مصدق و ملت گرایی مدرن

● به بهانه ۲۹ اردیبهشت ماه زادروز دکتر مصدق
جامعه شناس ایرانی دکتر داور خیشاوندی بر این باور است که عبارت «ملی» چون ترجمه «National» است، احتمالاً «ملتی» بوده، در اثر تحول واژه شناختانه به «ملی» تبدیل شده است. باری آن چه به «ملت» و متعلقات آن بپردازد، «ملی گرایی» یا «ملت گرایی» نامیده می شود. برای ملت گرایی، چهار معنای خاص قائل شده اند:
۱) گونه ای از احساس وفاداری به ملتی خاص
۲) حفظ منافع ملت به ویژه هنگامی که پای رقابت یا منافع ملت های دیگر در میان است.
۳) قائل شدن به اهمیت تعیین کننده برای صفات ویژه هر ملت
۴) کوشش برای حفظ فرهنگ ملی
▪ این چهار معنا، ما را به سه حوزه خاص، رهنمون می سازد:
الف) منشاء مشترک،
ب) هویت مشترک،
ج) زمان و اهداف مشترک.
که مورد آخر، مبنای طبیعی دولت می شود و پدیده دولت- ملت را بنا می نهد. اینجاست که تعریف مدرن ملت خود را می نمایاند. ملت به عنوان گروهی از انسان ها در محدوده ای جغرافیایی یا تاریخی و فرهنگی مشترک که می خواهند مستقل از یک قدرت غیر، چه بشری چه غیربشری، قواعد و قوانینی بگذارند و امور خود را اداره کنند.
پس در حقیقت، حاکمیت از لوازم ذات ملت است که با وضع قواعد و قوانینی به اصطلاح به خود حکومت می کند و خودمختار می شود. نخستین صفت ذاتی آن، تمایل به استقلال از قدرت غیرقانون است.
از دیگر سو، خودآگاهی ملی اش که ریشه در میراث فرهنگی مشترک دارد، گرایش به ارزش های عمومی و جهانی نظیر دموکراسی، آزادی و حقوق بشر می یابد. با نگاهی به تاریخ معاصر، درمی یابیم که دکتر محمد مصدق در راستای متبلور ساختن ملت گرایی به معنای مدرن آن، از برجسته ترین شخصیت هایی است که بی دریغ ترین و افزون ترین تلاش ها را مبذول داشته است که به چند مورد آن در این نوشتار مختصر اشاره می کنیم:
۱) تلاش برای پاسداشت قانون مستقل از قدرت غیر:
هرچند یک صد سال پیش، پاکبازان نهضت مشروطه با استبدادخواهان به پیکار پرداختند و نظام سلطان- رعیتی را مغلوب قانون اساسی مشروطه ساختند، اما کوتاه زمانی پس از آن، رضاخان میرپنج قزاق، با سودای شاهنشاهی استبدادی، مجلس موسسان را وادار کرد تغییر سلطنت را به تصویب برسانند که در آن جلسه نماینده زنجان آیت الله میرزا محمود زنجانی حاضر به دادن رای مثبت نشد.
مجموعه اسناد مجلس موسسان برای تغییر سلطنت همراه متن تبریک ها توسط دانشگاه تهران به انتشار رسیده، موجود است. در چنین شرایطی مجلس شورای ملی نیز در وضعیتی بحرانی بود. روزی که بنا بود پیرامون این مساله گفت وگو شود، بسیاری از نمایندگان از بیم جان در مجلس حضور نیافتند، برخی سکوت پیشه ساختند و برخی همراهی را چاره ساز یافتند.
اما در این شرایط خفقان، دکتر محمد مصدق با باور قلبی به ملت گرایی، به تنهایی در برابر این اقدام قانون ستیزانه ایستاد. پشت میز خطابه رفت. با خواندن شهادتین نشان داد که آماده پرداخت هزینه جانی است چرا که می دانست قزاقان با لباس شخصی در صندلی تماشاگران نشسته اند و آماده سرکوب هستند.
آن جمله معروفش را که چون ارسال المثل برسر زبان هاست در این نطق بیان داشت که به توپچی یک عمر حقوق می دهند تا در یک زمان ضروری کارش را انجام دهد. از خون های ریخته شده در نهضت مشروطه یاد کرد و آن گاه به صراحت، تندترین حملات کلامی را به رضاخان که خواهان رئیس الوزرایی و فرماندهی کل قوا به گونه ای توامان بود، معطوف داشت.
این رویه را در برابر فرزند او نیز حفظ کرد. هنگامی که دید محمدرضا و دربار به پشتوانه نیروهای نظامی انتظامی، قدرت نهادهای منتخب مردمی را به تحلیل و تضعیف می برند، خواستار در اختیار گرفتن مدیریت این نیرو توسط دولت ملی خود شد، ایستادگی و پافشاری ورزید، با اعتراضی مدنی (استعفا) و پشتیبانی ملت در نهایت موفق شد که برای زمانی دست نهاد نامنتخب سلطنت را از قوای نظامی کوتاه سازد. و همه این تلاش ها در راستای قانون مستقل از قدرت غیر بود.
۲) گرایش به ارزش های جهانی نظیر دموکراسی، آزادی و حقوق بشر:
کارنامه او روشن تر از آن است که نیازی به توضیح داشته باشد. آزادی مطبوعات، احزاب، فعالیت های سیاسی - اجتماعی، اجازه نقد او حتی تا جایی که به توهین و تهمت منجر می شد، آزادی بیان و پس از بیان، کوشش برای تعریف جرم سیاسی و همه و همه یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی ایران زمین را از حیث توسعه سیاسی در زمان او رقم زد.
۳) اهتمام به منافع ملی:
او با برنامه ای مدبرانه، سیاستی واقع گرایانه و دغدغه ای ملت مدارانه توانست افکار عمومی جهانی را به گونه ای با خود همراه سازد و در دادگاه بین المللی لاهه نیز از جهت حقوقی پیروز شود. با وجود تمام تحریم ها، به گونه ای سیاست اقتصادی را سامان بخشید که با وجود اقتصاد منهای نفت، صادرات بر واردات افزون شود و توازن اقتصادی مثبتی پدید آید که در مقایسه با قبل و بعد دولت او به گونه ای شاخص برتر است. در زمان او با وجود کشمکش های گسترده در عرصه سیاست خارجی، شاهد هیچ گونه سرکوب سیاسی در داخل نیستیم.
۴) امنیت ملی:
وقتی به مفهوم ملت به معنای مدرن آن نگریسته شود، آحاد آن هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند و حاکمیت ملی برآمده از خواست عمومی آنها است، لذا احساس تبعیض و طرد و نادیده گرفته شدن منافع در میان آنها رشد نمی کند و این از مهمترین دستاوردهای ملت گرایی مردم سالارانه است. در زمان دکتر مصدق نیز با وجود تمام توطئه های بیگانگان، شاهد بلوا که از آن نغمه شوم جدایی خواهی استشمام شود، نیستیم.
وزیر کشور او یکی از فرهیخته ترین شخصیت های علمی و دانشگاهی، بنیانگذار جامعه شناسی در ایران شادروان دکتر غلامحسین صدیقی بود. تبلور فرهنگ و خرد. پشتوانه ملی او کافی بود که امور کشور از جهت داخلی با ناامنی و بلوا روبه رو نشود هرچند که ایران در آن زمان به خاطر مساله نفت، در سطح جهان گرفتار چالشی بزرگ بود.

۱ - ر.ک. مقصودی، مجتبی، ۱۳۷۹، فصلنامه مطالعات ملی
حسین مجتهدی

منبع : روزنامه شرق