دوشنبه, ۲۳ مهر, ۱۴۰۳ / 14 October, 2024
مجله ویستا


بازارها


بازارها
در اصفهان بازار از قدیم الایام وجود داشته است و یك یك از بازارهای ویران شده نیز در جای خود بیان گردید.
بازارهائی كه بیشتر آن از ساختمان سلاطین و بخصوص صفویه است و وجود دارد بقراری است كه در پائین مینگارد:
● سر در قیصریه
در مقابل مسجد شاه در شمال میدان شاه اصفهان سردری هلالی شكل با كاشیكاری مجلل و با شكوهی پدیدار است كه از آنجا داخل بازار قیصریه می شوند.
این سردر به امر شاه عباس بزرگ در سال۱۰۱۱ه.ق از روی سردر قیصریه آسیای صغیر ساخته شده و چون در قدیم الایام عموم مردم بخصوص سلاطین و پادشاهان به اوضاع كواكب توجه داشتند ساختمان ها را نیز در ساعات میمون و اقترانات سعد بنا می كردند و گویا هنگام شروع به ساختمان ها این بنا طالع در برج قوس بوده است و از این رو در بالای سر در برج قوس را كه از ستاره هائی تشكیل می شود كه پیكره كمان را نشان می دهد ترسیم و انسان نیم تنه دیگر آن به صورت حیوان درنده ‏ای است با درست داشتن تیر و كمان نقاشی كرده ‏اند و در وسط این سر در نقش خورشید با طرزی جالب و عالی مشاهده می شود.
در داخل این سردر نقاشی های بسیار زیبا وجود دارد كه در اثر مرور و زمان خراب و از بین رفته و آن تصویر یكی از جنگ های شاه عباس بزرگ با ازبكها می باشد. در بالا و پائین سمت راست تصاویری از مردان و زنان اروپائی در حال عشرت نمودار و طرف چپ شكارگاه است. در قسمت بالا روبرو دریچه‏ ای است كه در قدیم جای ساعت بزرگی بوده و در اوقات روز زنگ هائی میزده و پاندولش موجب حركات و بازی های گوناگون به اشكال منقش مانند پرندگان و حیوانات كه از چوب نقاشی شده بود می گردید. و گفته ‏اند كه در بالای آن ساعت ناقوسی وجود داشته كه از دیر هرمز شاه آورده بود.
طرفین سر در قیصریه سكوهای وسیعی از سنگ یشم و سماق نصب شده است در قدیم جواهر فروشان و زرگران بساط خود را روی آنها گسترده و متاع های خود را به فروش می رسانیدند. در جبهه چپ سر در منظره شكار دسته جمعی شاه عباس و نیز تصویر جوانی را نشان می ‏دهد.
در طرفین سر در نقاره خانه ‏ای وجود داشته كه تا این اواخر در ایوان های آن هنگام ‏غروب و طلوع آفتاب چنانچه مرسوم بود نقاره می نواختند، نگارنده بیاد دارم كه در سال های تا ۱۳۰۷ این عمل انجام می شد. در حجرات و ایوان های نقاره خانه نقاشی ها و گچبری های عالی مانند تزیینات طبقه ششم عالی قاپو وجود داشت كه در ۱۳۰۷ شمسی از میان رفت و تزیینات جدید انجام دادند.
هنگامی كه عابران وارد سر در می شوند داخل بازار قیصریه می گردند این از بناهای شاه عباس بزرگ است كه در زمان قدیم گران بهاترین پارچه ‏های زربفت را در آنجا می فروخته ‏اند. نمایندگان تجار خارجی نیز در این بازار حجره هائی داشتند بازار مزبور كه به بازار شاهی نیز شهرت دارد از سر در قیصریه شروع و ببازار چیت سازها و از آنجا ببازار دارالشفا منتهی می شود و امروز محل فروش بهترین قلمكارها و كارهای دستی اصفهان است. در این بازار محلی بنام ضربخانه معروف شاهی وجود دارد و سرای معروف شاه نیز در این بازار واقع است.
چهارسوی ضرابخانه كه مانند آن نه در اصفهان و نه در ایران وجود دارد چهارسوی بازار چیت سازها در جنب دارالشفا در این بازار واقع است. تیمچه ‏های جهانگیز و شله نیز در همین بازار است. بازار سماور سازهای كنونی كه در قدیم بازار مثقالی فروش ها موسوم بوده دارای چهارسوی بی نظیری است مسمی به چهاركرباس فروش ها كه حوضی بسبك صفوی در وسط آن می باشد و بوسیله بازار كوچكی به چهارسوی چیت سازها متصل می شود.
این كه این بازار را مثقالی فروش ها می گفته ‏اند از این رو بوده كه پارچه ‏های گران بها و زریفت را در آن بازار مثقالی می فروخته ‏اند. از بازارهای متصل به بازار قیصریه است بازار زرگرها كه به امر شاه عباس و بوسیله محبعلی لله بیك بنا گردید است این بازار از چهارسوی كرباس فروش ها ببازار قهوه كاشی ها منتهی می شود وسط آن چهارسوی زیبائی قرار دارد و انشعاب آن بازاری است كه به دارالشفا منتهی می شود.
دارالشفا نام تاریخی بیمارستان بزرگ شاهی است كه در عهد صفویه وجود داشته و اكنون قسمتی از زمین ویرانه آن به صورت مسجدی كوچك بنام مسجد دارالشفا بنا شده و معروف است.
بازار دیگر بازار تفنگسازها می باشد كه از مبانی دوره شاه عباس بزرگ است بازار مزبور از در سرای مخلص به بازار سماورسازها منتهی می شود و بازار منشعب از آن چخماق سازها نام دارد این دو بازار را زمانی بنام بازار شمشیرگرها می خواندند.
تاریخ قطعی ساختمان سر در مذكور معلوم نیست آنچه مسلم است در سال ۱۰۱۴ كه شاه عباس بازار قیصریه و تمام بازارهای اطراف میدان نقش جهان و كاروانسرا و حمام نزدیك میدان از ساخته‏ های خود را وقف بر پیغمبر اسلام نموده و صورت وقفنامه آن در كتاب قصص الخانانی ضبط شده سر در قیصریه هم ساخته شده بوده است. ولی این نكته با آنچه در آثار ایران گفته شده كه تاریخ اتمام ساختمان سر در قیصریه سال ۱۰۲۶ ه.ق است مطابقت ندارد مگر این كه گفته شود تزئینات و نقاشی های آن در سال ۱۰۲۶ ه.ق انجام یافته است. در گنجینه آثار تاریخی اصفهان درباره كتیبه سر در قیصریه چنین نوشته شده است:
بین نقاشی های جبهه ‏های سه گانه سر در قیصریه و پشت بغل های كاشیكاری عهد صفویه در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار دستور طل السلطان حكمران اصفهان یك حاشیه كاشیكاری در امتداد سه جانب سر در و بعرض سی سانتیمتر به تزیینات این سر در اضافه شده است و به این مناسبت كتیبه ‏ای نیز نصب شده كه بخط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی خشت لاجوردی بشرح زیر است:
در عهد دولت و زمان و سلطنت اقتدار سلطان الاعظم و الخاقان الاكرم، اعدل الخواقین و اكرم السلاطین اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاه جمجماه پادشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابو.... خسرو، صاحب قران ناصرالدین شاه قاجار خلدالله ملكه و سلطانه بر حسب امر قدر قدر مبارك حضرت سپهر رفعت اقدس اشرف امجد ارفع و الاشاهنشاه زاده اعظم ظل السلطان حكمران و فرمانروای ایالات اصفهان و فارس و عراق و عربستان و لرستان و یزد و مضافات و بسر كاری و اهتمام مقرب الخاقان میرزا نصرالله خان مستوفی مخصوص صورت اتمام و سمت انجام پذیرفت كتیبه المنتسب بسیادهٔ القرشی چاكر درگاه اسدالله الحسینی القرشی سنه ۱۲۹۸.
و در وسط این حاشیه كاری در جانب غربی سر در بخط نستعلیق آبی بر زمینه كاشی سفید نوشته شده. بسعی مقرب الحضره الوالا مصطفی قلیخان فراشباشی با تمام رسید.
و در انتهای این حاشیه كاشیكاری بخط نستعلیق آبی بر زمینه سفید نوشته شده. عمل كمترین آقاجان فخار سنه ۱۲۹۸. خطوط بنائی در طرفین جلو خان سر در قیصریه.
برجرزهای طرفین مدخل بازار قنادها در سمت راست سر در قیصریه و بازار كفاش ‏ها در سمت چپ سر در دو شكل مربع بخط بنائی لاجوردی رنگ معرق بر زمینه آجری دو بیت شعر بشرح ذیل منقوش است.
غرض نقشی است كز ما باز ماند كه هستی را نمی ‏بینم بقائی
مگر صاحب دلی روزی برحمت كند در كار مسكینان دعائی
در كتاب تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان راجع ببازار قیصریه چنین نوشته است:
در عقب سر در بازار شاهی مشهور به قیصریه است كه در سال ۱۰۲۹ ه و ۱۶۱۹ م در برابر قیصریه رم ساختمان گردیده. این بازار بزرگترین و با شكوهترین بازارهای اصفهان بوده است و در وسط بازار محوطه بزرگ مدور شكلی است كه گنبد زیبای دارد و در طرف مغرب كاروانسرای با شكوه شاهی كه دو طبقه و دارای تقریباً ۱۵۰ حجره است قرار دارد در مشرق بازار ضرابخانه بوده كه حالا تجارتخانه می ‏باشد در این بازار مانند قدیم پارچه‏ های گوناگون و قلمكارهای اصفهانی و غیره به فروش می رسد.
در جلو این سر در در قدیم حوض آب بسیار بزرگی وجود داشت و چهار بازار شاهی نیز همین جلوخان شروع می شده كه فعلاً بجای حوض قدیمی گلكاری و حوض كوچك دیگری از طرف شهرداری ساخته شده و نسبتا قابل توجه است.
در بالای سر در قیصریه روی كاشی به خط نستعلیق نوشته شده كه:
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حكمرانی ظل السلطان بسر كاری میرزا نصرالله خان مستوفی بسال ۱۲۱۸ تعمیر به عمل آمده و برای نگهداری این سر در تاریخی تا این سال توجهی به عمل نیامده و نقاشی های آن از بین رفته و به داخله آن نیز خرابی وارد شده اكنون باستان ‏شناسی در نظر دارد تا حد امكان آن را تعمیرات بنماید.
مجموعه سر در بازار و نقاره خانه طی شماره ۱۰۳ بثبت تاریخی رسیده است.
● بازار قیصریه
شرح این بازار و انشعابات آن در سر در قیصریه تشریح گردید و نیازی به اعادی آن نیست.
● بازار گلشن یات جارچی
این بازار از چهارسوی قلندرها تا محل دروازه اشرف امتداد دارد و از ساختمان های عصر صفوی است.
اماكن قدیمه‏ ایكه در این بازار واقع شده مسجد ملك علی بیك جارچی باشی از عهد شاه عباس كبیر (۱۰۱۹ ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله (۱۰۲۲ ه.ق) می باشد. سراهای: جارچی باشی، بزرگ، گلشن، فخر، دو تیمچه كه همه تجارتی هستند در این بازار واقع شده ‏اند.
● بازار دروازه اشرف
این بازار از دروازه اشرف شروع تا چهارسو شاه و مدرسه ملا عبدالله امتداد دارد و از احداثات عصر صفویه است. مدرسه جده بزرگ( ۱۰۵۸ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله از بناهای شاه عباس كبیر در این بازار واقع است، چهارسوی شاه از بناهای شاه عباس است.
سراهانی: محمد صادق خان، مخلص، تیمچه در قهوه كاشیها، تیمچه ملك و عصارخانه و حمام شاه در این بازار قرار دارند بازار منجم باشی كه به چهارسوی ساروتقی منتهی می شود از انشعابات این بازار است و قسمتی از كاشی كاری آن باقی می ‏باشد.
مدرسه جده كوچك (۱۰۵۶ ه.ق) از احداثات زمان شاه عباش ثانی نیز در این بازار (منجم باشی) واقع است. دنباله این بازار در زمان صفویه به بازار بسیار طولانی و بزرگ مشعلدار باشی متصل می شده كه امروز اثری از آن نیست.
● بازار لواف ها و آهنگران
این دو بازار در دو طرف خیابان حافظ كه از میدان شاه منشعب می شود قرار دارند. در شرق بازار آهنگرها كوچه ایست بنام بیگدلیها و سرائی بزرگ و حمامی و محل دیگری هم به همین نام معروف است.
خاندان بیگدلیها مربوط بسلسله شاملو از طوایف قزلباش بوده ‏اند و آن بیگدلی صاحب تذكره معروف این خاندان است.
مدرسه خواجه ملك در شمال شیخ لطف الله و مشرق بازار لوافان و آهنگران واقع بوده است.● بازار كفشدوزها
این بازار در مسجد شیخ لطف الله بدر مسجد شاه امتداد دارد از جانب جنوب و غرب میدان نقش جهان و طرفین كاخ عالی قاپو دنباله چهار بازار اطراف میدان نقش جهان پیوسته بوده و اكنون جز ادارات شهربانی و دخانیات است.
● بازار رنگرزها
این بازار كه از بناهای شاه عباس كبیر است از بازارتر كشدوزها به بازار دارالشفاء منتهی می شود و اكنون هم دائر است.
● بازار چهارسو نقاشی
بازار بزرگی بوده كه قسمتی از آن باقی مانده و اكنون در جنوب خیابان شاه عباس واقع است مدرسه مریم بیگم و چهارسو نقاشی در این بازار واقع بوده ‏اند.
● بازار مقصود بیك = یا چهارسو مقصود
این بازار از جنوب شرقی میدان نقش جهان تا بازار حسن آباد امتداد دارد. امامزاده احمد، مسجد ساروتقی، در این بازار در نزدیكی حسن آباد واقع شده ‏اند نیز تكیه گلبنده ‏ها در نزدیك امامزاده احمد قرار دارد.
● بازار غاز
این بازار از آخر گلبهار شروع و به محله جوباره اتصال داشت و از طرف دیگر بواسطه بازار خروجی بزازها بیازار بزرگ متصل می شد و كنون در بین خیابان های رضا پهلوی و كمال اسماعیل قرار دارد.
● بازار ریسمان
این بازار از انشعابات بازار عربان و به میدان هاتف متصل و مدرسه كاسه گران در آن بازار (ریسمان) واقع است.
● بازار نجف آبادی ها
این بازار از منشعبات بازار عربان قدیم بوده است و سراهائی كه در این بازار قرار دارند: خانی واردستانی می باشد. از این بازار كوچه‏ ای منشعب می شود كه به دو مناره گنبد سلطان بخت آغاملكه آل مظفر می رسد در وسط راه حمام كوچكی است از آثار شیخ بهائی.
● بازار مقابل بازار عربان
این بازار بازاری است مقابل بازار عربان از جانب جنوب خیابان جدید محمد رضا شاه از جنب هارونیه تا محل معروف به پادرخت سوخته یا درخت سوخته، این قسمت نیز از بازارهای قدیمی اصفهان و از منشعبات آن بازار هارونیه است. كه نامسجد علی ادامه دارد و در قدیم این بازار , بازار بوریابافها می نامیدند و سرائی هم هنوز بنام سرای بوریاباف ها باقی است. انشعاب دیگر بازار عربان بازارچه آقا می باشد. سراهای واقع در این بازار سرای آقا و سرای پادرخت سوخته است. یكی از درهای هارونیه از بناهای دورمیش خان شاملو(۹۱۸ ه.ق( در این بازارچه می باشد قسمتی از كاشیكاری سر در آن مورد دستبرد و خرابی قرار گرفته است باغچه عباسی كه در حدود سال (۱۰۰۰ه.ق) محل اقامت شاه عباس كبیر بوده در جانب غرب این بازار واقع و در مقابل هارونیه می باشد.
از سراهای معروف این بازار است: سرای سفید، میراسماعیل، مردادركشها، مروارید فروش ها میرزا كوچك، سرای تالار، سرای حاج كریم سه سرای اخیر تجارتی است سرای خوانساری ها تیمچه قزوینی ها.
● بازار نیم آورد
از بازار تالار بازاری منشعب می شود به نام بازار نیم آورد و به خیابان جدید متصل می گردد مدرسه تاریخی نیم آورد كه از بناهای عهد شاه سلطان صفوی است در این بازار واقع و نیز مساجد: خیاط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شیشه واقع در جنب باغ قلندرها كه كتیبه آن به خط محمد رضا امامی و تاریخ آن (۱۱۰۰ ه.ق) قمری است در این بازار قرار دارند.
● بازار زرگرها
بازاری است كه از چهارسوی كرباس فروش ها ببازار قهوه كاشی ها منتهی می شود در وسط آن چهارسوئی است و بدارالشفاء منشعب می شود. چنانكه گفته شده مسجد كوچك دارالشفا در این بازار انشعابی قرار دارد.
● بازار تفنگ سازها
این بازار از احداثات عصر شاه عباس بزرگ است كه در سرای مخلص به بازار سماور سازها می ‏پیوندد و بازار انشعابی آن چنانكه گفته شده بازار چخماق سازها است كه هر دو بازار زمانی بنام شمشیرگرها موسوم بوده ‏اند.
● بازار كلاهدوزها
این بازار به در قیصریه منتهی می شود و مقابل بازار قنادها واقع گردیده است.
● بازار قنادها
در عهد صفویه این بازار مخصوص قلمزن ها و قندیل سازان بوده و در دوران قاجارسیه تبدیل به بازار قنادی ها شده است.
● بازار شاهی = بازارچه بلند
این بازار یا بازارچه در خیابان چهارباغ و در عصر صفوی بكوی شاهزادگان متصل می شده و آن را به نام شاهزادگان می نمامیدند. باقی مانده این بازار نفیس انبار دخانیات است از مدرسه چهارباغ و سرای فتحیه مهمان سرای كنونی شاه عباس و باغ هشت بهشت درهائی به این بازار باز می شده است و این بازار در تاریخ حاضر تعمیر شده و مركز فروش كارهای دستی اصفهان می باشد و به همت متصدی قابلی از صورت اندراس بیرون آمده است و وضع كنونی نمودار گذشته دوران زیبائی این بازار است.
● بازار علیقلی آقا
این بازار در محله بید آباد واقع و دارای چهارسوئی زیبا می باشد كه در دوران شاه سلطان بوسیله علیقلی آقا درباریان احداث گردیده است و در این بازار مسجد حمامی نیز قرار دارد.
● بازار مجلسی
بازاری است كه از نزدیكی مقبره مجلسی امتداد دارد و مسجد جامع و مقبره مجلسی در نزدیكی این بازار قرار گرفته است.
● بازار جماله كله
این بازار از حدود نیم آورد به طرف مسجد جامع محمد جعفر آباده‏ای امتداد دارد و مسجد مزبور در این بازار است.
● بازارچه در دشت
این بازارچه در محله دشت واقع گردیده و خود در حكم بازار بزرگی است.
● بازارچه بید آباد
این بازارچه در حدود مسجد سید واقع و دارای طاقهای ضربی و گنبد و چهارسو نیز می باشد و مقداری از آن در اثر وقوع در خیابان جدید خراب شده است. در این بازارچه مسجد و مدرسه هم قرار دارد.
● بازارچه حمام قاضی
این بازارچه در محله در دشت نزدیك فلكعه شهشهان قرار دارد و مسجد كوچك حاجی یونس از خواجگان شاه عباس ثانی كه در (۱۰۷۳ه.ق) بنا شده در این بازارچه می باشد.
● بازارچه خان
این بازارچه در محله دروازه نو واقع در مسجد كوچك سلیمان بیك از كارگزاران شاه عباس ثانی كه در (۱۰۷۲ ه.ق) احداث گردیده در آن قرار دارد.
● بازارچه آقا
همانطور كه گفته شده از انشعابات بازار عربان و یكی از درهای هارون ولایت در این بازارچه باز می شود.
● بازار هارونیه
این بازار از بازاری كه در مقابل بازار عربان از جانب جنوب خیابان جدید محمد رضا شاه از جنب هارونیه می گذرد منشعب می گردد و تا مسجد علی ادامه دارد.
● بازار بوریابافت ها
این بازار همان بازار هارونیه است كه به مناسبت بودن كاروانسرائی به نام بوریاباف ها در آن محل كه آنجا را بازار بوریابافها گفته‏ اند و هنوز هم آن سرا وجود دارد وجه تسمیه آن به این نام اشتغال عده ‏ای در آن كاروانسرا به بوریا باقی بوده است.
● بازارچه چهارسوق شیرازیان
این بازار در محله چهارسوق شیرازیان قرار دارد و بازار بزرگی است .
● بازار میدان میر
این بازار در محله میدان میر واقع و منشعب از بازار عربان است.
● بازار حبیب الله خان .
● بازار خیار
این بازار با بازاری كه به نام بازار ریسمان معروف است منطبق می گردد، چه سرائی كه در بازار ریسمان بنام سرای بازار خیار نامیده می شود در همان بازاری است كه ریسمان نامیده می ‏شود و مدرسه كاسه گران در همین بازار كه نام های مختلفی دارد قرار گرفته است.
▪ بازارچه حاجیه خانم .
▪ بازارچه حسن آباد .
● بازار سار و تقی
این بازار كه بقیه بازار ساروتقی اعتمادالدوله شاه عباس ثانی است میان بازار مقصود بیك و بازارچه حسن آباد و در نزدیكی امزاده احمد قرار داد قسمتی از طاق بازار خراب و قسمتی برفراز سر در مسجد ساروتقی و منزلش باقی مانده كه جالب است. مسجد ساروتقی و منزل او در این بازار واقع بوده است.
● بازار مرغ
این بازار روبروی مسجد جامع در خیابان هاتف واقع و شاید به اعتبار اینكه در آنجا روزی مرغ میفروخته ‏اند باین نام خوانده شده است.
● بازار بزرگ اصفهان
این بازار از میدان شاه شروع و به بازار طوقچی ختم می شود و در این بازار عمده سرای ها و نیمچه ها و مساجد و مدارس اصفهان واقع گردیده است.
● بازارچه حاج محمد جعفرآباده‏ای
این بازارچه در دنباله بازار نیم آورد و در محله جماله كله واقع است. مسجد حاج محمد جعفرآباده یا و تیمچه حوابیگم در این بازارچه قرار گرفته است.
● بازار منشی
این بازار از بناهای میرزا رضی منشی الممالك است كه آثار زیادی چون قصر منشی و حمام منشی و مسجد منشی او بجامانده است.
● بازار نجارها
این بازار ظاهراً جزء بازارها متصل ببازار قیصریه است.
● بازار گندم فروشان
این بازار از انشعابات میدان كهنه اصفهان است.
● بازارچه اسماعیل كوسه
این بازارچه در محله باغات واقع و مناره كله كه در زمان امیرتیمور از كله مردم اصفهان ساخته شده بود در این بازارچه قرار داشته است.
منبع : واحد مرکزی خبر