بایسته‌های مدیریت کلاس درس

مشکلات آموزشی به گونه‌ای غیرمنتظره به وجود نمی‌آیند بلکه عواملی باعث ایجاد آنها می‌شوند. خانه و محیط‌های خارج از مدرسه تاثیر عمده‌ای روی کودکان و در نتیجه آمادگی آنها برای امتناع از ورود به مدرسه ایجاد می‌کنند. ما به عنوان معلم در مورد این عوامل کار زیادی نمی‌توانیم انجام دهیم. ما می‌توانیم آن سلسله عوامل درون مدرسه را که سبب تمایل کودک به یادگیری می‌شوند مورد بحث قرار دهیم پیشنهادهای زیر در صورتی که به طور منظم با قاعده و آگاهانه به کار گرفته شوند مدیریت کلاس درس را بهبود خواهند بخشید. من به کسانی که ممکن است فکر کنند معلمند نه عامل ایجاد نظم و هماهنگی می‌گویم در محیط واقعی کلاس درس نمی‌توان یکی از این دو بود. ایجاد نظم و هماهنگی شرط لازم تدریس موفق است. اداره کلاسی کارآمد و موثر یگانه راهی است که به آموزش و یادگیری کارساز و موثر ختم می‌شود. ایجاد نظم و هماهنگی شرط لازم یک آموزش سودمند است ولی کافی نیست. کلیه پیشنهادهای ارائه شده که بیان خواهد شد شامل اموری می‌شوند که شما به تنهایی می‌توانید انجام دهید اما هیچ یک مستلزم ایجاد تغییر اساسی در مدرسه یا خط‌مشی گروهی نیست. عمل کنید تنها واکنش نشان ندهید بین عمل کردن و واکنش نشان‌دادن تفاوت فاحشی وجود دارد. عمل کردن در واقع مسلط بودن است.
واکنش نشان دادن یعنی تسلط عوامل و شرایط را پذیرفتن. معلم باید بیشتر عمل کند البته با دانش و آگاهی لازم و کمتر واکنش نشان دهد. او نباید اجازه دهد که شرایط محیطی یک طرز رفتار را به او دیکته کند. معلمانی که وقتشان را صرف واکنش نشان دادن می‌کنند همیشه پیرو و تابع هستند، یعنی کسانی که پیش از آنکه وارد عمل شوند منتظر می‌مانند تا اتفاقی بیفتد. معلمانی که وقتشان را صرف عمل کردن می‌کنند رهبرند و اغلب اوقات، تنظیم کننده و ناظر آنچه که در آموزش کلاس و نحوه اداره آن به موقع می‌پیوندد. شغل معلمی چندان بی‌شباهت با حرفه پزشکی نیست.
وقتی که ما در مورد میزان پیشگیری وعده وعید می‌‌دهیم و در عین حال هنوز منتظر علائمی از بیماری هستیم که پیش از اینکه وارد عمل شویم خود را نشان دهند همانند پزشک عمل کرده‌ایم یا وقتی می‌گوییم:‌ “کمی پیشگیری بهتر از معالجه و مداوای فراوان است” این سخن حکیمانه به همان میزان که در جهان پزشکی صادق است در آموزش و پرورش نیز صدق می‌کند. عملی که منجر به رخداد حادثه شود بر اجازه‌دادن به وقوع حادثه و سپس واکنش نشان دادن ترجیح دارد. معلمان با کفایت، عمل می‌کنند نه اینکه تنها واکنش نشان دهند. مسئولیت‌ها را واگذار کنید دانش‌آموزان در قبال رفتارشان هرچه بیشتر احساس مسئولیت کنند نیاز کمتری به اعمال مدیریت از سوی معلم خواهند داشت، بنابراین معلمان به هر دلیلی جز به بهانه محدودیت زمان و انرژی جهت مدیریت کلاس می‌بایست به جمعیت دانش‌آموزان مسئولیت‌پذیر بیفزایند. اغلب معلمان مسئولیت را تنها به آن دسته از دانش‌آموزان می‌دهند که قبلا در این راستا خود را نشان داده‌اند به نظر شما چه حسنی در واگذار کردن امری که قبلا پذیرفته‌ شده وجود دارد؟ چگونه دانش‌آموزانی که مسئولیت‌پذیر نیستند می‌توانند مسئولیت‌پذیری را فرا گیرند؟‌فقط در صورتی که اجازه تجربه کردن این امر به آنان داده شود. آموختن مسئولیت‌پذیری همانند آموختن چیزهای دیگر مستلزم “فرایند آزمایش و خطاست” که مورد اول احتمال وقوع بیشتری دارد تا مورد دوم چرا که معلمان اغلب با تعلیم مسئولیت‌پذیری به گونه‌ای متفاوت با دیگر آموزش‌ها برخورد می‌کنند، واگذاری مسئولیت می‌تواند به اشکال متعددی صورت گیرد. معلم می‌تواند به دانش‌آموزانی که در مورد انجام وظایف داخل کلاسی مشکل دارند مسئولیت توزیع موارد درسی، کمک در جمع‌آوری تکالیف و .. را واگذار کند سپس آنها را در فعالیت‌های معین و تنظیم شده خارج از کلاس مانند بردن فرم‌های حضور و غیاب به دفتر به کار گیرد .به طور مثال دانش‌آموز بزرگتری را مکلف کند که با دانش‌آموز کم سن‌تری کار کند. (فن و مهارت درسی خاصی را به او بیاموزد یا طرز کاربرد یک وسیله بازی را به او نشان دهد) قانون کلی این است که امور محوله باید از مسئولیت‌های کوچک و کم اهمیت شروع شود و پس از آنکه دانش‌آموز از خود قابلیت‌ ایفای مسئولیت را نشان د اد مسئولیت‌های مهمتری به وی واگذار گردد. همان‌گونه که “هیچ چیز مانند موفقیت، به وجود آورنده موفقیت نیست”، “هیچ چیز مانند مسئولیت نیز به وجود آورنده مسئولیت نیست” افزایش مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان به موضوع ایجاد نظم در کلاس و مدرسه نظر دارد. دانش‌آموزانی که از مسئولیت‌پذیری بالایی برخوردارند کمتر نیاز به برقراری نظم خارجی از سوی معلم دارند. عقب بایستید و به دیگران فرصت بدهید هنگامی که دانش‌آموزی می‌خواهد به سوال پاسخ دهد یا می‌خواهد سوال را بفهمد به طور معینی تمایل دارید به او نزدیک شوید وقتی این کار را می‌کنید، چه اتفاقی می‌افتد؟ هرقدر شما به او نزدیک شوید صدای پاسخ یا سوال او آهسته‌تر خواهد شد وقتی که شما به او نزدیک شوید او دلیلی برای اینکه بلند صحبت کند نمی‌یابد این امر در نهایت منجر به این خواهد شد که شما به مکالمه دو نفره می‌پردازید و بقیه کلاس احساس می‌کنند که کنار گذاشته شده‌اند. علاوه بر آن چه اتفاق دیگری ممکن است بیفتد؟ زاویه دید و ارتباط چشمی شما با بقیه کلاس از بین می‌رود و به دنبال آن ارتباط غیرکلامی شما نیز با کلاس از بین خواهد رفت. اگر بقیه دانش‌آموزان نتوانند آنچه را که دانش‌آموز مورد نظر می‌گوید بشنوند اگر آنان ارتباط چشمی با شما را از دست بدهند و در نتیجه خود را در جریان بحث احساس نکنند توجه آنها به جای دیگری معطوف خواهد شد. اغلب نتایج این “جای دیگر” بودن معلم را به اعمال موازین انضباطی وا می‌‌دارد در حالی که اصلا چنین چیزی نباید اتفاق بیفتد. دانش‌آموزان را در جریان مباحث کلاس نگاه دارید هنگامی که از دانش‌آموزی پاسخ سوالی را می‌خواهید از او دور بایستید این کار او را وادار می‌کند که صدایش را بلند کند به اندازه‌ای که از سمت دیگر کلاس قادر به شنیدن حرف‌هایش باشید در این صورت همان طور که می‌توانید صدای او را بشنوید قادر خواهید بود حرف‌های دیگر دانش‌آموزان را هم بشنوید. آرام و خونسرد برخورد کنید تادیب دانش‌آموزان را با خونسردی انجام دهید. این نکته چنان اهمیتی دارد که شاید این نوشتار، یارایی تاکید لازم روی آن را نداشته باشد. قدرت هیجان خود را برای مواقع لازم ذخیره کنید. برای سخنرانی‌های مهیج و با روح و یا مباحث کلاسی مهیج برخوردهایی حرفه‌ای، مودب و در عین حال استوار و محکم داشته باشید. حتی یک بچه بی‌ادب مستحق احترام است. مامور پلیسی که وسیله نقلیه شما را به خاطر سرعت غیرمجاز متوقف می‌کند حق اجرای قانون انتظامی دولتی را دارد، یعنی صدور برگه جریمه ولی حق تحقیر و رجزخوانی و سرزنش شما را ندارد. شما نیز هنگامی که دانش‌آموزی تخلف می‌کند وظیفه خود را به صورت اجرای برنامه انضباطی انجام دهید. از فریاد زدن، با حرکات انگشت تهدید کردن، نگاه‌های تهدیدآمیز، تعابیر نیشدار و غیره اجتناب کنید. اجرای برنامه انضباطی با خونسردی، دانش‌آموز متخلف را متوجه ارتباط رفتارش با نتیجه منطقی ناشی از آن می‌کند در این صورت، احتمال کمتری می‌رود که رابطه جاری و معمولی بین شما تضعیف شود. به خاطر داشته باشید که ماجرای انضباطی تمام خواهد شد ولی شما و دانش‌آموزان‌تان باید تا پایان سال تحصیلی باهم کار کنید هیچ نویسنده‌ای را که درباره موضوع ایجاد نظم و انضباط مطلبی نوشته باشد نمی‌شناسم و یا هیچ تئوری انضباطی را ندیده‌ام که از برخورد خونسرد و حرفه‌ای معلم به هنگام تادیب دانش‌آموز چشم‌پوشی کرده باشد. اگر اجازه دهید که دانش‌آموزان‌تان شما را از حال طبیعی خارج کنند و یا از کوره به در برند دیگر بر آنها تسلط نخواهید داشت. خواه معلم یک زن ۴۸ کیلویی باشد یا یک مرد ۱۰۰ کیلویی. در هر حال برداشت دانش‌آموزان درباره تنها فرد بالغ کلاس درس به عنوان کسی که بر کلاس تسلط ندارد مایه وحشت است. شما که معلم هستید به عنوان مسلط بر کلاس در نظر گرفته شده‌اید بنابراین به منظور تسلط بر دیگران به گونه‌ای موثر ابتدا باید برخودتان مسلط باشید. دلیل دیگر برای داشتن برخورد خونسردانه و حرفه‌ای این است که رفتار شما هنگام تادیب دانش‌آموزان برای آنها الگوست. حتی صدا، صداقت، وقت‌شناسی، ثبات، عدالت و ... را منضبط کنید. دانش‌آموزان علاوه بر مقررات ویژه‌‌ای که ارائه می‌دهید نحوه اجرایی این هنگامی که خونسردی خود را از دست می‌دهید درس ناخواسته شما یعنی “از کوره در رفتن” بهتر و بیشتر از درس “برقراری انضباط” که مورد نظر مطلوب شما است، در خاطره‌ها خواهد ماند. به دانش‌آموزان توجه کنید و تلاش کنید تا این توجه را نشان دهید جایی که معلمان علاقه‌مند هستند و علاقه خود را ابراز می‌دارند برداشت دانش‌آموزان از مدرسه مکانی خوب و مطلوب است. اینجا مکانی است که دانش‌آموزان در آن بودن را دوست دارند. اینجا پر از افرادی است که دانش‌آموزان مایلند آنها را در اطراف خود ببینند. هنگامی که مدرسه یک مکان مطلوب می‌شود، موقعیتی فراهم می‌گردد تا: -۱ مشکلات انضباطی کمتری بروز کند -۲ در به کارگیری فنون مدیریت کلاس موفق‌تر باشید توجه داشته باشید که برداشت دانش‌آموزان از مدرسه به عنوان مکانی مطلوب، شرط استفاده از “واقعیت درمانی گلاسر” است این اصل مورد قبول همه است که “کمی پیشگیری بهتر از مقدار زیادی معالجه و درمان است” در نهایت، هیمن و دی‌الساندرو اظهار می‌کنند که “معلمان با ابراز علاقه ... می‌توانند از همان مراحل نخست به هدف پیشگیری از وقوع مشکلات انضباطی نزدیک شوند.” رفتارهای خوب و مطلوب دانش‌آموزان را در نظر بگیرید ما این پیشنهاد را به معلمانی می‌کنیم که سعی در فهمیدن خوبی‌های دانش‌آموزان خود دارند و فقط بدی‌های آنان را در نظر نمی‌گیرند. رفتار دانش‌آموزان در آینده تا حدود زیادی متاثر از رفتار کنونی آنهاست و این امر به پاداش دادن در قبال رفتار خوب به همان میزان معنا می‌بخشد که به تنبیه در قبال رفتار نامطلوب. به دانش‌آموزان بفهمانید که رفتارشان را در نظر می‌گیرید سعی کنید یک “پیام من” حاکی از قدرشناسی برای دانش‌‌آموزانی که رفتار خوبشان را فهمانده‌اند داشته باشید. می‌توانید بگویید: “بچه‌ها وقتی که شما سرجایتان آرام می‌نشینید و تکلیفتان را انجام می‌د‌هید به من کمک می‌کنید تا به دانش‌آموزانی که احتیاج به مساعدت دارند، یاری کنم و من واقعا از شما تشکر می‌کنم” و بالاخره می‌توانید بگویید “هنگامی که مدیر مرا برای صحبت به سالن صدا کند و شما به انجام تکالیفتان در سرجایتان ادامه بدهید، این کار شما به مدیر می‌فهماند که من به عنوان معلم کارم را خوب انجام داده‌ام و این موضوع باعث افتخار من است. متشکرم!” در هر یک از این مثال‌ها، بنا بر این است که معلم همان‌گونه که احساس می‌کند، صحبت کند آخر چرا به این احساس‌ها و حقایق یاری کننده اعتراف نکنیم؟ خوبی‌های دانش‌آموزان را بفهمید و اجازه دهید که بدانند شما می‌فهمید!

ابراهیم خوری
مدیر آموزشگاه علامه مجلسی

منبع : روزنامه رسالت