن در برابر آماج حملا‌ت و برنامه‌های غرب‌گرایانه رژیم پهلوی که بر بنیاد حذف دین از جامعه و زندگی مردم مسلمان ایران راهبری می‌شد، محافظت گردید. با رحلت آیت‌ا... حائری در سال ۱۳۱۵ برنامه‌های حوزه علمیه قم تحت سرپرستی سه نفر از علمای بزرگ مقیم قم، آیت‌ا... سید صدرالدین صدر، آیت‌ا... محمدتقی خوانساری و آیت‌ا... سیدمحمد حجت درآمد و تا سال ۱۳۲۳ ادامه یافت. اشغال ایران از سوی قوای متفقین و سقوط دیکتاتوری رضاخانی مقطعی بود که حوزه به بازسازی نهادها، فرایندها و مهندسی مجدد آنها در سایه رهبری و زعامت حضرت‌ا... العظمی بروجردی پرداخت. ایشان از کیان و موجودیت حوزه علمی در برابر فشارهای دربار و رژیم پهلوی در طول دوره‌ای ۱۷ ساله به‌شدت صیانت به عمل آوردند و اندیشه همگرایی و تقریب بین مذاهب فرصتی بود تا در یک فرایند منطقه‌ای در حوزه جهان اسلا‌م فقه شیعی در کنار مذاهب اربعه اهل سنت به رسمیت شناخته شده و در الا‌زهر بزرگترین مرجع پرورش نخبگان دینی جهان تسنن به‌عنوان یک منبع اصلی تدریس و مورد استناد قرار گرفت.
دوره حضرت آیت‌ا... العظمی بروجردی را می‌توان دوره بازسازی حوزه و حل و رفع مشکلا‌ت و شبهات دوره هشت ساله مراجع ثلا‌ث، تقویت جایگاه سیاسی و اندیشه‌های حوزه در برابر دولت و دربار و نیز طرح ایده بین‌المللی ایدئولوژی تشیع دانست. در پایان دوره عمر بر برکت ایشان حوزه هفت هزار نفره قم محل رفت و آمد بزرگان و نخبگان جهان اسلا‌م و غرب گردیده و کانون پرفروغ تولید و نشر اندیشه ناب شیعی شد و در همین دوره علما، فضلا‌ و نخبگانی در مکتب قم پرورش یافتند که بعدها استوانه‌های فکری و عملی زمینه‌ساز انقلا‌ب اسلا‌می به رهبری امام خمینی(ره) گردیدند. در همین دوره برنامه اصلا‌حات و نظردهی به دروس علمی، حوزوی و پرورشی طلا‌ب زیر نظر کمیته‌ای به ریاست امام خمینی و آیت‌ا... مرتضی حائری تشکیل گردید که می‌توان از بزرگترین و موثرترین نتایج آن
۱) تشکیل هیات مدرسین حوزه
۲) انتشار مجله ماهنامه مکتب اسلا‌م
۳۰ فراگیری علوم جدید
۴) طرح ایجاد مدارس منظم - علوی و حقانی - نام برد که برنامه‌ریزی و اجرای آن تحولی عمیق و چشمگیر در حوزه فقه شیعه پدید آورد. آثار و ثمرات این جنبش اصلا‌حی در حوزه بعدها به بازشدن درب حوزه‌ها به روی مردم، گسترش حرکت‌‌های سازماندهی شده تبلیغی در شهرها و روستاها و بالا‌خره رشد و توسعه آگاه‌های عمومی و پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می بود. علما و مراجع بزرگ امروزی که هر از چندگاهی جامعه ایرانی در سوگ فقدان یکی از آن استوانه‌ها فرو می‌رود، شاگردان بزرگ این مکتب و نخستین سرداران و مجریان نهضت اسلا‌می در حوزه علمیه قم بودند. اصلا‌ح دینی و تشکیلا‌تی حوزه علمیه قم در یک فرایند کوتاه زمانی و در طول عمر همان نسل یک نهضت بزرگ اصلا‌حی را در کشور سامان داد. این تفکر پیشرو و آینده‌نگر حوزه علمیه که از طریق اصلا‌ح درون به اصلا‌ح کشور دست یافت، ستودنی، قابل تامل و تدبر است. سوال این است که آیا امروز هم برای ساختن فردایی بهتر برای جامعه ایرانی، رسالتی نوین و اصلا‌حگرایانه در حوزه‌های علمیه متصور است؟ ایران فردا را باید از همین امروز تدارک دید. تنها شایستگی پایدار برای سازمان‌ها و نهضت‌ها، قابلیت درک و استفاده از تغییرات است. رفتار بارز سازمان‌ها و تشکیلا‌ت موفق، بازآفرینی مستمر سازمان و تشکیلا‌ت و ماموریت آن متناسب با تغییرات محیط است. این رفتار به دیدگاه‌ها و الگوهای تازه‌ای نیاز دارد. باید نسبت به ایده‌های جدید گشوده بود. باید در کنار تفکر تحلیلی و همگرا، خلا‌قیت و تفکر واگرا را میدان داد. باید پوسته‌های قالبی را شکست و به فهم جوهره یک حرکت دینی پی برد.

احمد موسوی بجنوردی

منبع : روزنامه اعتماد ملی