مسئولیت های متقابل دولت و ملت

دولت بعنوان نمایندگان ملت، مسئول سامان دهی به امور کشور است.
به تعبیری مردم برای اینکه زندگی فردی و اجتماعی خویش را نظم و انضباط بخشند و هرکاری دارای مسئول مشخص و هر امری متولی خاص خود را داشته باشد و امور از هم تفکیک و به بهترین وجه انجام شود، اقدام به انتخاب نمایندگانی می کنند که دولت را تشکیل می دهد.
در این مقاله نویسنده کوشیده است نگاهی کوتاه وگذرا به وظایف دولت از دیدگاه دعای «توفیق الطاعه» داشته است. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:
● ضرورت تبیین حقوق متقابل دولت و ملت
همواره درباره مسئولیت های متقابل دولت و ملت و حقوق هر یک نسبت به دیگری اختلاف نظر بوده و خواهد بود؛ ریشه این اختلاف را می بایست در تغییر رفتارها و دلبستگی های آدمی و مقتضیات و شرایط زمانی و یا مکانی جست. به این معنا که در هر زمان و یا مکانی دغدغه آدمی یگانه نیست و هر کس در شرایطی خاص و ویژه دغدغه ای دارد که در شرایط زمانی و مکانی دیگر اصولا به عنوان مسئله نیز مطرح نمی باشد چه رسد که به عنوان مشکل و معضل و یا دغدغه خود را تحمیل کند.
از این رو است که گاهی رفاه و گاهی عدالت و زمانی دیگر آزادی دغدغه افراد و دولت ها است. در امور دیگر نیز این گونه است و آدمی نمی تواند بگوید که چه وظایف و مسئولیت هایی اساسی و اصلی است و چه مسئولیت ها و یا وظایف فرعی می باشد. در حقیقت مسئله تزاحم در موارد عمل همانند تضاد در مقام احکام خود را تحمیل می کند. این گونه است که حقوق فرعی و اصلی گاه جا به جا می شود. به سخن دیگر اگر بخواهیم مسئولیت های ریز و درشت دولت ها و ملت ها را بازشماریم باید مجموعه ای از قواعد و اصول زندگی اجتماعی را به عنوان وظایف و حقوق هر یک برشماریم و مسئولیت های زیادی را بر این دو دسته بار کنیم. قواعد سیاسی و یا بازی زندگی هر دم مسئولیت ها و حقوق تازه ای را ایجاد می کند و یا مسئولیت ها و حقوقی را بی معنا و لغو می سازد. مطالبات و خواسته های مردم تغییر می کند و ذائقه ها دگرگون می شود و نیازهای نوشونده خود را تحمیل می کند. دولت ها کوچک و بزرگ می شوند و حجم مسئولیت ها کاهش و افزایش می یابد.
● نیازها و اصول ثابت و متغیر
با این همه به نظر می رسد که اصول ثابت و دغدغه ها و نیازهایی دایمی وجود داشته باشد که در هر شرایطی باقی و برقرار می باشد و هرگز از حالت نیاز اساسی و اصلی بیرون نمی رود و از این رو حقوق و مسئولیت هایی را نیز می توان جست وجو کرد که هماره باقی است. به این معنا که می توان حقوق و مسئولیت ها و نیز نیازها و خواسته هایی را از هر دو سو یافت که هرگز گرد کهنگی و یا غبار بی نیازی بر آن نمی نشیند و انسان اجتماعی و دولت ها بدان نیاز دارند و خواهان اعمال درست آن از سوی یک دیگر هستند. این ها اموری هستند که در اصطلاح به آن ها اصول ثابت و غیر متغیر می گویند که در برابر مسائل و امور متغیر و نوشونده قرارمی گیرند.
برای شناسایی این حقوق و مسئولیت ها می توان شیوه های مختلفی را در پیش گرفت و نظرات و آرای فلاسفه سیاسی و دانشمندان روان شناس و یا جامعه شناس یا روان شناسان اجتماعی و فیلسوفان جامعه شناسی سیاسی و حتی حقوق دانان را به دست آورد. یا به شکل دیگر به میان مردم رفت و با بهره گیری از آمارگیری نسلی و بین نسلی آن را به دست آورد؛ زیرا در هر نسلی گفتمان غالب می شود و یا حتی در هر دوره ده ساله یا بیست ساله ای و یا به قول چینی ها و یا سرخ پوستان آمریکایی هر دوازده سالی یک گفتمان و دوره وجود دارد که نیازها و خواسته های خود را تحمیل می کند و این به سبب تغییرات آب و هوای به شکل کلان است. روحیات و افکار و اندیشه ها در این دوره های دوازده ساله به گونه ای با دوازده سال دیگر متفاوت است.
به هر حال می توان راه های مختلفی را در پیش گرفت تا امور ثابت و نیازهای دایمی بشر و جامعه و به تبع آن مسئولیت های دولت ها را به دست آورد.
راه دیگری که به نظر می رسد، بازخوانی کتاب و حیاتی است که از سوی آفریدگار بشر به عنوان کتاب استفاده و حفظ و نگه داری بشر و بهترین شکل کاربرد آن فرو فرستاده شده است و در آن همه خصوصیات این ساخته و صنع الهی در آن بیان شده است و شیوه نگه داری و بازسازی و تعمیرات و رشد و بهره گیری از آن را به صورت دقیق و کامل تبیین کرده است.
از این رو می بایست به کتاب وحیانی قرآن مراجعه کرد و تحلیل قرآن و تبیین آن را از بشر و خواسته و نیازهای ثابت وی دانست و به عنوان مسئولیت به دولت ها دیکته و قانونی کرد.
با این همه قرآن دارای مطالب بسیاری است و اگر کسی بخواهد در کوتاه ترین و گویاترین واژگان و یا گزاره ها آن را بیان کند می بایست به چه چیزی رجوع کند. به سخن دیگر همان گونه که گفته می شود که تمامی قرآن تفسیر و تفصیل سوره حمد می باشد و یا این که تمامی سوره حمد در بسم الله الرحمن الرحیم خلاصه شده و همه آن گزاره در بسم الله و همه در بای بسم الله است. اکنون آن کلمه کلیدی و یا جملات کوتاه و گویا کدام است که بیانگر مسئولیت ها و حقوق متقابل دولت و ملت باشد؟
● نیایش ها راه شناخت مطلوب بشریت
به نظر می رسد که این کلمه و یا کلمات کلیدی و یا گزاره ها و جملات اصلی را بتوان از راه دیگری نیز به دست آورد که ناظر به تفسیر همان کلام الهی و وحیانی باشد.
در سخنان معصومان(ع) مطالب به شکل های مختلف و گوناگون چون گفت وگو، سخنرانی، دعا و مانند آن آمده است. دعا و نیایش در ادبیات و فرهنگ امامان(ع) کاربردها و کارکردهای چندی دارد که می توان به آموزش و تربیت و یا تبیین مواضع و دیدگاه ها و شیوه مقابله و مبارزه با دشمن دین و دنیای مردم اشاره کرد. هنگامی که امام سجاد(ع) دعا و نیایش می کند همه این کاربرد و کارکردها را در نظر دارد.
در دعا و نیایش های امامان معصوم گاه مطلوب بودن امری برای همیشه به شکل دعا و نیایش بیان شده است و در حقیقت به مردم آموزش داده می شود که این گونه باشند و این گونه عمل کنند و اگر آن را به شکل خواسته دعایی بیان می کنند برای بیان مطلوبیت واقعی آن است.
یکی از دعاها و نیایش های بسیار پرمحتوا و کلیدی دعایی است که از امام زمان(عج) در مفاتیح الجنان از مصباح کفعمی نقل شده است. این دعا همان دعای توفیق الطاعه است که دارای فقرات چندی است که بیش از ۵۰ مطلب و مساله مهم را در بردارد.
در این دعا کوشش شده است تا وضعیت مطلوب همه اقشار سنی و جنسی و علمی و طبقات اجتماعی بیان شود و در حقیقت عصاره و کلید واژگان قرآن و جوامع الکلم است. در این دعا و نیایش به طور عموم خواسته شده که از غیبت و دروغ و حرام خواری و مانند آن پرهیز شود و از زنان خواسته شده که عفت و حیا داشته باشند و عالمان در پی زهد روند و انباشت ثروت را کنار گذارند که مصیبت و گرفتاری عظمای علمای دین است و در پی نصیحت و پند عملی مردم باشند و یا از جوانان خواسته که مردان انابه و توبه باشند و مغرور به جوانی نشوند که به ظاهر گناهی نکرده اند و از پیران خواسته که همواره وقار و آرامش خویش را حفظ کنند و زود از کوره در نروند و همانند کودکان سنگینی و وزانت خویش را از دست ندهند و کودکانه رفتار نکنند و یا از ثروتمندان خواسته است که فروتنی در پیش گیرند و دست و دل باز باشند و بخل نورزند بلکه بخشش کنند و حق سائل و محروم را ادا کنند و یا از فقیران خواسته که شکیبایی ورزند و صبوری پیشه کنند و در آن چه خداوند به ایشان می دهد اهل قناعت باشند و به سوی این و آن دست دراز نکنند.
● دادگری و مهرورزی مسئولیت دولت ها
در بخشی دیگر از دعا و نیایش به وضعیت مطلوب ملت و دولت اشاره می کند. نخست مسئولیت دولت و در حقیقت حقوق مردم را یادآور می شود و سپس مسئولیت و در حقیقت حقوق دولت ها را بیان می کند.
به نظر صاحب الامر و الزمان(عج) آن چیزی که به عنوان عصاره خواسته های ملت ها مطرح است و هرگز از عنوان اصلی و اساسی بیرون نمی رود و در حقیقت راهبرد اساسی دولت ها می بایست باشد و دولت ها به عنوان یک مسئولیت دایمی و همیشگی می بایست بدان عمل کنند، دادگری و مهرورزی است.
به این معنا که دولت می بایست عدالت همه جانبه در تولید و توزیع ثروت و منافع و نیز بر آوردن نیازهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و مشارکت دهی در حوزه قدرت را راهبرد خویش قرار دهد و در برنامه ریزی و تصمیم گیری آن را عملیاتی کند. بنابراین عدالت محوری و مهرورزی مهم ترین مسئولیت دولت است و در حقیقت مهم ترین نیاز بشر و جوامع بشری می باشد که دولت ها می بایست آن را برآورده سازند.
دولت باید در کارهای خویش اصل تحمل ملت را اصل قرار دهد و براساس عفو و گذشت برخورد کند و اگر ملت کاری را بر خلاف قانون انجام داد او را مواخذه به شدت نکند و با ملت به عنوان مجموعه کنار بیاید. به این معنا که گذشت در حق مردم و حرکت های مردمی می بایست اصل باشد و حتی حرکات غیرقانونی ملت و مردم را به شکل جمعی انجام می گیرد با گذشت و شفقت و مهربانی تحمل کند وآنان را به راه درست و راست هدایت کند. البته این به آن معنا نیست که حقوق افراد پایمال شود. به سخنی دیگر گاه دولت ها به عنوان دولت حقوقی را دارا می باشند که از سوی ملت ها نادیده گرفته می شود و دولت چون در مقام قدرت است نمی بایست از قدرت خویش استفاده کند و مردمان را مواخذه و تنبیه دست جمعی کند. به عنوان نمونه اگر مردمی در شهری اعتراض کردند و حتی اشتباهاتی را مرتکب شدند به عنوان حرکت جمعی آنان را مجازات نکند و با در پیش گرفتن عفو و گذشت و رافت اسلامی آنان را به راه آورد.
● انصاف و نیکوترین شیوه مسئولیت ملت
در برابر مسئولیت ملت و در حقیقت از حقوق دولت این است که مردم در برابر کارها و برنامه های دولت انصاف را از دست ندهند و درستی اعمال و رفتار دولت را ارزیابی کنند. مشکلات دولت ها را درک کنند و بدانند که گاهی نمی توان برخی از مطالبات ملت ها را به علل و عواملی برآورده ساخت و یا این که دولت در وضعیتی است که نمی تواند برخی از اطلاعات را به طور شفاف در اختیار مردم قرار دهد بنابراین نمی بایست براساس اطلاعات ناقص داوری کنند و از حد انصاف بیرون روند و دولت را متهم به کم کاری و یا ظلم و عدم توجه به مطالبات به حق مردمی کنند.
دیگر این که در رفتار اجتماعی همواره روش و شیوه نیکو را در پیش گیرند و با اعمال نابهنجار جمعی خویش اسباب قانون شکنی و قانون گریزی را فراهم نیاورد و به گونه ای عمل کنند که دولت ها در ایجاد امنیت و آرامش و آسایش با مشکل مواجه نشوند.
بسیاری از مشکلات دولت ها به سبب رفتارهای نادرست جمعی ملت هاست و دولت ها و هم ملت ها هزینه های زیادی را به این سبب می دهند و صدمات جبران ناپذیری می بینند. بنابراین بهتر است که رفتارهای خویش را به گونه تنظیم کنند که الگوی رفتاری جوامع دیگری بشری باشد.
به هر حال صاحب الزمان(عج) بهترین و کامل ترین دولت را دولتی می داند که عدالت محور و اهل شفقت و مهرورزی باشد و بهترین جامعه و ملت را ملتی بر می شمارد که انصاف و حسن سیره و روش را دارا باشند.
نکته ای که در پایان این گفتار ذکر آن ضروری است این که تفکر شیعی آینده محور است و هرگز برخلاف جوامع دیگر به گذشته به عنوان مطلوب نگاه نمی کند. از این روست که حتی عصر نبوی و یا علوی به عنوان عصر طلایی مطرح نیست بلکه عصر ظهور مهدوی به جهت وجود همین معیارهای دولت و ملت به عنوان عصر طلایی مطرح می شود. در حقیقت امید به آینده و زندگی شاد و سراسر آسایش و آرامش مطلوبی است که چشم انداز آینده تفکر شیعی را شکل می بخشد. جهانی در آن ترسیم می گردد که همه در آسایش و آرامش هستند. چنین تفکری می طلبد که همواره امیدوار بوده و به آینده خوش بین و حرکت رو به جلو داشته باشیم.

حسین کریم خانی

منبع : روزنامه کیهان