رخنه در تاریکی

ـ مروری بر: جریانات بزرگ در عرفان یهود
ـ گرشوم شولم
ـ ترجمه فریدالدین رادمهر
ـ نشز نیلوفر
مسئله ساز ترین بخش هر گونه گفتگو از تجربه عرفانی و یا مفهوم مجردی مثل عرفان مسئله زبان و انتقال موضع یا حس و ترجمه آن در قالب محدود کلمات است. سئوال اصلی در این جا شاید این باشد که چگونه کلمات می توانند تجربه ای را وصف کنند که هیچ کلمه محدود بشری برای آن تعبیه نشده است؟ در قدم های بعد شاید با این پرسش در رابطه با این کتاب مواجه باشیم که عرفان یهود چه ویژه گی های خاص و منحصر به فردی نسبت به نمونه های اسلامی یا مسیحی آن دارد ؟ و آیا این ویژگی ها را فی نفسه و فقط در این نوع از عرفان می توان یافت؟
کارن آرمسترانگ در جایی از «تاریخ خداباوری»* با اشاره به موضع گیری یهودیان در امپراطوری اسلامی می نویسد :« موقعیت یهودیان در امپراطوری اسلامی که در آن هیچ نوع ایذا و آزار ضد یهودی وجود نداشت ، بسیار بهتر بود نیازی به زهد و دینداری اشکنازی نداشت. لیکن آنان به عنوان پاسخ به پیشرفتهای مسلمانان در حال شکل دادن به نوع تازه ای از یهودیت بودند . درست همانطور که فیلسوفان یهودی کوشیده بودند خدای کتاب مقدس را به شیوه فلسفی تبیین کنند ، یهودیان دیگر کوشیدند از خدای خود تفسیری عرفانی و نمادین به عمل آورند . در ابتدا این عارفان تنها اقلیت کوچکی را تشکیل می دادند . معرفت آنان سری و باطنی بود که از استاد به شاگرد انتقال می یافت که آنان آن را قبالا یا «سنت موروثی »
می نامیدند . لیکن خدای قبالا برای اکثریت مردم جاذبه می یابد و تخیل یهودی را مجذوب خود می سازد ،به شیوه ای که خدای فیلسوفان هرگز موفق به انجام آن نشده بود . فلسفه، تهدیدی برای تبدیل خدا به مفهومی انتزاعی بود ، اما خدای عارفان قادر بود مرهمی برای تسکین آن ترس ها و نگرانی ها یی باشد که بر خلاف امرعقلانی ریشه ای عمیق تر در وجود انسان داشت . انجا که عارفان عرشی به تسبیح جلال و عظمت خداوند در عالم بشری رسوخ کنند. به جای تامل به شیوه عقلانی در باب ذات خداوند و مسائل مابعد الطبیعی نسبت او با جهان ، عرفای قبالا به خیال روی آوردند. ص ۳۷۷ »
در جای دیگر یعنی درست در جایی از « امر قدسی » که رودلف اتّو درآن از « راز هیبتناک» می نویسند نیز با این عنصرغیرعقلانی در رابطه با پیدایش عرفان مواجه می شویم که به گونه ای از تجلی در کلمات گریخته و به تجربه ای غیر قابل توصیف بدل شده است : هیچ گونه تحقیقی درباره پیدایش یک چیز نمی تواند ما را به شناخت واقعیت اساسی آن برساند، و ازهمین جاست که نمی توانیم از ظهور و سیر تاریخی عرفان به عنوان امری مجرد سخن بگوییم . اما اساسا عرفان تا حد بسیار زیادی تاکید یا در واقع تاکید افراطی بر عناصر غیر عقلانی یا فراعقلانی در دین است ، و تنها هنگامی فهمیده می شود که به آن رسیده باشیم »
نیز ما با نوعی همان گویی در انشقاقی از نوعی تعقل در رابطه عقلانی و موضوع عرفان بر خورد می کنیم. موضوع قابل بحث در اینجا شاید به این مسئله باز می گردد که ما در کتاب شولم به هیچ وجه با این افق باز تعریفی مواجه نمی شویم و گویی همواره در پستوهای راز ورزانه ای به انتظار افق های باز در دام شکلی از تعلیق و سامان بخشی توصیفی ، تاریخی بر جا می مانیم . شولم با تعریف و جدا سازی عرفان یهود از دیگر صور عرفانی به شرح خصایص منفرد و یگانه ای می پردازد که با نیل به نگاهی تاریخی در عرفان یهودی متمایز گشته اند از جمله این خصایص می توان به تعریف خاص شولم از قابلا به عنوان حوزه ای وحدت بخش در یهودیت اشاره کرد که همانطور که از نوشته او مستفاد می شود در صدد برداشتن هرگونه حد و مرز مشخص و رفع هر شکل از چهار چوب بندی پیش داورانه در قبال این نام برآمده است :« آیین قبالا تنها نام یک باور معین و یا منظومه خاص و جزمی نیست ، بلکه بیش از آن اصطلاحی عام است که بر همه نهضت دینی اطلاق شده است . این نهضت که باید خود را با برخی مراحل و خصایصش آشنا سازیم ، از عصر تلمودی تا عصر حاضر تداوم یافته است ؛ بدون هیچ مانع و ردائی به رغم فقدان تشکل و تشخص خاص و اکثرا ناهمگون ، در تقدم بوده است .۶۵»
پیروان آیین قبالا رغبتی به نوشتن تذکره از خویشتن نشان نداده اند . هدف ایشان شرح ملکوت الهی و سریر الوهیت و دیگر مواضیع مربوط به جذبه و تامل به روش نا مشخص است ، حتی اگر به تخریب همه پل های پشت سر بینجامد که چنین نیز شد شولم با درک این موضوع و ضرورت خاص آن تن به کاری خطیر زده و در مقدمه چاپ نخست کتاب می نویسد :« اگر وظیفه بزرگ یک محقق یهودی در عصر ما ، تعهد عمیق به بازنویسی تاریخ یهود با درکی عمیق تر از تفسیر دینی، سیاست و قوای اجتماعی ، قرین توفیق گردد ، اینک نیاز مبرمی به شرح جامع و شامل و بدیع از مباحثی است که عرفان یهود در دوره های ناپایدار روزگار با آن روبرو بوده است ، و در آنها با آرمانهای بسیار و رویارویی با مسائل و معضلات بر آمده از شرایط حاد روزگار دست به گریبان بوده است.۴۳»
آیا عرفان مرحله معینی در گسترش تاریخ دین است و تحت اوضاع و شرایط مقدری پدید می آید؟ پاسخ شولم به این پرسش را می توان با تاکید وی بر نقش دین در تخریب توازن خیالی انسان با جهان و خدا جست که آدمی را از سایر عناصر و مقامات رویایی شعور عرفانی و نخستین ِ وی منفک می سازد. چرا که به باور شولم دین در صورت کهن آن ضامن خلق هاویه ای ژرف است که سر آن داشت میان خدا یعنی وجودی متعالی و نامحدود و انسان یعنی وجود محدود تفاوت نهد . و فقط به این علت ، ظهور دین تشکیلاتی یا نظام دینی که در اصل ، مرحله کهن در تاریخ دین به شمار می آید ، بیش از هر دوره دیگر ، از عرفان و مظاهرش تحول یافته است . انسان از ثنویت بنیادین از مغاک ژرفناکی باخبر می شود که با هیچ پلی عبور از آن میسر نیست جز با کلام و ندای خدا که در کلام وحی بدان اشاره کرده است و با ندای انسان در حین نیایش شریعت یافته است . شولم با تاکید بر این نکته که ساحت دین طبیعت نیست به فاصله ای اشاره می کند که دین را در شکل کهن موضوعی صرفا در ارتباط با انسان و خدا می داند :« تنها در این برهه است که دین در گذر تاریخی ، ظهور اعلی و کهن خویش را در یک طریقه عمومی و معین از حیات و اعتقاد باز می یابد و تنها اینک می توانیم شاهد پدیده ای باشیم که عرفان نام دارد ، ظهورش منطبق با چیزی است که می توان بر ان « دوره رمانتیک دین» یا عنصر تخیلی دین نام گذاشت .۵۴»
پس عرفان از نظر شولم تنها در بستر ادیان یا بهتر است بگوییم شریعت و تعالیم دینی آن قابل طرح و بررسی است . شولم با بر شمردن تفاوت ها و نقاط انفصال انواع تجربه عرفانی در بستر تفاوت های کلی سعی در جداسازی عرفان یهود به عنوان گونه ای خاص از دیگر گونه های آن داشته و با اشاره به اساس این
تمایزات به مرز بندی دوباره می پردازد.
« بنا بر این عرفان یهود از دو سر ، تعالیم سری و مخفی به شمار می آید و این عنصری است که نمی توان گفت که مقتضای همه اشکال عرفان است. این تعلیم سرّی و مخفی است زیرا شامل ژرف ترین مواد موضوعات سرّی و مکنون حیات نوع انسانی است؛ افزون بر این سری است زیرا فقط برای کسی که در زمره ء برگزیدگان (اهل اصطفاء) است معرف و معلوم شده و تنها اوست که می تواند این معرفت را به شاگردان و مریدان خویش انتقال دهد ۶۸»
برای نمونه این تفاوت ها می توان به « وجوه خاص عرفان مسیحیت، خواه مفهوم شخص منجی و شیخ واسطه میان خدا و انسان باشد و خواه تعبیر عرفانی مصایب مسیح که در تجربه شخصی افراد دیگر نیز قابل تکرار است ، جملگی با یهودیت و نیز عرفان یهود بیگانه اند .۵۷
هر دو جنبه تاریخی و مابعد الطبیعی بیان می دارد که آیین قبالا آموزه ای مذکر بوده است که به وسیله مردان و برای مردان مهیا شده است. در قبالا زن ظهور کیفیت و لطافت نیست – چنانکه کسی ممکن است بر آن باشد که این امر را قبول کند – بلکه تجلی داوری عبوسانه است و طبق آیین قبالا خصلت اهریمنی زائیده قلمرو زنانه است. شولم معتقد است که:« بی شک هم عارفان و هم فیلسوفان به نحو کاملی نظام یهودی کهن را تغییر داده و متحول ساختند؛ هر دو طایفه ، ارتباط عامیانه و ساده را با دنیای یهود گسستند، یهودیتی که راغب بود در متن نصوص و اسناد ادبیات ربنی یا ربی های (خاخام ها) یهود باقی بماند. یهودیت باستان خود را چنین توضیح می داد : این یهودیت انعکاسی از تامل در خویشتن نبود درست بر عکس ، از نظر عارفان و فیلسوفان دوره اخیر اعتلاء دین یهود ، این یهودیت مسئله ساز شده است ».
تمامی حوزه های وسیع و گوناگون فهم آیین قبالا ، انتقامی از اسطوره است که بر آن سیطره یافته و این نکته در این تحقیق بر همگان مشهود و نمایان می گردد ، و در معیت این دو ، نقش بسیاری از نمادهای سراسر تناقض را می یابیم . هویت الهیات قبالایی در صورت های سیستماتیک آن است که سعی دارد دنیایی بنا کند که در آن وجوهی از مفاهیم اسطوره ای را در مداخلی به زندگی باز گرداند که سعی داشت عناصر عرفانی را از موقف خود خارج کند.
با تمام این حرفها همانطورکه خود شولم نیز در این کتاب ۵۵۰صفحه ای که حاصل پانزده سال تلاش
بی وقفه و دقت مثال زدنی است بدان اشاره می کند غیر ممکن است که بتوان خلاصه ای از مطالبی به دست داد که خود نیاز به تفسیرها و تشریح معانی مندرج در آن دارد.
شاید در پایان باید دقت و تسلط مترجم فارسی کتاب که با مقدمه پی نوشت های روشنگرانه و درک به جای ایشان در جای دادن مدخلی از اصطلاحات با معادل های فارسی ، عبری ،انگلیسی را در پایان کتاب ستود؛ که به شکل موثری بخشی از سرگردانی ها را در مواجه با این اصطلاحات پایان بخشیده اند . (کتاب عرفان مسیح نیز پیش از این به همین قلم ترجمه شده است)

فرهاد اکبرزاده
پی نوشت ها
* تاریخ خداباوری / کارن آرمسترانگ / بهاء الدین خرمشاهی / بهزاد سالکی / پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
* مفهوم امر قدسی / رودلف اتّو/دکتر همایون همتی/ انتشارات نقش جهان