معرفی و شکل گیری باغشاه فین

باغشاه فین مجموعه‌ای شكل یافته در ادوار تاریخی است، چه آنگاه كه شكل‌گیری‌اش را به دوران آل بویه نسبت می دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ایلخانان می دانند و چه آنگاه كه گفته‌هایی مبنی بر احتمال وجودش پیش از اسلام را به میان می‌آورند، هرچند كه این گفته ها چندان روشن و دقیق نیز نباشند. آیا بهرحال از ابتدای دوره صفویه به همان نسبت كه ثبات سیاسی بیشتر گردید، تاریخ باغ فین هم انسجام بیشتری یافت. این دوره، ابتدای قرن دهم هجری قمری (۹۰۹ ه . ق) و مقارن سلطنت شاه‌اسماعیل صفوی است.
پس از طی دوره بیست و چهار ساله حكومت شاه‌اسماعیل و در آخرین سالهای حكومت شاه طهماسب (۹۸۴- ۹۳۱ ه . ق) در سال ۹۸۲ ه . ق زلزله سختی در كاشان حادث گردید كه علاوه بر قریه فین، باغ را نیز به كلی ویران كرد. این ویرانه حاصل از زلزله و نیز ناآرامیهای اطراف كاشان به دوران اتباع محمدخان و دلیجان بیك تركمان ادامه یافت تا اینكه شاه عباس اول در صدد تعمیر و مرمت باغ برآمد. حسن نراقی در آثار تاریخی شهرستانهای كاشان و نطنز آورده است (شاه عباس كه در نشیب و فراز كوه و كاخهای شاهانه برافراشته و سرتاسر كشور خویش را با كاشانه های بی‌شماری آراسته بود، چون بناهای سالخورده و ویران گشته باغ شاه كهنه فین را در خور همسری با چشمه دل افروز سلیمانیه و شایسته همت والای خود نمی دید. از این رو به فرمان وی طرح باغ و كاخ جدید بدین گونه پی افكنده شد.
مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغشاه قدیم یعنی در مكان كنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمینهای نورگیر به ابعاد ۱۵۷ متر طول شرقی و غربی و ۱۴۲ متر عرض شمالی و جنوبی حصاربندی و در چهار گوشهٔ آن برجهای گرد و مرتفعی بنا كردند؛ و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید هم خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی و قپق‌اندازی و انواع مسابقه و بازیها تسطیح و آماده نمودند و در خارج حد غربی باغ نیز به جهت رفع مخاطره سیلاب دره های كوه دندانه از محوطه این باغ و بناهای آن سدی معتبر و مستحكم با سنگ و ساروج ساخته شده كه بقایای آن پس از گذشت چهار صدسال اكنون هم از نفوذ سیلاب به قریه فین و باغشاه كاملاً جلوگیری می‌كند و به نام سد شاه عباسی معروف است.) بنابراین هر چند كم و بیش نوشته هایی از سده‌های قبل از قرن دهم هجری باغ فین وجود دارد ـ همچون كتاب محاسن اصفهان نوشته مافرخی و معجم البدان یاقوت حموی ـ با توجه به زمین لرزه سال ۹۸۲ هجری قمری احتمالاً به باغ كهنه مربوط خواهند بود كه از زمان شاه عباس چنانكه پیشتر اشاره شد باغشاه نو جایگزین آن گردید.
پیش از هر چیز باید بدانیم باغشاه در مكان جدید اگر چه به فرمان سلطان صفوی شكل می گیرد اما با توجه به موقعیت منطقه و نظر به اینكه مردمان كاشان چنانكه یاقوت حموی نیز اشاره می‌كند كه روزهایی از هفته را در باغهای فین ایام می گذراندند و هوای گرم تابستانهای كاشان و فین نیز نیازهای تفرجهای تابستانی را گوشزد می نمایند، در منطقه‌ای در نزدیكی مظهر چشمه سلیمان و در بالا دست مزارع و مساكن روستائیان كه مجموعه باغهای فین در آن گسترده شده بودند شكل گرفته است. خواه به گاه شكل‌گیری باغشاه ، این مجموعه خود منظومه‌ای موجود بوده و یا اینكه فرمان شاه‌عباس در فین همچون بدیل خود كه در اصفهان سر منشاء طرح‌های شهرسازانه شد در منطقه فین نیز دستمایه‌ای برای شكل‌گیری منظومهٔ باغهای فین گردیده باشد.
هرچه هست بس بهراه نخواهد بود كه در نظر آوریم باغشاه بر بستری از باغهای قدیمی‌تر ساخته شده تا هم در بهترین نقطه مجموعه گفته شده قرار گیرد و هم توانسته باشد درختانی از باغهای كهن تر را تا سر برافراشتن سروهایش به عاریت گیرد. با وجود قریب وسیع باغهای پیرامون باغشاه هنوز هم كه از فراز برجهای حدود باغ و یا از بام رفیع كوشك صفوی نظری به پیرامونش بیفكنیم، تك درختهای عظیم الجثه سرو را در اطرافش توانیم یافت كه آثاری بجای مانده از باغهای قدیمی منطقه فین اند. كه یا در پیرامون باغشاه با طرحی و برنامه‌ای نانوشته شكل گرفته‌اند و یا اینكه باغشاه كه شكل‌گیریش در مكان جدید مرهون فرمانی ملوكانه بوده در میانه این منظومه و مجموعه طرحریزی شده است.
باغشاه فین از تبار باغ قلعه‌های ایرانی است كه به دلایل خاص خود بدین گونه و در چنین نظمی شكل گرفته‌اند اما بدون شك انتخاب این نوع الگوی محصور در پناه دیواری بلند، بی ارتباط با استفاده شاهانه از آن نیست، تا هم در پناه برج و باروی بسترش امن و امانی یافت و هم بواسطه حجم و شكل و ارتفاعش كه از درون و برون باغ به رخ كشیدنی است جلال و شكوهی شاهانه را گوشزد كرد.
آنچه از این دوره شكل‌گیری باغ مقارن با حكومت شاه عباس اول (۱۰۳۹-۹۹۶ هجری قمری) بجای مانه اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان كه فضای تحدید شده‌ای در میانه برج و باروهای باغ شكل گرفته كه براساس ساختار و نظم فضایی باغ ایرانی فضایی هندسی و خالص بدست می دهد و در نقطه‌ای در میانه باغ نیز كوشك یا بنای میانی قرار گرفته است. ساختار هندسی و شكل فضایی باغ و مقایسه همه اینها با استخوانبندی باغ ایران گوشزد می‌كند كه كوشك میانی كه شتر گلوی صفوی نیز نامیده می‌شود، نقطه‌ای با اهمیت است. در اینجا نیز همچون دیگر باغهای ایرانی، محورها بخشی از ساختار هندسی باغ اند كه علاوه بر اینكه در پی طرح و شكل هندسی و گاه بس ساده باغ شكل می گیرند، خود نقاطی را نیز در طرح كلی باغ و تحت ساختار و نظام هندسی آن شكل می‌بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسی مذكور بسط فضاها و شكل‌گیری نظام معماری باغ را پی‌افكنند.
با عطف نظر به آنچه گفته شد پربیراه نخواهد بود اگر در نظر آوریم كه در همان زمان شكل‌گیری باغ نیز در انتهای محورهای اصلی، فضاهایی مدنظر قرار گرفتند. این فضاها كه با تعریف محورها مكان‌یابی شده بودند، چنانكه امروز نیز موجودند خود به تعریف دقیقتر محورها كمك می‌كنند. گزینه دیگری كه در این رابطه می‌توان قایل شد این است كه پدید آورندگان باغ به ترسیم خطوط اصلی بسنده كرده و به شكل‌گیری آن در طول زمان اعتقاد داشته‌اند.
از فضاهایی كه به حتم در دوران صفویه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گردیده می‌توان از كوشك میانی باغ نام برد كه در امتداد محور اصلی باغ و در مقابل سردخانه كه خود بعدها گسترش یافته قرار گرفته است. محل قرارگیری كوشك مذكور كه در نیمه بالایی باغ واقع گردیده و عدم وجود اطلاعاتی مبنی بر وجود شاه نشین و یا فضایی مشابه آن كه كاركرد بالاخانه باغ را داشته باشد، این نكته را به ذهن متبادرمی سازد كه كوشك میانی خود كاركرد شاه‌نشین و بالاخانه باغ را نیز داشته است.
بنای سردر نیز هر چند كه در طول دوران حیات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه تغییراتی را شاهد بوده و توسعه یافته و تكمیل شده اما به زمان شكل‌گیری اولیه باغشاه در مكان جدید مدنظر قرار گرفته و بنا گردیده است. این نكته را بخصوص با توجه به اهمیت بنای سردر خانه در سازمان فضایی و عملكردی باغهای ایرانی و نیز با عطف نظر به ساختارهای فضایی و محورهای داخلی باغشاه می‌توان بخوبی دریافت. لذا اگر بخواهیم كه شكلی از باغ دوران صفویه را بازسازی نماییم، سردرخانه یا وجود تغییرات زیاد، در آن نمودار خواهد بود. بنای دیگر به حتم بجا مانه از دوران صفویه حمام كوچك باغ است.
لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوی است باغی محصور در میان برج و باروها است كه بر مدخلش سردرخانه و در میانه اش كوشك و در جواره‌اش حمامی قرار گرفته. هر چند كه بعد از نظر نخواهد بود اگر تصور كنیم فضاهایی كه كاربردی خدماتی داشته‌اند در جای جای جداره های باغ قرار گرفته بودند، و این البته از ویژگیهای باغ ایرانی است كه در چهارچوب نظام‌های خود می‌تواند فضاهای مورد نیازش را در خود جای دهد.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی باغ ایرانی