رمضان; ماه خودسازی

خودسازی از خودشناسی آغاز می‏شود. نخست‏باید خود را شناخت تا بتوان خود را ساخت; چرا که با خودشناسی، خداشناسی‏تحقق می‏یابد و اگر خدا را شناختیم، خود را ساخته‏ایم.
در آغاز باید دید چرا پدید آمده‏ایم؟ و هدف از پیدایش و خلقت ما چیست؟خداوند در قرآن کریم تصریح کرده‏است که:«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون; من جن و انس را نیافریدم، جز برای این‏که عبادت کنند».
در تفاسیر زیادی «لیعبدون‏» به معنای «لیعرفون‏» آمده‏است; یعنی هدف از خلقت‏شناخت است و گرنه عبادت فقط نماز و روزه و در سجاده نشستن و خدا را نیایش کردن‏نیست. نماز و روزه و ...، شعبه‏ای از عبادت است که شاید از عبادت اجتماعی اهمیتش‏کم‏تر باشد، زیرا در آن جا انسان فقط به خود می‏اندیشد، و عبادت در معنای‏گسترده‏تر با دیگران و به دیگران اندیشیدن است. عبادت، دردشناسی و دردزدایی است.
عبادت، در جمع زیستن و برای جمع زیستن است.این که عبادت بیش‏تر به صورت جمعی مطرح می‏شود و بر مسجد و جمعه و جماعت تاکیدمی‏شود، برای این است که شناخت انسان به خویش منحصر نشود و به دیگران نیز سرایت‏کند. ما آفریده نشده‏ایم که تنها گلیم خود را از آب بیرون بکشیم بلکه باید درمتن قرار بگیریم نه در حاشیه. در جمع زندگی کنیم نه در دیر. به فکر چاره‏جویی ازدیگران باشیم نه تنها چاره‏جویی از خویشتن. به هرحال، بحث ما درباره شناخت نیست‏که بحثی است طولانی و از آن می‏گذریم. اما آن‏چه گفتنی است، این است که انسان‏چگونه باید خود را بسازد و چگونه باید خود را آماده کند تا انسانی الهی گردد;تا قابلیت‏خلیفه الله شدن پیدا کند. خودسازی به این است که منش خود را به‏گونه‏ای تغییر دهیم که پروردگار می‏خواهد، و به عبارت دیگر: اگر هم طبیعت ما مایل‏به تکبر و خودخواهی است، باید نفس خویشتن را چنان ریاضت دهیم که از فراز کبر ونخوت فرودآید و به تواضع و فروتنی گراید. اگر طبیعت ما، به بخل تمایل بیش‏تری‏دارد، چون این صفت مورد نکوهش خداوند و تمام پیامبران و اولیا و خردمندان‏می‏باشد، پس باید از آن دست‏برداشت و سخاوت‏مند شد. خلاصه باید صفات سلبیه (منفی) را از قلب زدود، چنان که صفات ثبوتیه را چون جامه‏ای تمیز و زیبا در بر کرد.
باید قلب را از آن چه در نظر مولا و پروردگارمان ناخوشایند و مکروه است، پاک‏کرد و باید تمام اعضا و جوارح را در راه رضایش به کار گرفت.
خویشتن را باید با حلم و بردباری عادت داد که درجه و مقام آدمی را والا کند ودر میان مردم مایه شرف و عزت باشد و با نیکان و بزرگان هم صحبت‏شود و از هرچه‏مایه پستی و تن‏پروری و تنبلی است دور سازد و آن چه که انسان را به خدایش نزدیک‏و مقرب می‏کند، به آن سوی سوق دهد و عاقبت‏خیر و نیک فرجامی، ثمره و نتیجه‏اش‏باشد.
باید به عفت و پاکدامنی روی آورد و از آن‏چه مایه نفرت و خجلت‏باشد و شخصیت‏انسان را لکه‏دار و ننگ بار سازد، دوری جست. باید صبر را پیشه خود ساخت تا به‏یقین و رضا برسد و تسلیم در برابر اوامر حق باشد و تنگناها و محنت‏ها و رنج‏ها وسختی‏ها و تنگدستی‏ها و رویدادهای تلخ روزگار، او را از پای درنیاورد.
باید به سوی تکامل عقل و روح گام برداشت و با تکیه بر دو بال تقوا و عمل، به‏اوج عزت و عظمت و خداخواهی رسید. باید در مقابل لذات زودگذر دنیایی به سلاح‏تقوا، ورع، پارسایی و زهد مسلح شد تا رستگار شویم و به بهشت رضوان نایل آییم که:
«و رضوان من الله اکبر».
باید آن چنان بر خویشتن مسلط بود و نفس سرکش را مهار کرد که نه مدح و دروددیگران و نه فحش و ناسزای آنها در روحیه فولادین و باصلابتش تاثیر گذارد.
باید خود نگهدار بود از آن‏چه نارضایتی حق در بردارد، نه آن‏چه خویشتن بخواهدیا نخواهد که در برابر امر مولا خودی نیست که مطرح باشد. باید از شر و بدی ورذایل اخلاقی و عادت‏های ناپسند و منش‏های زشت و کارهای قبیح، دور شد چنان‏که به‏خیرخواهی و راست‏گویی و امانت و فضیلت و اخلاق نیکو و خصال پسندیده، متخلق شد.
باید به فکر امروز و فردای خود بود و برای فردا که دیرهم نیست آماده شد وبرای جهان جاویدان و ابدی، توشه برداشت.
باید با استقامت و پایداری، نه از حوادث و رویدادهای تلخ ترسید و نه از ملامت‏ملامت کنندگان و سرزنش نادانان، خم به ابرو آورد، بلکه فقط خدا را در نظر داشت وراه خدا را دنبال کرد و پیوسته از او خواست که توفیق هدایت در صراط مستقیمش به‏وی بخشد: «اهدنا الصراط المستقیم‏».
باید محبت، دوستی، همکاری، غم‏خواری، ایثار، گذشت، بخشش و نرمش را جای‏گزین‏نفرت، خشم، کینه، خودپسندی، خودمحوری، آز و تندخویی نمود.
باید از زندگی دیگران عبرت گرفت، نه خود عبرت دیگران شد. و ده‏ها باید و نبایددر این جا خودنمایی می‏کند که اگر انسان به فطرت و سرشت‏خویش بنگرد، به آنها پی‏خواهدبرد، و ماه رمضان، هنگام آن است که انسان را متوجه خویشتن کند و فطرت‏خفته‏اش را بیدار سازد و از راه تفکر و اندیشیدن که برترین عبادت است او رابه خودسازی وادارد. برادران ! خواهران ! ماه خدا فرا رسیده است; جا دارد که‏بیش‏ترین استفاده را از آن بنماییم. نگذارید ساعتی، بلکه لحظه‏ای از این ماه‏مبارک به هدر رود. در این ماه سرنوشت‏یک ساله، بلکه سرنوشت تمام عمر تعیین‏می‏شود.
هشیار باشیم، مبادا ساعتی بی‏انگیزه، بی‏توجه و بی‏هدف بگذرد و از عیدی و جایزه‏الهی در روز عید فطر خدای نخواسته بی‏بهره و محروم بمانیم که هیچ زیانی از آن‏سخت‏تر و زیان‏بارتر نیست! در روایت آمده است که رسول خدا صلی‏الله علیه و آله وسلم قبل از ماه رمضان خطبه‏ای خواند و در آن خطبه فرمود:
«ای مردم! جبرئیل به دیدار من آمد و گفت: یا محمد! هرکه نام تو را بشنود وبر تو صلوات نفرستد، از رحمت‏خدا دور باشد. یا محمد! هر که ماه رمضان را دریابدو مورد مغفرت و آمرزش پروردگار قرار نگیرد و از دنیا برود، خداوند او را ازرحمتش دور خواهد کرد. ای پیامبر آمین بگو. من هم آمین گفتم‏» (۱) .
در این ماه خودسازی درهای بهشت‏بر روی مومنان گشوده می‏شود و درهای جهنم بسته‏می‏شود، نباید کاری کرد که در اثر آن کار، درهای بهشت‏بر رویمان بسته و درهای‏دوزخ گشوده شود.
در این ماه پربرکت چنان که از روایات استفاده می شود بهشت را زینت می‏دهندو پاداش کارهای خیر و عبادت ها و راز و نیازها دوبرابر می‏گردد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «شهر رمضان شهر الله عز و جل وهو شهر یضاعف الله فیه الحسنات و یمحو فیه السیئات، و هو شهر البرکه، و هوشهرالانابه، و هو شهر التوبه، و هو شهرالمغفره، و هو شهرالعتق من النار و الفوزبالجنه.
الا فاجتنبوا فیه کل حرام و اکثروا فیه من تلاوه القرآن و سلوا فیه حوائجکم واشتغلوا فیه بذکر ربکم و لا یکونن شهر رمضان عندکم کغیره من الشهور فان له‏عندالله حرمه و فضلا علی سائر الشهور، و لایکونن شهر رمضان، یوم صومکم کیوم‏فطرکم‏» (۲) .
ماه رمضان، ماه خدای عزوجل است که در آن پاداش کارهای نیک دوبرابرمی‏شود و گناهان زدوده می‏شود.
ماه رمضان، ماه برکت و افزایش است.
ماه رمضان، ماه بازگشت و انابه است.
ماه رمضان، ماه توبه است.
ماه رمضان، ماه آمرزش گناهان و مغفرت است.
ماه رمضان، ماه آزادی و رهایی از جهنم و دست‏یابی به بهشت است.
پس ای مردم! درماه رمضان از هر کار بد و حرامی دوری کنید و در آن بسیار قرآن بخوانید و تمام‏اوقاتش را به یاد و ذکر پروردگارتان مشغول شوید. مبادا ماه رمضان نزد شما ماننددیگر ماه‏ها باشد، چرا که بر دیگر ماه‏ها حرمت و برتری دارد. حضرت امیرالمومنین‏علیه‏السلام می‏فرماید: «علیکم فی شهر رمضان بکثره الاستغفار و الدعاء، فاماالدعاء فیدفع البلاء عنکم و اما الاستغفار فتمحی به ذنوبکم (۳) ; بر شما باد، در ماه‏رمضان، به بسیار دعاکردن و استغفارنمودن چرا که دعا بلا را از شما دور می‏سازد واستغفار، گناهانتان را می‏زداید». به‏هر حال، ماه رمضان ماه خودسازی است وکم‏ترین خودسازی به این است که انسان خودی را برای خویشتن نشناسد و خدا را مالک‏خود بداند که اگر چنین بود، خدا را خواهد شناخت و حق عبودیت پروردگار را اداخواهد کرد و از هر چه رنگ ضد خدایی دارد، دور خواهد شد. خودسازی و جداشدن ازتعلقات و هواهای نفسانی، منشا تمام کمالات و ملکات و فضائل انسانی است و اگر کسی‏توانست‏خود را از تعلقات مادی برهاند، و به ظواهر زودگذر دنیا بی‏اعتنا باشد،بی‏گمان به خدا توجه خواهدکرد و به سوی تکامل روانه خواهد شد و این بالاترین‏پیروزی و سرفرازی انسان است. خدا می‏داند تمام مفاسد جهان و ظلم‏ها و تعدی‏ها وتجاوزها و گردن کشی‏ها در اثر خودبینی و هواپرستی است، لذا در قرآن کریم همواره‏تزکیه و تربیت مقدم بر تعلیم وآموزش ذکرشده‏است و خودسازی; یعنی تزکیه نفس وماه‏رمضان به حق ماه تزکیه و تطهیر نفس است. پس بیایید باهم در این ماه بزرگ‏آهنگ تقرب به خدا را بجوییم تا در درگاهش ره یابیم و در روز رستاخیز سفید روی گردیم.
در پایان فرازی زیبا از نیایش‏های امام سجاد سلام الله علیه را یادآورمی‏شویم، باشد که صحیفه سجادیه همواره الگوی ما در زندگی باشد:
«اللهم و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف، و خصائص تلک الفروض شهر رمضان،الذی اختصصته من سائر الشهور و تخیرته من جمیع الازمنه و الدهور، و آثرته علی کل‏اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن و النور و ضاعفت فیه من الایمان، و فرضت‏فیه من الصیام، و رغبت فیه من القیام، و اجللت فیه من لیله القدر التی هی خیرمن الف شهر، ثم آثرتنا به علی سائر الامم و اصطفیتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنابامرک نهاره، و قمنا بعونک لیله، متعرضین بصیامه و قیامه لما عرضتنا له من‏رحمتک و نسبتنا الیه من مثوبتک و انت الملی بما رغب فیه الیک، الجواد بما سئلت‏من فضلک القریب الی من حاول قربک (۴) ; خداوندا! از کارهای برگزیده و واجبات ویژه،ماه رمضان را قرار دادی; ماهی که آن را از میان دیگر ماه‏ها برگزیدی، و از میان‏تمام زمان‏ها و روزگاران، آن را انتخاب نمودی، و بر جمیع اوقات سال برتریش‏بخشیدی و انتخاب آن به دلیل قرآن و نوری است که در آن ماه فرو فرستادی، و ایمان‏را در آن دو برابر ساختی و روزه‏اش را واجب و شب زنده‏داری را برای عبادت در آن‏ترغیب فرمودی و شب قدر را که از هزار شب برتر است در آن عظمت‏بخشیدی و گرامی‏داشتی، سپس ما را به وسیله آن ماه بر تمام امتها برگزیدی و به سبب فضیلتش ما رانه دیگر پیروان ادیان را برتری بخشیدی، پس به فرمان تو روزش را روزه می‏داریم‏و به یاری تو شبش را به عبادت می‏پردازیم، در حالی که با صیام و قیامش، خویش رامشمول دعوتی که ما را در معرض آن قرارداده‏ای، می‏سازیم، و آن را سبب دریافت‏پاداش تو می‏سازیم و تو برآن چه از درگاهت درخواست‏شود، توانایی و به آن چه که‏از فضل و احسانت مسالت گردد بخشاینده‏ای و به کسی که آهنگ تقرب به تو جویدنزدیکی‏». آخرین سخن این که رسیدن این ماه سراسر خیر و برکت را به محضر مبارک‏ولی الله الاعظم روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء، و محضر مقام معظم‏رهبری و علمای بزرگ و تمام اقشار ملت‏شریف و سرفراز ایران اسلامی و عموم شیعیان‏جهان تبریک و تهنیت می‏گوئیم و امیدواریم خداوند ما را توفیق عبادت خصوصا در این‏ماه مبارک بخشد و مستوجب مغفرت و آمرزش درگاهش قرار دهد.

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت‏ها:
۱- المقنعه، ص ۳۰۸
۲- فضائل الاشهر الثلاثه، ص‏۹۵
۳- وسائل الشیعه، ج‏۷، ص‏۲۲۰
۴- دعای ۴۵، صحیفه سجادیه