تاریخچه آوزش و پرورش در شهرستان خوی

پس از تأسیس دارالفنون، ایجاد مدارس به سبک جدید در شهر خوی همانند سایر شهرها ایجاد شد. در سال۳ـ۱۳۰۲ هجری قمری در شهرستان خوی مدرسه ای به سبک نوین ایجاد شد. در سال۱۳۰۹ از مدرسه ای بنام اعتضادیه یاد شده است که چهار کلاسه بوده ودر نزدیکی مسجد خان (امام خمینی فعلی) قرار داشت.
نخستین مدرسه جدید در شهرستان خوی به صورت جدی در سال۱۳۲۲ هجری قمری بنام مدرسه نوبر ترقی بود.
مرحوم موسی نقیبی که قبل از مشروطیت مکتب خانه ای در خوی داشت، ظاهراً پس از مسافرت به استانبول، اصول جدید مدرسه را یاد گرفته و مکتب خانه خود را به شکل مدرسه ای اداره نموده است. در سال۱۲۸۸ هجری شمسی با مساعدت حکومت وقت انجمن ،خیریه از اشخاص نیکوکار و دانش دوست در خوی تشکیل و با افزودن دو کلاس به مدرسه نوبر ترقی نام مدرسه را نوبر خیریه تبدیل ساختند.
در سال۱۲۹۳ هجری شمسی مدرسه دیگری به نام اعتمادیه در خوی تأسیس گردیده و مدیریت مدرسه به حاج محمد رحیم نصرت الملک محول و خود اعتمادالدوله متولی هزینه مدرسه بود. در سال۱۲۹۷ شمسی مدرسه دیگر بنام اتحاد به معیت دو نفر به نام های عباس مرتاض و محمدعلی موحد که دارای مکتب خانه بودند، ساخته شد.
اداره فرهنگ خوی در سال۱۲۹۵ شمسی به وسیله نخستین نماینده فرهنگ جهانگیر میرزا تأسیس می یابد و اولین مدرسه دولتی به نام سیروس در این سال تأسیس می شود (دبستان سیروس همان مدرسه فعلی دبیرستان دخترانه لعیا می باشد.)
بعد از به قتل رسیدن جهانگیر میرزا در سال۱۲۹۷ اداره فرهنگی خوی به حاج یحیی خان احتشامی محول می شود. در سال۱۲۹۸ شمسی آقای سید محمدعلی خان مؤبد که ریاست گمرک خوی را داشتند، ریاست افتخاری فرهنگ را نیز قبول نموده و آن را سامان می دهند. او با ادغام مکتب خانه ها و مدارس ملی موجود (اتحاد و نوبر ترقی) که مدرسه ای بنام نور تأسیس می نماید که بعدها هدایت نامیده می شود (در محل فعلی دبیرستان شهید بهشتی) در زمان ریاست آقای مؤبد بر فرهنگ خوی ،دو مدرسه دولتی آبرومند به نام های سیروس و نور فعالیت می کردند در دوره ایشان مدارس با برنامه صحیح اداره گردیده و برای اولین بار امتحانات شش ساله ابتدایی در خوی انجام و در خرداد۱۳۰۱ ، شانزده نفر از جمله میرزا محمدعلی موحد به اخذ گواهینامه ابتدایی برای نخستین مرتبه در خوی نایل گردیدند.
در سال۱۳۰۱ شمسی آقای علی اصغر موثقی به ریاست معارف خوی منصوب شد. او در زمان ۷ سال ریاستش، ضمن فراهم ساختن مقدمه تأسیس مدرسه دخترانه در سال۱۳۰۳ کلاسهای دبیرستان را نیز ایجاد کرد در سال۱۳۰۵ شمسی دبستان فردوسی با چهار کلاس درس در محله شهانق دایر شد که بعدها۲ کلاس نیز به آن افزوده شد.
از جمله مدارس دیگری که در فاصله سال۱۳۰۵ تا۱۳۳۰ تأسیس شدند عبارتند از:
سال۱۳۰۵ مدرسه پهلوی در خوی، یکباب در فیرورق و یکباب در ایواوغلی ـ سال۱۳۰۶ مدرسه شاپور در محله امامزاده(۱۷ شهریور فعلی)ـ سال۱۳۱۳ دبستان مختلط (پسر و دختر) بنام اردیبهشت، دبیرستان خسروی ـ سال۱۳۱۹ شش باب دبستان در اطراف شهر خوی افتتاح گردید.
بالاخره تا سال۱۳۳۱ تعداد مدارس شهری و روستایی خوی به۳۲ باب رسید که۱۴ باب در شهر و۱۸ باب در روستاهای اطراف فعالیت می کرد. در این سال تعداد دانش آموزان خوی به۴۲۳۰ نفر رسید که۳۷۴ نفر از آنها که۷۴ نفر دختر و۳۰۰ نفر نیز پسر بودند، در مقطع دبیرستان فعالیت می کردند و بقیه را دانش آموزان ابتدایی شهر خوی و روستاهای اطراف تشکیل می داد.
● مدارس دخترانه خوی
تا سال۱۳۰۳ شمسی شهرستان خوی فاقد مدرسه دخترانه بود در این سال برای نخستین بار مدرسه دخترانه دو کلاسه در هنگام ریاست آقای موثقی در شهر خوی تأسیس شد و این مدرسه در سال۱۳۰۸ به چهار کلاسه و در سال۱۳۱۰ به۶ کلاسه تبدیل شد و بنام آذرمیدخت موسوم گردید و در سال۱۳۱۳ شمسی کلاس اول دبیرستان نیز تأسیس و مدرسه ای ضمیمه آن شد.
در سال۱۳۱۸ دبستان از دبیرستان تفکیک و دبستان بنام آذرمیدخت و دبیرستان بنام ایراندخت مشهور شد. همچنین در سال۱۳۱۸و۱۳۱۹شمسی دو مدرسه دخترانه دیگر به نامهای مهر و سپهر افتتاح شدند و در سال۱۳۲۴ و۱۳۲۵ به دبیرستان دخترانه ایراندخت کلاس اول دانشسرای دخترانه ضمیمه‌گردید.

حامد کاظم زاده خوئی