پژوهشی درباره مفاد آیه اکمال از دیدگاه فریقین

فریقین در پاره‌ای از نقاط پیرامون آیه اكمال اتفاق نظر دارند. نقطه اصلی اختلاف آنان در تفسیر این آیه در دو امر، زمان نزول و علت نزول آیه است. این تمایز مباحث كلامی گسترده‌ای را در بین فریقین رقم زده است. در مصادر فریقین تنها دو دسته روایت درباره زمان نزول این آیه به چشم می‌خورد: نزول آن در حجه الوداع در روز عرفه و نزول آن در غدیرخم. برای جمع بین این دو دسته روایات، احتمالهایی می‌توان ارائه كرد.
در تمام احادیث شیعی، اعم از روایاتی كه دلالت بر نزول آیه در عرفه و یا در غدیر دارد، علت نزول آیه «اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام)» ذكر شده است. در متن احادیث اهل‌سنت نیز كه به علت تصریح شده، به جز در یك حدیث، علت نزول آیه «اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام)» است. اكثر اهل‌سنت كه نزول آیه را در عرفه می‌دانند، برخلاف تصریح روایات درباره علت نزول آیه، وجوهی متعدد احتمال داده‌اند. این وجوه با برهان سبر و تقسیم مورد نقد قرار گرفته و مخدوش شده‌اند.
● طرح مسئله
هر چند فریقین در پاره‌ای از نقاط پیرامون آیه اكمال اتفاق نظر دارند كه در تفسیر آیه مؤثر است، اما آنان درباره این آیه بااهمیت كه از اكمال دین، اتمام نعمت و.. خبر می‌دهد، در پاره‌ای از نقاط دچار اختلاف نظرند. این جای بسی شگفتی است، چرا كه این آیه از قبیل اولین آیات نازل شده بر رسول مكرم نیست كه شاهد نزول آن نبوده باشند، بلكه آخرین آیه و یا از آخرین آیاتی است كه بر آن حضرت نازل شده است. این امر از جهت دیگری نیز شگفت‌آور است، زیرا تعداد اندكی از صحابه زمان نزول و كیفیت آن را نقل كرده‌اند، در حالی كه اهمیت موضوع آیه اقتضا دارد كه انبوهی از صحابه ناقل آن باشند.
به نظر می‌رسد، نقطه اصلی تمایز در دیدگاه فریقین در دو امر نهفته است: یكی در علت نزول این آیه و دیگری در تعیین روزی كه در این آیه با تعبیر «الیوم» از آن یاد شده است.
این دو امر اهمیت بسزایی در مباحث كلامی و تفسیری فریقین دارند.
گذشت كه فریقین در پاره‌ای از نقاط مؤثر در تفسیر آیه اتفاق نظر دارند كه عبارت‌اند از:
۱) سوره مائده در زمره آخرین سوره‌ها و به اجماع فریقین مدنی است،(۱) و آیه اكمال به حساب استثناها نیست (كه از سوره دیگری در سوره مائده قرار گرفته باشد)، بلكه از آیه اكمال می‌توان استفاده كرد كه سوره مائده آخرین سوره نازل شده است.
۲) بدون تردید، آیه اكمال در حجه الوداع نازل شده است.
۳) فقره «الیوم یئس الذین كفروا... رضیت لكم الاسلام دیناً» در آیه سوم سوره مائده، از بقیه اجزای آیه كه درباره حكم خوردنیهاست، جداست و ارتباطی به ماقبل و مابعد خود ندارد. در این زمینه تفاوتی نمی‌كند كه فقره فوق به همراه بقیه آیه نازل شده یا به دستور پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در اینجا قرار گرفته باشد. به همین دلیل، فریقین پیوسته از این فقره جداگانه بحث كرده‌اند و در روایات معصومان، صحابه و تابعین نیز به طور مستقل آمده است. شاهد این مطلب، آیه١١٩ سوره انعام است كه می‌فرماید: « وما لكم ألا تأكلوا مما ذكر اسم الله علیه وقد فصل لكم ما حرم علیكم الا ما اضطررتم إلیه...». در این آیه كه پیش از سوره مائده نازل شده می‌فرماید: آنچه از خوردنیها برای شما حرام بوده، به تفصیل بیان شده است.
● بررسی زمان نزول آیه
برای شناخت روز نزول این آیه می‌توان از شواهد و قرائن درونی و برونی آیه استمداد جست. ابتدا باید بر این نكته تأكید كرد كه مراد از واژه «الیوم» در این آیه، بنابه قول اكثر مفسران و شواهد روایی (كه ملاحظه خواهید كرد)، دوره زمانی نیست (مانند اینكه گفته می‌شود: كنت شاباً بالامس وعُدت الیوم شیخاً) آن‌گونه كه فخر رازی و بیضاوی احتمال می‌دهند،(۲) بلكه مراد از آن یك روز خاص و به تعبیر ادبی الف و لام آن برای عهد حضوری است. این واژه در این آیه دو بار تكرار شده و هر دو اشاره به یك روز دارد، نه آنكه دو روز مدنظر آیه شریفه باشد. قرآن درباره این روز خاص اوصافی را بیان می‌كند كه عبارت‌اند از:
« یئس الذین كفروا من دینكم»، « اكملت لكم دینكم»، « اتممت علیكم نعمتی»،« رضیت لكم الاسلام دیناً». چون همه این اوصاف مربوط به یك روز مشخص است، باید با یكدیگر پیوند داشته باشند؛ بدین صورت كه اكمال دین و اتمام نعمت، موجب یأس كفار و خشنودی خدا از حاكمیت دین اسلام بر جامعه بوده باشد. این روز با این ویژگیهای منحصر به فرد، باید روز حساس و نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار آید و در آن اتفاقی خاص رخ داده باشد كه موجب ویژگیهای چهارگانه مذكور شود.
فریقین درباره زمان نزول این آیه تنها دو قول را مطرح كرده‌اند: نزول آن در حجه الوداع در روز عرفه و نزول آن در غدیرخم؛ پس باید حوادثی كه در این دو روز اتفاق افتاده بررسی شود تا مشخص گردد كه مقصود در آیه كدام‌یك از این دو روز است. روایاتی كه درباره زمان و مكان نزول این آیه نقل شده نیز دو دسته‌اند: یك دسته زمان نزول را در عرفه و دسته دیگر در غدیرخم می‌دانند. هر دو دسته این روایات در مصادر فریقین یافت می‌شود. در مصادر اهل‌سنت با سند صحیح و با چند طریق، نزول آیه در روز عرفه (در حجه الوداع) نقل شده است. ابن‌كثیر در این‌باره می‌گوید:
نزول آیه اكمال در روز عرفه امری معلوم و قطعی است... در این‌باره احادیثی متواتر نقل شده كه شكی در صحت آنها نیست... قول درست كه شك و تردیدی در آن راه ندارد این است كه این آیه در روز جمعه در عرفه نازل شده است.(۳)
ادعای ابن‌كثیر در مورد تواتر روایات درباره نزول آیه در روز عرفه ثابت نیست، چون حداكثر چهار نفر این روایت را نقل كرد‌ه‌اند: امام علی(علیه‌السلام)، عمر‌بن‌خطاب، ابن‌عباس و سمره.(۴) بنابراین نمی‌توان از بررسی سندی این روایات چشم پوشید یا ادعای قطعیت صدور كرد، هر چند اهل‌سنت روایت منقوله از عمر را در صحیحین آورده‌اند.
در مصادر شیعی نیز در تفسیر عیاشی از امام صادق(علیه‌السلام) چنین نقل شده است:
چون رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در روز جمعه در عرفات اقامت كردند، جبرئیل نزد ایشان آمد و گفت: ای محمد! خداوند به تو سلام می‌رساند و می‌گوید: با امت خود بگو « الیوم أكملت لكم دینكم؛ امروز برای شما دینتان را به وسیله ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب كامل كردم».
« واتممت علیكم نعمتی ورضیت لكم الاسلام دیناً؛ و نعمتم را بر شما تمام كردم و برای شما اسلام را به عنوان دین پسندیدم و پس از این برای شما چیزی نازل نخواهم كرد».(۵)
مرحوم كلینی نیز با سند خود از ابی‌الجارود از امام باقر(علیه‌السلام) چنین نقل می‌كند:
از امام باقر شنیدم كه فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را واجب كرد. آنان چهار چیز را گرفتند و یكی را رها كردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: نماز... سپس زكات نازل شد... آن‌گاه روزه نازل شد... سپس حج نازل شد... و آن‌گاه ولایت نازل شد.همانا ولایت در روز جمعه در عرفه برای پیامبر آمد و خداوند چنین نازل كرد: « الیوم أكملت لكم دینكم وأتممت علیكم نعمتی». پس كمال دین به ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب(علیه‌السلام) است...(۶)
در تفسیر عیاشی حدیث مذكور از جعفر‌بن‌محمد الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه حدیث دیگر كه عیاشی در موارد دیگر از او نقل حدیث می‌كند)(۷) تنها از پدرش به نقل از امام صادق(علیه‌السلام) حدیث نقل می‌كند و فردی مجهول است، یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست.(۸) هر دو سند روایت كلینی نیز ضعیف و متن آن نیز مشوش است.(۹)
دسته دوم این روایات دلالت بر نزول آیه در روز غدیر یا اندكی پس از آن دارد. این روایات در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد نقل شده‌اند.(۱۰) در مصادر اهل‌سنت نیز از صحابه‌ای كه شاهد نزول آیه بوده‌اند، این احادیث روایت شده‌اند. هر چند برخی از اهل‌سنت آنها را ضعیف دانسته(۱۱) و یا از مفتریات شیعه شناخته‌اند،(۱۲) اما این دیدگاه مبنای علمی ندارد؛ چون افرادی كه در سلسله سند این روایات آمده‌اند، از نظر رجال‌شناسان اهل‌سنت توثیق شده‌اند. به طور نمونه، علامه امینی(۱۳) تك‌تك رجال سندها را بر اساس موازین اهل‌سنت بررسی و توثیق كرده است. ابن‌كثیر ـ افزون بر حكم به ضعف سند ـ اشكالی دیگر بر حدیثی از ابوهریره دارد. ابوهریره نزول آیه اكمال را در روز غدیر می‌داند و در ضمن آن به نقل از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به فضیلت روزه در این روز تصریح می‌كند. ابن‌كثیر درباره این حدیث می‌گوید:
اگر روزه روز غدیر معادل شصت ماه باشد، مستلزم برتری امر مستحب بر واجب خواهد شد، چون تمام روزه ماه رمضان به اندازه ده ماه فضیلت دارد؛ چه رسد به روزه یك روز غدیر كه امری مستحب است. بنابراین، این روایت منكَر باطل است.(۱۴)
علامه امینی به این اشكال، افزون بر پاسخ نقضی كه در مصادر متعدد اهل‌سنت از جمله صحیحین است، مانند حدیث: «هركس در رمضان روزه بگیرد و به دنبال آن شش روز از شوال را روزه بگیرد مانند كسی است كه یك دهر روزه گرفته است»،(۱۵) پاسخهای حلی نیز ارائه داده است.(۱۶)شاید بتوان بین دو دسته روایتی كه درباره زمان و مكان نزول آیه اكمال است (نزول در عرفه، نزول در غدیر) جمع كرد و تهافت بین آنها را از میان برد و وجوهی را برای جمع بیان كرد كه عبارت‌اند از:
۱) آیه اكمال دو بار نازل شده است: یك بار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مرتبط به اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام) است. برخی از بزرگان فریقین این احتمال را داده‌اند.(۱۷) توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و ارتداد آنان درباره اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام) بیمناك بودند.(۱۸) از این‌رو حضرت پس از نزول این آیه در حجه الوداع در عرفه، اعلان رسمی ولایت را به تأخیر انداختند و از خداوند تضمین خواستند كه در پی آن آیه « یا ایها الرسول بلغ ما أنزل إلیك» نازل شد و در آن تضمین خدا مبنی بر « والله یعصمك من الناس» اعلان شد. آن‌گاه حضرت در غدیر به طور رسمی ولایت امام علی(علیه‌السلام) را اعلان كردند و پس از آن دوباره آیه اكمال نازل شد. شاهد این وجه جمع حدیثی است كه ابن‌طاوس با سند از احمد‌بن‌محمد طبری، معروف به خلیلی، از امام باقر(علیه‌السلام) بدین‌گونه نقل كرده است:
چون پیامبر خدا در عرفه وقوف كردند، جبرئیل این آیه را نازل كرد و گفت: ای محمد(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)! علی را برخیزان و بر ولایت او بیعت بگیر... پس حضرت از توطئه اهل نفاق و شقاوت كه مبادا بین امت تفرقه بسازند یا آنان را به جاهلیت برگردانند، بیمناك شدند، چون از دشمنی و كینه‌توزی عده‌ای در مورد امام علی(علیه‌السلام) باخبر بودند از این‌رو از جبرئیل تضمین خواستند... تا به غدیرخم رسیدند... .(۱۹)
فتال نیشابوری نیز به صورت مرسل مضمون این حدیث را آورده است.(۲۰) زید‌بن‌ارقم صحابی نیز كه خود شاهد ماجرا بوده، در این زمینه می‌گوید:
جبرئیل روح‌الامین بر رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در عصر روز عرفه ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب(علیه‌السلام) را فرود آورد. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) دلتنگ شدند، چون از تكذیب اهل‌ نفاق و افك بیمناك بودند. از این‌رو حضرت گروهی را كه من نیز در میان آنان بودم فراخواند و در این‌باره با آنان مشورت كرد تا آن را ابلاغ كند، ما نمی‌دانستیم در این‌باره چه بگوییم.(۲۱)
در این احتمال، آیه دو بار نازل شده و هر دو بار پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آن را ابلاغ كرده‌اند: یك بار در عرفه برای برخی از صحابه كه برای استشاره جمع شدند، و یك بار در غدیر به طور رسمی برای عموم مردم.
۲) احتمال دیگر آن است كه آیه تنها در عرفه نازل شده و پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نیز در عرفه آن را ابلاغ كرده‌اند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده است.
۳) چون علت نزول آیه با مسئله غدیر و آیه عصمت ارتباط وثیق دارد، علامه طباطبائی نیز احتمال می‌دهد روز نزول آیه عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد.(۲۲)
۴) احتمال دیگری برای وجه جمع می‌توان داد و آن اینكه پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در حجه الوداع و در محل اجتماع عمومی مردم از جمله در مسجد خیف،(۲۳) در روز عرفه،(۲۴) و در غدیر،(۲۵) حدیث ثقلین را اعلان فرموده است. این مطلب ضمن آنكه نشان‌ می‌دهد یكی از رسالتهای پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در حجه الوداع (افزون بر آموزش مناسك حج)، اتمام حجت بر مردم درباره ثقلین بوده است، آشكار می‌كند كه با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در اجتماع مردم، یأس كفار، اكمال دین، اتمام نعمت و خشنودی خدا از اسلام حاصل آمد. آیه اكمال به همین علت نازل شد و حضرت رسول نیز آن را در همان‌جا اعلان فرمود. حادثه غدیر نیز در واقع شرح و توضیح پیامبر معظم اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) درباره حدیث ثقلین بوده است.
این احتمالها برای جمع دو دسته روایت است. ولی اگر نتوان آنها را جمع كرد، احادیثی كه از نزول آیه در عرفه حكایت می‌كنند (به ویژه آن دسته احادیث كه علت نزول را موردی غیر از ولایت امام علی(علیه‌السلام) می‌دانند) به دلیل ضعفهای متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود. برخی از دانشمندان شیعی نیز به تفصیل از این ضعفها پرده برداشته‌اند.(۲۶)
● بررسی علت نزول
در متن روایاتی كه در مصادر اهل‌سنت از نزول این آیه در عرفه خبر می‌دهد ـ به جز روایت خلیلی و حسكانی (پیش‌گفته) كه در آن علت نزول را ولایت امام علی(علیه‌السلام) می‌دانند ـ تصریحی به علت نزول آیه نشده است؛ در آنها مشخص نشده چه حادثه‌ای در عرفه اتفاق افتاد كه موجب نزول این آیه و اوصاف مذكور در آن شد. به همین دلیل، مشهور اهل‌سنت (كه بر این باورند این آیه در عرفه نازل شده) ناگزیر در جست‌وجوی علت نزول آن، وجوه متعددی را احتمال داده‌اند.(۲۷) این وجوه از سوی برخی از مفسران شیعی با برهان سبر و تقسیم مورد نقد قرار گرفته و تمام آنها مخدوش شده است.(۲۸) اما در تمام روایات شیعی، اعم از روایاتی كه دلالت بر نزول آیه در عرفه و یا دلالت بر نزول آن در غدیر دارد، علت نزول آیه «اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام)» است.(۲۹) در متن روایاتی كه نزول آیه را در غیر عرفه می‌داند و از شاهدان نزول این آیه یعنی صحابه پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) رسیده است، درباره علت نزول این آیه تنها دو امر ذكر شده است. امر نخست «تطهیر خانه خدا از لوث وجود مشركان» است كه از ابن‌عباس نقل شده است. او می‌گوید:
فلما نزلت براءه فنفی المشركون عن بیت‌الحرام وحج المسلمون لا یشاركهم فی البیت الحرام من المشركین فكان ذلك من تمام النعمه وهو قوله تعالی: « الیوم اكملت لكم دینكم واتممت علیكم نعمتی»؛ چون سوره برائت نازل شد و مشركان از بیت‌الحرام رانده شدند، مسلمانان بدون شركت مشركان حج گزاردند؛ این از اتمام نعمت است كه خداوند در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را كامل كردم و نعمتم را برای شما به اتمام رساندم».(۳۰)
امر دیگر «نصب ولایت امام علی(علیه‌السلام)» است كه از امام علی(علیه‌السلام)، ابوسعید خدری، زیدبن‌ارقم، ابن‌عباس و ابوهریره حكایت شده است.(۳۱) علامه امینی و دیگران این احادیث را تا حدودی استقصا كرده‌اند.(۳۲)
بنابراین، در متن آن دسته از روایات اهل‌سنت نیز كه در آن به علت نزول آیه تصریح شده، اعم از روایاتی كه نزول آیه را در عرفه یا غیر عرفه می‌دانند، به جز در یك حدیث از ابن‌عباس، علت نزول آیه اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام) ذكر شده است.
اما در پاسخ حدیثی كه تنها از ابن‌عباس نقل شده و در آن «تطهیر خانه خدا از مشركان»، علت نزول آیه معرفی شده، می‌توان گفت: اولاً، احتمال دارد كه این روایت در مقام بیان تفسیر آیه یا ذكر یكی از مصادیق اتمام نعمت باشد، نه آنكه علت نزول آیه را بیان كند.
ثانیاً، این حدیث مخالف با قول دیگری است كه از ابن‌عباس گذشت. ثالثاً، این حدیث مخالف با ظاهر آیه است كه نشان می‌دهد در آن روز حادثه‌ای اتفاق افتاده كه موجب اكمال دین از یك سو و یأس كفار از دین (و نه یأس از مسلمانان) از سوی دیگر شده است. و روشن است كه عدم شركت مشركان در اعمال حج، موجب اكمال دین و یأس كفار از دین نخواهد بود.
پس از اثبات این امر كه آیه اكمال درباره ولایت امام علی(علیه‌السلام) نازل شده است، می‌گوییم: اولاً، این نزول تأثیری عمیق در معنای «مولی» در حدیث «من كنت مولاه فهذا علی مولاه» خواهد داشت؛ چون آنچه موجب اكمال دین، اتمام نعمت و یأس كفار از دین می‌شود، تنها اعلان دوستی و وفاداری به امام علی(علیه‌السلام) نیست، بلكه رخدادی بزرگ نظیر اعلان امامت و پیشوایی امام علی(علیه‌السلام) خواهد بود.
ثانیاً، اسلامی كه مورد رضایت خداست مرتبط با ولایت امام علی(علیه‌السلام) خواهد شد؛ چون در این آیه می‌فرماید: « ...ورضیت لیكم الاسلام دیناً...». بنابراین، آنان كه از این ولایت سر باز می‌زنند، در متن دینی كه مرضی خداست اخلال خواهند كرد. به نظر می‌رسد بخشی از خطبه غدیریه پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به همین مطلب اشاره دارد. حضرت می‌فرماید:
خداوندا! همانا تو بر من چنین نازل كردی؛ امامت برای علی ولی توست. در آن هنگام كه وی را برتری بخشیدی و با امامت او دین بندگانت را كامل كردی و نعمت را بر آنان به اتمام رساندی و برای آنان اسلام را به عنوان دین پسندیدی و فرمودی «هر كس غیر از اسلام دینی جست‌وجو كند از او پذیرفتنی نیست و در آخرت از زیانكاران می‌باشد». خدایا تو شاهد باش من پیام تو را رساندم.(۳۳)
در پایان شایسته ذكر است كه از نظر شیعه آیه اكمال با آیه تبلیغ (مائده: آیه٦٧) و آیات ولایت (مائده: ٥٥ و ٥٦) ارتباط وثیق دارد. این مطلب افزون بر آنكه از خود قرآن استفاده می‌شود، احادیث صحیح‌السند در مصادر روایی شیعه نیز بر آن دلالت دارد.(۳۴) این نكته نیز قابل توجه است كه برخی از بزرگان شیعه، از آیه اكمال افزون بر مسئله ولایت، مسئله عصمت امام علی(علیه‌السلام) را نیز استفاده كرده‌اند.(۳۵)

پی‌نوشتها:
١) طبرسی، مجمع البیان، ج٤، ص٢٣١؛ ابن‌كثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج٢، ص٧٩؛ ابن‌قتیبه، المسائل والاجوبه فی الحدیث والتفسیر، ص١٦٧.
٢) فخر رازی، التفسیر الكبیر، ج١١، ص١٣٧؛ بیضاوی، انوار التنزیل (تفسیر بیضاوی)، ج١، ص٢٥٥.
۳) ابن‌كثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج٢، ص١٣ ـ ١٢؛ و نیز نك. همو، البدایه والنهایه، ج٥، ص١٥٥.
٤) ابن‌كثیر، همان.
۵) عیاشی، كتاب التفسیر، ج٢، ص٩، ح١١٠٨.
٦) كلینی، كافی، ج١، ص٢٥٩، ح٦.
۷) نك. كتاب التفسیر، ج٣، ص٢٧٧.
۸) نك. خویی، معجم رجال الحدیث، ج٤، ص١٢٦، رقم٢٢٩٦.
٩) نك. مجلسی، بحارالانوار، ج٣، ص٢٦١ ـ ٢٥٩.
١٠) كافی، ج١، ص٢٩٢ ـ ٢٨٩؛ بحارالانوار، ج٣، ص٢٦١؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج١، ص٤٤٧ ـ ٤٣٤؛ قمی، تفسیر قمی، ج٤، ص٣٦ ـ ٣٢.
١١) تفسیر القرآن العظیم، ج٢، ص١٤؛ سیوطی، الدر المنثور، ج٣، ص١٩.
١٢) نك. آلوسی، روح‌ المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، ج٤، ص٩١.
١٣) امینی، الغدیر، ج١، ص٢٩٨ ـ ٢٩٤.
١٤) البدایه‌ والنهایه، ج٥، ص١٨٨.
١٥) مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، ج٢، ص٥٢٤، ح٢٠٤؛ ابوداود، سنن، ج٢، ص٣٢٤، ح٢٤٣٢.
١٦) نك. الغدیر، ج١، ص٧٠٧ ـ ٦٩٩.
١٧) نك. بحارالانوار، ج٣، ص٢٦٠؛ ابن‌جوزی، تذكره الخواص، ص٣٧.
١٨) نك. كافی، ج١، ص٢٨٩، ح٢٩٢ و ص٢٩٢، ح٢؛ كتاب التفسیر، ج٢، ص٦٤، ح١٣١٥؛ صدوق، امالی، مجلس٥٦، ص٤٣٥، ح١٠؛ ابن‌طاوس، الیقین، باب١٢٧، ص٣٤٤؛ همو، التحصین، باب٢٩، ص٥٨١.
١٩) الیقین، باب١٢٧، ص٣٤٤.
٢٠) فتال، روضه الواعظین، ج١، ص٢١٦، ح٢٠٩.
٢١) كتاب التفسیر، ج٢، ص٣٠١، ح١٩٩٦؛ و به نقل از وی، حسكانی، شواهد التنزیل، ج١، ص٣٥٦، ح٣٦٨.
٢٢) نك. طباطبائی، المیزان، ج٥،‌ص١٩٦.
٢٣) ابن‌حجر، الصواعق المحرقه، ص١٥٠.
٢٤) ترمذی، الجامع الصحیح، ج٥، ص٦٢١، ح٣٧٨٦؛ حموئی، فرائد السمطین، ص٢٣٤؛ احمد یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج٢، ص١١٢.
٢٥) ابن‌ابی‌عاصم، كتاب السنه، ص٦٢٩، ح١٥٥٥ ـ ١٥٥١؛ ابن‌مغازلی، مناقب، ص١٦ و ٢٣.
٢٦) به طور نمونه نك. المیزان، ج٥، ص١٦٩؛ مركز المصطفی، آیات الغدیر، ص٢٨٤ ـ ٢٦٨؛ مكارم‌شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ص٦٨ ـ ٥٥.
٢٧) به طور نمونه نك. انوار التنزیل، ج١، ص٢٥٥؛ آلوسی، روح‌ المعانی، ج٤، ص٩١ ـ ٩٠.
٢٨) به طور نمونه نك. المیزان، ج٥، ص١٦٩ به بعد.
٢٩) نك. حویزی، نور الثقلین، ج١، ص٥٩٠ ـ ٥٨٧؛ مشهدی، كنز الدقائق، ج٤، ص٣٦ ـ ٣٢.
٣٠) طبری، جامع البیان، ج٤، ص٨١؛ الدر المنثور، ج٣، ص١٧ ـ ١٦.
٣١) نك. التحصین، ص٥٤٨؛ مناقب، ص١٩؛ شواهد التنزیل، ج١، ص٢٠٠ و ٢٠٨ ـ ٢٠٧؛ الدر المنثور، ج٣، ص١٧ ـ ١٦؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ص١٣٥.
٣٢) نك. الغدیر، ج١، ص٤٥٨ ـ ٤٤٧؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج١، ص٤٤٧ ـ ٤٢٤.
٣٣) روضه الواعظین، ج١، ص٢٢٥؛ التحصین، باب٢٩، ص٥٨٤.
٣٤) نك. كافی، ج١، ص٢٩٠ ـ ٢٨٩، ح٤.
٣٥) علامه حلی، الالفین الفارق بین الصدق والمین، ص٣٥٥.
منابع:
قرآن كریم.
آلوسی، محمود، روح‌ المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، تصحیح محمدحسین العرب، دارالفكر، بیروت، ١٤١٧ق.
ابن‌ابی‌عاصم، ابوبكر، كتاب السنه، بقلم محمد ناصرالدین الالبانی، المكتب الاسلامی، بیروت.
ابن‌حجر، احمد، الصواعق المحرقه فی الرد علی اهل البدع والزندقه، تخریج عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره.
ابن‌طاوس، علی، الیقین باختصاص مولانا علی بإمره المؤمنین، تحقیق انصاری، قم، دارالكتاب، ١٤١٣ق.
همو، التحصین لاسرار ما زاد من أخبار كتاب الیقین، همان.
ابن‌قتیبه، عبدالله، المسائل والاجوبه فی الحدیث والتفسیر، تحقیق مروان العطیه و محسن خرابه،
دار ابن‌كثیر، بیروت، ١٤١٠ق.
ابن‌كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن‌كثیر)، بیروت، ١٤٠٢ق.
همو، البدایه والنهایه، تحقیق علی نجیب عطوی و دیگران، دارالكتب العلمیه، بیروت، ١٤٠٨ق.
ابن‌‌مغازلی، علی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب، تحقیق محمدباقر بهبودی، دارالاضواء، بیروت، ١٤٠٣ق.
ابوداود، سلیمان‌بن‌اشعث، سنن ابی‌داود، تعلیق محمد عبدالحمید، دار احیاء السنه النبویه، بیروت.
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الكتاب والسنه والادب، طهران، ١٣٦٦ش.
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تصحیح زرندی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل واسرار التأویل (تفسیر بیضاوی)، دارالكتب العلمیه، بیروت، ١٤٠٨ق.
ترمذی، محمد، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، تحقیق ابراهیم عطوه عوض، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
حسكانی، عبیدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، قم، ١٤١١ق.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، الالفین الفارق بین الصدق والمین، تحقیق و نشر المؤسسه الاسلامیه، قم، ١٣٨١ش.
حموئی، ابراهیم، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمه من ذریتهم(علیهم‌السلام)، تحقیق محمدباقر محمودی، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، قم، ١٤١٥ق.
حویزی، عبدعلی، نور الثقلین، تصحیح سیدهاشم انصاری، ١٣٤٩ش.
خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواه، منشورات آیت‌الله العظمی خویی، قم، ١٤٠٣ق.
رازی، فخرالدین، التفسیر الكبیر (مفاتیح الغیب)، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
سبط‌بن‌الجوزی، یوسف، تذكره الخواص، مؤسسه اهل‌البیت، بیروت، ١٤٠١ق.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالفكر، بیروت، ١٤٠٣ق.
صدوق، ابوجعفر محمد، امالی، تحقیق مؤسسه البعثه، قم، ١٤١٧ق.
طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعه المدرسین بقم.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تحقیق محلاتی و طباطبایی، دارالمعرفه، بیروت، ١٤٠٦ق.
طبری، محمد‌بن‌جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، ١٤٠٨ق.
عیاشی، محمد، كتاب التفسیر، تحقیق مؤسسه البعثه، قم، ١٤٢١ق.
فتال نیشابوری، محمد، روضه الواعظین، تحقیق غلامحسین مجیدی و مجتبی فرجی، قم، ١٤٢٣ق.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر ] المنسوب الی[ القمی، تصحیح سیدطیب جزائری، قم، ١٤٠٤ق.
كلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الكافی، تصحیح علی‌اكبر غفاری، دارالكتب الاسلامیه، طهران، ط الثالثه، ١٣٨٨ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، شركت طبع بحارالانوار، تهران.
همو، مرآه العقول فی شرح اخبار آل رسول، ط الثالثه، طهران، ١٣٦٣ش.
مركز المصطفی، آیات الغدیر، مركز المصطفی للدراسات الاسلامیه، قم، ١٤١٩ق.
مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت.
مشهدی، محمدرضا، كنزالدقائق وبحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، طهران، ١٤١١ق.
مكارم‌شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، تنظیم ابوالقاسم علیان، نسل جوان، قم، ١٣٨١ش.
واحدی، علی، اسباب نزول القرآن، تحقیق كمال زغلول، دارالكتب العلمیه، بیروت، ١٤١١ق.
یعقوبی، احمد، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت.

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس