چهارشنبه, ۳ بهمن, ۱۴۰۳ / 22 January, 2025
مجله ویستا
اطاعت و رضایت
گفت و گویی كه می خوانید با استاد تقی لطفی عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد در مورد بررسی پدیده قدرت از دیدگاه جامعه شناسانه است.
● قدرت از لحاظ لغوی به چه معنی است؟
در زبان‌های اروپایی كلمه پاور (Power) با كلمه پتنسا (Potency)، (Potence) و (Potention) مرتبط است و معنای توانایی و قدرت می‌دهد. اگرچه بین كلمه آتولیته كه معنی اقتدار دارد، با قدرت تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد ولی اینجا مراد مفهوم قدرت است كه معنی لغوی آن را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد.
● قدرت را به لحاظ علمی چگونه می‌توان تعریف كرد؟
به نظر می‌رسد كه قدرت دست كم در میان عامه مردم معنا و مفهوم سهل و ممتنعی دارد، ولی پیچیدگی كه در مفهوم قدرت است باعث می‌شود كه ارایه یك تعریف هرچند ساده به شكلی كه تمام جوانب آن را در برگیرد ممكن نباشد. اصولا آن تعریفی از قدرت كامل است كه با مصداق‌های آن مطابقت كند و این تعریف به سازمان‌ها و نهادهای موجود در یك جامعه مرتبط می‌گردد و اشكال متفاوتی به خود می‌گیرد. مثلا رییس جمهور دارای قدرت و مرتبه متفاوتی با نخست‌وزیر است یا كشورها به لحاظ قدرت و اقتدار در دنیا با یكدیگر تفاوت‌هایی دارند. این تفاوت‌ها در افراد نیز به شكل چشمگیری دیده می‌شوند، افراد در قدرت اخلاقی، مالی، معنوی یا نفوذ كلام و بیان و... با هم متفاوتند و از همین جا تمایز در قدرت اشخاص پدید می‌آید.
● عامه مردم در یك جامعه چه تصوری از معنا و مفهوم قدرت دارند؟
افراد یك جامعه در زندگی روزمره خود، بارها این كلمه را به كار می‌برند و از آن استفاده می‌كنند ولی اگر از آنها بخواهیم یك تعریف قابل قبول از قدرت ارایه دهند، با مشكل مواجه می‌شوند. آنها معمولا همواره یك قدرت را برتر و بالاتر از همه اشخاص و همه قدرت‌ها می‌دانند و آن، قدرت خداوند به عنوان یك قادر متعال است، این قدرت جزو صفات خداوند است و برتری واقعی با اوست.
● از مجموع همه این سخنان به نظر شما كدام تعریف، معنای علمی قدرت را تكمیل می‌كند؟
شاید اولین تعریف كه قابل قبول باشد، نظریه ماكس وبر جامعه‌شناس آلمانی باشد. او معتقد است كه قدرت عبارت است از «كاربرد اراده فردی یعنی اعمال اراده فرد یا افراد بر جمع یا گروه‌ها و اشخاص به میزانی كه این قدرت در سطح وسیع‌تری از لحاظ ارادی اعمال شود.»
● افراد چگونه اختیار و اراده خود را بر اختیار و اراده دیگران تحمیل می‌كنند و به عبارتی به قدرت‌نمایی دست می‌زنند؟
در اینجا باید منشا قدرت را از نظر بگذرانیم و ببینیم كه افراد چگونه و با استفاده از چه روش‌هایی به قدرت دست می‌یابند. سه مساله ممكن است در این رابطه مطرح باشد: ۱ تنبیه ۲ تشویق ۳ اقناع كه هركدام در شرایط و زمانه خود قابل اجرا و به‌كارگیری هستند و از گذشته دور تا به حال افراد و دولتها در زمینه‌های مختلف از این سه مقوله استفاده كرده‌اند.
● می‌توانید مثالی در مورد به‌كارگیری و ارایه قدرت تنبیهی به كار ببرید؟
بله، شاید مثالها بتوانند معنای قدرت تنبیهی را روشن كنند. ما همواره با این مساله روبرو هستیم كه در طول تاریخ چرا بردگان مجبور بودند كار كنند در صورتی كه واقعا تمایلی به بردگی نداشتند. براستی الزام آنها به انجام كارهای شاق بردگی به چه دلیل بود؟ به دلیل اینكه از یك تنبیه سنگین و در نهایت سهمگین در امان باشند. پس اعتراض نمی‌كردند تا از رنج كمتری برخوردار شوند. پس قدرت می‌تواند در خودش نوعی تنبیه داشته باشد. تا در صورت عدم اطاعت از قدرت به كار گرفته شود و آن را یك امر اجتناب‌ناپذیر كند.
● قدرت تشویقی به چه شكلی ارایه می‌شود و چه تاثیری می‌تواند داشته باشد؟
تشویق و پاداش دادن می‌تواند به اندازه تنبیه موثر باشد، به نظر می‌رسد كه دقیق‌ترین روش تشویقی پاداش نقدی است. البته پاداش‌های دیگر هم وجود دارند كه در اشكال مختلف به مفهوم امتیازاتی هستند كه به شخص داده می‌شوند. این پاداش‌ها می‌تواند افراد را وادار به اطاعت كند و آنها را به این آگاهی برساند كه از قدرت و اراده پیروی می‌كنند كه بیرون از قدرت و اراده خودشان است. به این ترتیب از اراده خود صرف‌نظر می‌كنند تا به نفعی كه در اطاعت از قدرت وجود دارد دست یابند.
● اقناع، چه تاثیری در ارایه قدرت بر دیگران دارد؟
اقناع یعنی قانع كردن و به جای اینكه از روش‌های تنبیهی یا نهایتا تشویقی كمك گرفته شود به لحاظ فكری از روش اقناع استفاده می‌شود. در این روش، افراد را وادار می‌كنند كه به روش آنها فكر كنند و بیندیشند یا از خط مشی آنها پیروی كنند. در روش اقناع به نظر می‌رسد كه فرد تصمیم گرفته این كار را انجام دهد و اطاعتی در كار نیست و این پوشیده بودن مفهوم قدرت را می‌رساند كه سازمان‌دهی و كانالیزه شدن اطاعت به گونه‌یی است كه شخص احساس اقناع می‌كند و متقاعد می‌شود كه این به نفع او است. در این صورت وقتی افراد متقاعد شدند كه اطاعت از قانون به نفع آنهاست با رضایت بیشتری به تعهدات خود عمل می‌كنند.
البته می‌توان گفت كه اقناع به لحاظ معنوی كاربرد بیشتری دارد چرا كه تصمیم و فكر خود شخص در آن دخالت می‌كند.
● آیا همه افراد قادر به اعمال قدرت هستند؟
خیر، چرا كه تنها بعضی از افراد می‌توانند اعمال قدرت كنند. در قدرت‌نمایی به نظر می‌رسد كه مسائل شخصی دخالت و تاثیر بیشتری دارند. یكی از نخستین نمونه‌ها می‌تواند كاریزماتیك باشد. یعنی اشخاصی كه دارای جذابیت شخصیتی باشند و این جذابیت است كه باعث می‌شود افراد به سمت آنها كشیده شوند. این جذابیت ممكن است در خصوصیات اخلاقی نهفته باشد یا قدرت فكری و معنوی در آنها بیشتر باشد كه این قدرت معنوی در رهبران مذهبی بیشتر به چشم می‌خورد. برعكس این قضیه نیز وجود دارد. یعنی ممكن است اخلاق و مسائل معنوی در برابر امكانات مادی دارای اهمیت چندانی نباشد. اما در شكل عالی‌تر و گسترده‌تر كه جذابیت بیشتری را هم به همراه دارد یك نظم كلی و یك نظم روانی كه بر قوانین و مقررات یك نهاد یا سازمان حاكم است، می‌باشد. آن قواعد بازی است یعنی اگر كسی به عنوان عضوی از یك انجمن در یك گروه یا مجلس حاضر شود باید مطابق با خواسته های آن انجمن رفتار كند، هر چند خواسته های انجمن مطابق با اهداف و خواسته‌های شخا نباشد و نظرات بر او تحمیل شود چرا كه هدف همان است. یعنی باید خط مشی‌های انجمن دنبال شود.
● اصولا چرا انگیزه قدرت‌طلبی در افراد وجود دارد؟
دو عامل مهم و عمده در این امر تاثیر دارند: ۱. قدرت ۲. سود و منفعت.
● چرا در مقوله قدرت این همه لذت برای انسان نهفته است؟
برای اینكه به انسان این جذابیت خاص را می‌دهد. وقتی شخصی در مقام پستی عالی، كشوری، لشگری و... قرار می‌گیرد، به نظر می‌رسد كه می‌تواند خواسته‌های خود را اجرا كند و چنین قدرتی است كه به انسان یك حالت سرمستی می‌بخشد و این جزو نفس قدرت است.
● بالاترین نیاز انسان در اجتماع چیست و چرا در بالاترین درجه قرار می‌گیرد؟
بالاترین نیاز انسان در اجتماع نیاز قدرت‌طلبی است چرا كه حضور در اجتماع به عنوان یك فرد قدرتمند و موثر، انسان را به برتری جویی نزدیك می‌كند و علاوه بر لذت از این حضور به سود و منفعت نیز دست می‌یابد. حال چه این سود به نفع گروه و جامعه باشد و چه به نفع خود شخص كه در هر دو حالت ارضا كننده یكی از نیازهای اساسی انسان است.
● سابقه قدرت و اشكال گوناگون به‌كارگیری آن در تاریخ چگونه بوده است؟
همواره دیده شده كه پادشاهان و فرمانروایان به اعمال قدرت مشغول بوده‌اند و افراد نیز از آنها اطاعت می‌كردند. این قدرتی كه در تاریخ سابقه طولانی دارد و بر آن اساس فرمانروایان، امپراتوران، خاقانان، شاهان و فراعنه اعمال حاكمیت می‌كردند، یك قدرتی بوده كه بیشتر خصلت تنبیهی داشته است و به عبارتی آن قدرت مقداری خون‌آلوده بوده یعنی با اعمال قوه قهریه همراه بوده است.
● آیا اداره یك جامعه بدون اعمال قدرت امكان‌پذیر است و به عبارتی می‌توان مقوله قدرت را از حاكمیت یك جامعه برداشت؟
خیر، چرا كه نمی‌توان قدرت را نفی كرد و آن را نادیده گرفت. برای اعمال حاكمیت و نهایتا اداره اجتماعات و جوامع انسانی بالضروره نیاز به قدرت هست و این اعمال قدرت یك امر طبیعی و ضروری است. چون اگر ما بخواهیم بگوییم حكومت قدرت نداشته باشد، ضعف قدرت باعث هرج و مرج خواهد شد بنابراین یكی از مهمترین و پیچیده‌ترین مسائل حكومت مربوط می‌شود به مساله قدرت و لفظ اعمال قدرت و مجوزهای قانونی برای اعمال قدرت.
● به نظر شما مهمترین مساله در بحث و مقوله قدرت چیست؟
كاربردی‌ترین شكل اعمال قدرت است كه عالی‌ترین شكل اعمال قدرت نیز در دولت ظاهر می‌شود چرا كه دولت می‌تواند امور را انسجام بخشد و سروسامان دهد. و هنگامی كه دولت دچار مشكل شود و اطاعت از دولت صورت نپذیرد، فصلی نوین از برخورد بین دولت و قدرت عامه شكل می‌گیرد و جوامع را با مشكل مواجه می‌سازد.
عدم تمایل به قدرت كه از سوی برخی پادشاهان و امپراتوران از گذشته دور مطرح شده و اكنون هم ادامه دارد، در نظر شما چگونه بررسی می شود؟
نیاز به قدرت از نیازهایی است كه در وجود همه انسانها بوده و هست بخصوص پادشاهان یك كشور كه برای اداره قلمرو و امپراتوری خود هر چه بیشتر نیازمند مقوله قدرت بوده‌اند. همان طور كه گفته شد، قدرت مقوله‌یی است در پیوند با دولت و یك حكومت برای ادامه حیات نیازمند قدرت‌نمایی در عرصه اجتماع است. عدم تمایل به قدرت شعاری بیش نیست چرا كه قدرت دولت، مترادف خوشبختی ملت است.
داوود نادمی
منبع : روزنامه اعتماد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست