بررسی ساختار پایگاه اطلاعاتی کتاب‌های الکترونیکی فارسی در...کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز

«کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز» نهادی است بین‌المللی که در حوزهٔ تحقیقات اطلاع‌رسانی و اشاعهٔ اطلاعات علمی و فنی فعالیت می‌کند. تهیهٔ پایگاه‌های اطلاعاتی از وظایف و اختیارات عمدهٔ کتابخانهٔ منطقه‌ای است. پایگاه اطلاعاتی کتاب‌های فارسی الکترونیکی به صورت طرح تحقیقاتی و برای نخستین بار در سطح کشور، در کتابخانهٔ منطقه‌ای به اجرا درآمده است.
در این مقاله پس از بررسی ویژگی‌های کتاب الکترونیکی، نحوهٔ طراحی و پیاده‌سازی کتاب‌های الکترونیکی فارسی و نیز چگونگی دستیابی به این منابع از طریق اینترنت بیان شده است.
● مقدمه
کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز به عنوان یک مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی در زمینهٔ آموزش عالی فعالیت می‌کند. وظایف و اختیارات گوناگونی برای این کتابخانه تعریف شده و تشکیل انواع پایگاه‌های اطلاعاتی و برقراری نظام مبادلهٔ الکترونیکی اطلاعات بین پژوهشگران مراکز علمی و پژوهشی داخلی و کشورهای منطقه، هدف عمده‌ای است که در بین وظایف گوناگون کتابخانهٔ منطقه‌ای مشاهده می‌شود.
کتابخانهٔ منطقه‌ای برای نیل به این اهداف ارزشمند، سیستم‌های مختلفی را به شکل‌های مختلف طراحی و به مرحلهٔ اجرا درآورده و تعداد پایگاه‌های اطلاعاتی این کتابخانه به زبان‌های فارسی و لاتین درخور توجه است. این پایگاه‌ها عموماً در کتابخانهٔ منطقه‌ای تهیه و تولید می‌شوند و از طریق شبکهٔ محلی و سایت اینترنتی[۳] قابل دسترسی و استفاده می‌باشند.
● اهداف
«کتاب»، از وقتی که فناوری بر نحوهٔ تولید، ارائه و استفاده از آن اثر گذاشته، پیوسته در معرض تغییر قرار دارد. در این محیط پیچیده، هدف کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز از تولید پایگاه اطلاعاتی کتاب‌های الکترونیکی فارسی، پیشگامی در تعیین راهبردها به منظور توسعه و گسترش کتاب‌های الکترونیکی به سود جوامع علمی و آموزشی است. هدف از اجرای این طرح عبارت است از:
۱) توسعهٔ صنعت کتاب الکترونیکی[۴] در سطح ملی و اثرگذاری مطلوب بر برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و پژوهشی؛
۲) اعلان دسترسی به مجموعه‌ای جامع و مربوط از کتاب‌های الکترونیکی با رعایت اصل هزینه ـ کارآیی؛
۳) نیل به مدل‌های اقتصادی پایدار برای کتاب‌های الکترونیکی؛
۴) ارزیابی تأثیر نرم‌افزارهای جدید و استانداردهای مربوط به کتاب‌های الکترونیکی؛
۵) تشویق نویسندگان به انتخاب گزینهٔ «نشر الکترونیکی»؛
۶) ایجاد نگرش مثبت به نقش کتاب‌های الکترونیکی و شناخت کامل از این حقیقت که قالب الکترونیکی کتاب می‌تواند در فرایند یادگیری و پژوهش نقش اساسی ایفا کند؛
۷) تشویق مؤسسات و سازمان‌های اطلاع‌رسانی کشور به ایجاد «شبکهٔ ملی کتاب الکترونیکی».
● تعریف و تاریخچه
انتشار «کتاب» به مفهوم اخص کلمه را در قالب دیجیتالی به منظور توزیع الکترونیکی که عموماً در محیط وب صورت می‌گیرد، کتاب الکترونیکی می‌نامند. کتاب الکترونیکی کتابی است که به خواننده امکان ذخیره و بازیابی متن الکترونیکی را در یک وسیلهٔ الکترونیکی می‌دهد. پیشینهٔ تبدیل کتاب با ساختار کلاسیک به قالب الکترونیکی به اوائل دهه ۱۹۷۰ باز می‌گردد که چند متن ساده به طور آزمایشی تبدیل به قالب الکترونیکی گردید. در اواخر دهه ۱۹۸۰ تبدیل کتاب به قالب الکترونیکی رایج شد و بسیاری از کتاب‌های مرجع مانند «لغتنامهٔ امریکن هریتیج»[۵] به صورت دیسک نوری ارائه گردید. بعد از آن، نسل جدیدی از کتاب‌های الکترونیکی در اینترنت عرضه شد که استفاده از آن برای خوانندهٔ کتاب، در مقایسه با نسخهٔ چاپی، از جذابیت بیشتری برخوردار بود. در حال حاضر تعداد کثیری از مدل‌های کتاب الکترونیکی وجود دارند. برای بعضی از این مدل‌ها از رایانهٔ شخصی و برای بعضی دیگر نیز از وسیلهٔ کوچک دستی خاصی استفاده می‌کنند که فقط به منظور خواندن کتاب طراحی شده است.
به موازات این پیشرفت‌ها، اولین دستگاه کتابخوان الکترونیکی با توانایی نمایش کتاب موجود در دیسک نوری، با امکان جستجوی کلیدواژه‌ای به بازار عرضه شد. سپس دستگاه‌هایی طراحی گردید که علاوه بر داشتن این خصیصه‌ها، کاربر می‌توانست کتاب مورد نظر را ورق بزند و مطالب دلخواه خود را نیز انتخاب کند [۱].
در حال حاضر، شبکه‌ها و مؤسسات مختلفی[۶] در حوزهٔ تولید کتاب الکترونیکی فعالیت دارند.
نویسندگان نیز به نوبهٔ خود برخی از کتاب‌ها را از ابتدا به صورت الکترونیکی منتشر می‌کنند. در زیر سیاهه‌ای از بعضی کتاب‌های معروف و مشهور را که توسط نویسندگانشان در قالب الکترونیکی منتشر شده‌اند مشاهده می‌کنید:
What color is Your Parachute, by Episcopal clergymen Richard Nelson Bolles, ۲۲ editions
شمارگان این کتاب ۶ میلیون نسخه است و به ۱۱ زبان مختلف ترجمه شده. این اثر جزو پرفروش‌ترین کتاب‌هایی بوده که توسط نیویورک تایمز معرفی شده‌اند.
The Beanie Baby Handbook, by Lee and Sue fox
از این اثر در طول دو سال سه میلیون نسخه به فروش رفته و در فهرست کتاب‌های پرفروش نیویورک تایمز، رتبهٔ دوم را دارد.
In Search of Excellence, by Tom Peters
در نخستین سال نشر، حدود ۲۵۰۰۰ نسخه مستقیماً به خریداران فروخته شده. سپس فروش این اثر به بنگاه انتشاراتی واگذار گردید و بیش از ۱۰ میلیون نسخه به فروش رفت.
The Celestine Prophecy, by James Redifield
نویسندهٔ این کتاب ۰۰۰,۱۰۰ نسخه از آن را فروخته و سپس فروش این کتاب را به ارزش ۰۰۰,۸۰۰ دلار به بنگاه انتشاراتی «وارنر» واگذار نمود.
The One-Minute Manager, by Ken Blanchard and Spencer Johnson
قبل از واگذاری فروش این اثر به بنگاه انتشاراتی «ویلیام مارو»، نویسنده بیش از ۲۰۰۰ نسخه را فروخت. از سال ۱۹۸۲ بیش از ۱۲ میلیون نسخه به ۲۵ زبان فروخته شده است.[۷]
شرکت‌ها و مؤسسات معتبر دیگری از قبیل شرکت «سونی»[۸]، «آر‌سی‌اِی»[۹] و «تری‌کام»[۱۰] نیز در ردیف تولید‌کنندگان دستگاه‌های کتابخوان الکترونیکی قرار دارند. با پیشرفت فناوری می‌توان به ارائهٔ بهتر و پیشرفته‌تر دستگاه‌های کتابخوان الکترونیکی در آینده امیدوار بود.
● ویژگی‌های کتاب الکترونیکی
از ویژگی‌های اصلی کتاب‌های الکترونیکی می‌توان به پویایی این کتاب‌ها اشاره کرد. کتاب‌های الکترونیکی در قالب‌های مختلف طراحی می‌شوند و در اینترنت، از یک کتاب می‌توان نسخه‌های متعددی را با ویژگی‌های متفاوت مشاهده کرد. ذکر این نکته ضروری است که تبدیل کتاب از ساختار سنتی (کاغذی) به ساختار الکترونیکی برای تمام گونه‌های کتاب و نیز برای تمام اقشار خوانندگان مناسب نیست. در جایی که امکان استفاده از رایانه وجود نداشته باشد، استفاده از نسخهٔ چاپی کتاب مطلوب است. در جهان کنونی که اینترنت در اکثر مکان‌ها گسترش یافته، استفاده از کتاب‌های اکترونیکی به جای کتاب‌های سنتی مورد استقبال تعداد کثیری از افراد قرار گرفته است، زیرا در این روش، دسترسی به کتاب سریع‌تر و راحت‌تر از دسترسی به کتاب در روش سنتی می‌باشد. نیاز به حمل کتاب در بسیاری از موارد از بین می‌رود و در صورت احتیاج به نسخهٔ چاپی، می‌توان صفحهٔ موردنظر را از متن کتاب الکترونیکی چاپ کرد. از نظر فنی، کتاب‌های الکترونیکی نیازمند داشتن پردازشگرهای سریع، حافظهٔ با حجم بالا و توانایی مدیریت ترکیبات مختلف داده‌ها می‌باشند. انگیزهٔ استفاده از کتاب‌های الکترونیکی به شرایط اقتصادی کاربران که توانایی استفاده از منابع الکترونیکی (دستگاه کتابخوان الکترونیکی یا دسترسی به اینترنت) را داشته باشند برمی‌گردد.
● طراحی و پیاده‌سازی کتاب‌های الکترونیکی در اینترنت
روش طراحی و پیاده‌سازی کتاب‌های الکترونیکی در سایت کتابخانه منطقه‌ای در دو مرحله بررسی می‌گردد:
الف) روند طراحی کتاب‌های الکترونیکی،
ب) بارگذاری کتاب‌های الکترونیکی در سایت کتابخانهٔ منطقه‌ای.
▪ روند طراحی کتاب‌های الکترونیکی
در ساخت کتاب‌های الکترونیکی، دو قالب «اچ‌تی‌ام‌ال»[۱۱] و «پی‌دی‌اف»[۱۲] رایج می‌باشد. با استفاده از این دو قالب‌بندی می‌توان از طریق اینترنت به متن کتاب دسترسی یافت. برای طراحی کتاب الکترونیکی در قالب «اچ‌تی‌ام‌ال»، لازم است که قالب متنی فایل کتاب‌ها در اختیار باشد تا بتوان صفحهٔ دلخواه وب را ساخت. همچنین، می‌توان با استفاده از نرم‌افزارهای «اُسی‌آر»[۱۳]، متن را از قالب تصویر به قالب متن تبدیل کرد و سپس صفحات «اچ‌تی‌ام‌ال» مربوطه را طراحی نمود. کتاب‌هایی که به قالب «اچ‌تی‌ام‌ال» طراحی می‌شوند دارای مزیت‌های زیر می‌باشند:
ـ امکان تغییر اندازهٔ نوشته‌های کتاب، ـ امکان چاپ،
ـ امکان نشانه‌گذاری،[۱۴] ـ امکان جستجوی کلمه در متن،
ـ نمایش ظاهری زیباتر نسبت به صفحات «پی‌دی‌اف» و ایجاد تنوع در نمایش صفحات،
ـ امکان ایجاد پیوند به بخش‌های دیگر یا تصاویر.
فایل‌هایی را که قالب «اچ‌تی‌ام‌ال» دارند می‌توان از طریق مرورگرهای وب بازیابی کرد.
طراحی کتاب با قالب‌بندی «پی‌دی‌اف» مزیت‌های زیر را دارد:
ـ امکان تغییر اندازهٔ نوشته‌های کتاب،
ـ امکان چاپ،
ـ امکان ایجاد پیوند به فصل‌های دیگر کتاب،
ـ بی‌نیازی از سیستم عامل فارسی یا نصب فونت فارسی برای مشاهدهٔ کتاب.
برای دسترسی به کتاب‌های الکترونیکی با فرمت «پی‌دی‌اف» نیاز به استفاده از نرم‌افزار «آکروبات»[۱۵] می‌باشد.
به‌دلیل‌های زیر طراحی الکترونیکی کتاب‌ها با قالب‌بندی «پی‌دی‌اف» انجام گرفت:
ـ فارسی بودن کتاب‌ها،
ـ عدم دسترسی به فایل تایپ شدهٔ متن کتاب‌ها،
ـ ناتوانی نرم‌افزارهای «اُ‌سی‌آر» فارسی در تشخیص متن،
ـ لزوم کاهش حجم فایل.
به طوری که قبلاً شرح داده شد، برای تهیهٔ صفحه «اچ‌تی‌ام‌ال» از کتاب، فایل به دست آمده از پویش[۱۶] کتاب باید به فایلی با قالب متن تبدیل شود. برای انجام این کار در کتاب‌های لاتین با استفاده از نرم‌افزار «اُ‌سی‌آر»، فایل تصویر به فایل متن تبدیل می‌گردد. ام‍ّا تبدیل فایل تصویری (که از پویش کتاب‌های فارسی به‌دست آمده) به متن فارسی با نرم‌افزارهای «اُ‌سی‌آر» فارسی که تاکنون موجود است امکان‌پذیر نیست و این تبدیل با خطا روبه‌رو می‌شود. به دلیل تنوعی که در رسم‌الخط فارسی وجود دارد تاکنون هیچ نرم‌افزار فارسی از این نوع به طور کامل ارائه نشده و همهٔ نرم‌افزارها خطا دارند. از این‌رو، از قالب «پی‌دی‌اف» استفاده شد تا ضمن کاهش حجم فایل و تسریع در امر دسترسی به فایل از طریق اینترنت، شاهد بروز خطا در متن نباشیم و متن کتاب به صورت اولیه و مطابق با نظر نویسنده در اختیار کاربران قرار گیرد.
▪ تهیهٔ قالب الکترونیکی کتاب در مراحل زیر انجام پذیرفت:
۱) انتخاب کتاب،
۲) برش کتاب برای پویش،
۳) کدگذاری،
۴ ) پویش کتاب،
۵) ایجاد پیوند
۱) انتخاب کتاب
کتاب‌ها از میان کتاب‌های موجود در کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز انتخاب شدند. اکثر کتاب‌های موجود در کتابخانهٔ منطقه‌ای در حوزه‌های علوم و تکنولوژی است. برای این پروژه، ابتدا سعی شد از انتشارات کتابخانهٔ منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز و انتشارات دانشگاه شیراز استفاده گردد. در صورتی که انتشارات دانشگاه شیراز کتابی را در یک حوزهٔ موضوعی خاص ـ مانند مهندسی معدن ـ چاپ ننموده، از کتاب‌های سایر ناشرین که در کتابخانهٔ منطقه‌ای موجود است استفاده شد.
۲) برش کتاب برای پویش
برای تهیهٔ «پی‌دی‌اف»، صفحات کتاب باید پویش شوند. پویش سریع صفحات کتاب، مستلزم برش عطف کتاب بود و بدین منظور، یک دستگاه برش با کیفیت بالا خریداری و در محل اجرای پروژه نصب گردید.
۳) کدگذاری
برای کدگذاری کتاب‌ها ابتدا شماره‌ای (همان شمارهٔ ثبت کتاب) به عنوان کد به کتاب داده می‌شود. این کد به صفحهٔ فهرست مندرجات کتاب اختصاص می‌یابد. سپس با استفاده از صفحهٔ فهرست مندرجات هر کتاب، به کدگذاری صفحات دیگر پرداخته می‌شود.
در این پروژه سعی شده نظامی که نویسنده برای فصل‌های کتاب خود درنظر گرفته رعایت شود. معمولاً هر فصل کتاب به عنوان یک فایل «پی‌دی‌اف» درنظر گرفته شده است، مگر در مواقعی که تعداد صفحات هر فصل زیاد است و در بازیابی، کاربر را دچار مشکل می‌کند. در این صورت، چنانچه تقسیم‌بندی‌های فرعی در هر فصل توسط نویسنده انجام شده باشد، هریک از این تقسیم‌بندی‌ها به عنوان یک فایل درنظر گرفته می‌شود. درمجموع، تعداد صفحات یک فایل باید نه آن‌قدر زیاد باشد که کاربر جهت بارگذاری و نمایش اطلاعات دچار مشکل شود و نه آن‌قدر کم باشد که کاربر مدام بین پیوندهای کتاب در حال گذر باشد. چنانچه یک کتاب دارای چند پیوست باشد به هر پیوست یک کد جدا تخصیص داده شده. به واژه‌نامه‌ها نیز کد جداگانه‌ای تعلق گرفته است.
۴) پویش کتاب
مطابق با کدگذاری انجام‌شده، صفحات کتاب پویش می‌شود و سپس به فایلی که قالب‌بندی «پی‌دی‌اف» دارد تبدیل می‌گردد.
۵) ایجاد پیوند
یکی از مهم‌ترین مراحل این فاز، ایجاد پیوند بین بخش‌های مختلف یک کتاب می‌باشد. از فهرست مندرجات کتاب برای ایجاد پیوند استفاده شده و مطابق با کدگذاری انجام شده، به فصل‌های کتاب پیوند ایجاد می‌شود. در انتهای هر فصل کتاب، سه پیوند وجود دارد:
الف) پیوند دسترسی به فصل قبل،
ب) پیوند دسترسی به فصل بعد،
ج) پیوند دسترسی به فهرست مندرجات.
● بارگذاری کتاب‌های الکترونیکی در سایت کتابخانهٔ منطقه‌ای
ابتدا یک پیوند به‌نام E-Book در سایت کتابخانه‌ منطقه‌ای برای دسترسی به این پروژه ایجاد گردید. سپس یک «سِروِر»[۱۷] با سیستم عامل «ویندوز»[۱۸] مهیا گشت. برای بارگذاری کتاب‌های الکترونیکی فارسی از طریق سایت کتابخانهٔ منطقه‌ای دو روش درنظر گرفته شد. برای دستیابی به این‌دو روش، می‌توان از صفحهٔ خانگی کتابخانهٔ منطقه‌ای بر روی گزینهٔ E-Book کلیک کرد. پس از انتخاب این گزینه صفحه‌ای نمایش داده می‌شود که کاربر می‌تواند رشتهٔ موضوعی مورد علاقهٔ خود را انتخاب نماید یا به برنامهٔ جستجو وارد شود (شکل شماره ۱).
▪ فهرست کتابهای الکترونیکی برحسب رشته:
ـ علوم انسانی
ـ فنی مهندسی
ـ علوم
ـ کشاورزی و دامپزشکی
● برنامه جستجو و متن کامل کتابها (Full Text)
▪ رشته‌های موضوعی و برنامهٔ جستجو
با انتخاب رشته‌‌های تخصصی (شامل: علوم انسانی، فنی مهندسی، علوم، کشاورزی و دامپزشکی)، فهرستی از کتاب‌ها با اطلاعات کتابشناختی آن‌ها (شامل عنوان، نام نویسنده، نام مترجم، ناشر، سال نشر) نمایش داده می‌شود.
در این قسمت کاربر به اطلاعات تمام متن دسترسی ندارد و تنها می‌تواند فهرست مندرجات یک کتاب را مشاهده کند. چنانچه به کتاب یا فصل‌هایی از یک کتاب علاقه‌مند باشد با ‌داشتن کد کاربری و با استفاده از برنامهٔ جستجو می‌تواند به متن کامل دسترسی یابد.
▪ برنامهٔ جستجو و مشاهدهٔ متن کامل کتاب‌ها
در این مرحله، کاربر کلیدواژه‌های موردنظر خود را وارد می‌کند و به جستجوی کتاب دلخواه می‌پردازد. از برنامهٔ جستجوی پارس آذرخش برای این منظور استفاده گردید. جستجو از طریق فیلدهای زیر امکان‌پذیر است:
۱) پدیدآورنده (شخص یا سازمان)،
۲) موضوع (کلیدواژه‌ای یا سرعنوانی)،
۳) شمارهٔ مدرک،
۴) فروست
۵) اطلاعات‌نشر (ناشر، محل‌نشر، سال انتشار)،
۶) شمارهٔ راهنمای کتاب،
۷) «آی‌اس‌بی‌ان» (شابک)،
۸ ) فیلد آزاد.
نتایج جستجو با اطلاعات مربوط به شمارهٔ مدرک، عنوان کتاب و اطلاعات نشر نمایش داده می‌شوند.
با انتخاب کتاب موردنظر، سایر اطلاعات کتابشناختی کتاب نیز به نمایش درمی‌آیند. در اینجا با انتخاب «اطلاعات فرامتن» می‌توان به متن کامل کتاب دسترسی پیدا کرد.
پس از انتخاب متن کامل، ابتدا فهرست مندرجات کتاب بر روی صفحه ظاهر می‌گردد و با انتخاب هر فصل، متن کامل آن فصل نمایش داده می‌شود.
می‌توان با استفاده از گزینهٔ Print در نرم‌افزار «آکروبات» به چاپ صفحه یا صفحاتی از کتاب پرداخت.
● یادآوری برخی از مسائل
یادآوری بعضی از مسائل ضروری است. شاید بیان برخی از این مسائل که در اجرای آزمایشی پروژه کتاب‌های الکترونیکی فارسی پیش آمد، در توسعهٔ صنعت کتاب الکترونیکی راهکارهایی را به مراکز چاپ و نشر، و نویسندگان و مترجمان نشان ‌دهد؛ از جمله:
۱) وجود انحراف در برخی صفحات بعضی از کتاب‌ها باعث شد تا پویش این صفحات نیز دچار مشکل شود و درنتیجه صفحهٔ پویش شده دارای انحراف است. البته، سعی شده در هنگام پویش، این انحراف تا حدودی اصلاح گردد، اما پاره‌ای از این موارد تصحیح‌ناپذیر بوده.
۲) در فهرست مندرجات بعضی از این کتاب‌ها، شمارهٔ صفحاتی که به فصول اختصاص می‌یابد با شمارهٔ صفحهٔ واقعی فصل در کتاب همخوانی نداشت. از این‌رو، استفاده از فهرست مندرجات مبنای کدگذاری قرار گرفت.
۳) عدم توازن در فصل‌بندی کتاب‌ها مشکلاتی را در هنگام کدگذاری به وجود می‌آورد. مثلاً یک فصل کتاب دارای ۲۰ صفحه و فصل دیگری از همان کتاب دارای ۱۳۰ صفحه بوده است.
۴) در فهرست مندرجات بعضی از کتاب‌ها، اشاره‌ای به بعضی از فصل‌های موجود در کتاب نشده است. برای این که کتاب به‌طور کامل به‌صورت الکترونیکی تهیه گردد، نام فصل حذف شده در فهرست مندرجات تایپ گردید.
۵) در بعضی از کتاب‌ها حاشیه‌بندی متداول در امر چاپ رعایت نشده و این امر باعث بروز انحراف در صفحهٔ پویش شده، گردیده است.

مسعود بهمن آبادی
دکتر جعفر مهراد[۱]
مهندس سارا کلینی[۲]
منابع
Lucia Snowhill, "E-Books and their future in academic libraries", D-Lib Magazine, Vol.۷ no. ۷/۸, ۲۰۰۱.
http://www.themarketingman.com/assoc/ebookcoach/publishing.htm
۱. استاد بخش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه شیراز و رئیس کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز
۲. کارشناس ارشد مهندسی رایانه با گرایش هوش ماشین و رباتیک، مدیر گروه طرح و برنامه کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز
۱. www.srlst.com
۲. E-Book
۱. American Heritage Dictionary
۲. e.g. Netlibrary, JISC, Cyberread
۱. علاقه‌مندان به مرور سایر آثار که به صورت الکترونیکی منتشر گردیده‌اند می‌توانند به ارجاع شماره ۲ مراجعه کنند.
۲. Sony
۳. RCA
۴. ۳com
۱. Hyper Text Markup Language (HTML)
۲. Portable Data Format (PDF)
۳. Optical Chararcter Recognition(OCR)
۱. Markup
۲. Adobe Acrobat
۳. Scan
۱. Server
۲. Windows ۲۰۰۰ Advanced Server