پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
مجله ویستا
معرفی استان خراسان
استان پهناور خراسان (پس از انتزاع شهرستان طبس از آن) با وسعتی بیش از ۲۳۸ هزار کیلومتر مربع و حدود ۶/۱۴ درصد خاک کشور بزرگترین واحد تقسیمات کشوری است. این استان دارای بیشترین طول مرزهای خارجی (۱۴۵۱ کیلومتر) با دو کشور (ترکمنستان و افغانستان) بوده و از جنوب و غرب در مجاورت پنج استان (گلستان، سمنان، یزد، کرمان وسیستان و بلوچستان) قرار دارد. وسعت زیاد، مرزهای خارجی طولانی و موقعیت منطقه ای به این استان اهمیت ژئوپلتیک خاص داده است.
● پیشینه تاریخی خراسان:
استان پهناور خراسان با ساختار گونه‌گون و کهن زمین شناختی، اقلیم متنوع و جاذب، موقعیت ویژه جغرافیایی، بی‌گمان از قدیمی‌ترین دوران حیات بشری، بستر فعالیتهای معیشتی، بازرگانی و نظامی عمده بوده است، به دلیل همین موقعیت خاص، کهن‌ترین، معروفترین و طولانی‌ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی «جاده تاریخی ابریشم» از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می‌سازد.
تنوع جغرافیایی سرزمین خراسان با وجود آب و هوای کویری و گرم در بخش جنوبی و معتدل کوهستانی در شمال استان و به طور پراکنده در مرکز، با ارتفاعات قابل توجهی نظیر بینالود، هزار مسجد، کپه داغ، قهستان و...، زمینه‌ای مناسب برای استقرار بشر از قدیمی‌ترین ایام و جذب اقوام و طوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است؛ سرزمینی که نواحی مختلف آن عرصه رویش انواع نباتات مناطق سردسیری و گرمسیری از قبیل گندم، برنج، بادام، سیب، انگور، پسته، خرما و... است و مناطقی از آن، استعداد پرورش انواع مختلف حیوانات اهلی و وحشی نظیر پلنگ، گرگ، شتر، اسب، آهو، گوسفند، بز و... را داراست.
قدیمی‌ترین آثار حیات انسانی در ایران، شامل تعدادی ادوات و دست‌افزارهای سنگی، با قدمت تخمینی ۸۰۰ هزار سال قبل، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم، از بستر رودخانه کشف‌رود مشهد به دست آمده است. در حالی که قدیمی‌ترین مکانهای استقرار انسان، حداکثر با قدمت ۱۰۰ هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان، لرستان و... شناسایی شده‌اند.
● جغرافیای طبیعی خراسان
▪ موقعیت
استان وسیع خراسان در شمال شرقی کشور بین ۵۵ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقی و ۳۰ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۱۷ دقیقه عرض جغرافیایی نیمکره شمالی قرار گرفته است.
▪ پستی و بلندیها
استان پهناور خراسان به سبب وسعت زیاد، از نظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یک از نواحی مختلف آن دارای ویژگیهای خاصی است.
بلندترین نقطه آن قله بینالود، ۳۲۱۱ متر و کم ارتفاع‌ترین نقطه آن در شمال سرخس، ۳۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
کوههای خراسان دنباله ارتفاعات البرز به سمت مشرق است که به صورت قوسهای موازی از «شاه کوه» آغاز شده و در جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی تا ارتفاعات هندوکش افغانستان امتداد می‌یابد.
در میان این رشته کوههای موازی، دره‌ها و دشتهای وسیعی وجود دارد که گاه پهنای آن، به حدود ۲۰۰ کیلومتر میرسد. امتداد این رشته کوهها در برخی نواحی با برخورد به دره و یا جلگه گسسته میشود. آنچه در این منطقه حایز اهمیت است، وجود دشتهای حاصلخیز و آبادی چون: بجنورد، شیروان، قوچان، چناران و مشهد است که در پهنه دشت سرسبزی بین دو رشته ارتفاعات موازی کپه داغ و هزار مسجد در شمال و آلاداغ و بینالود در جنوب به وجود آمده‌اند.
▪ آب و هوا
گستردگی استان و عواملی مانند وجود رشته کوههای مرتفع و مناطق کویری، دوری از دریا و وزش بادهای مختلف، موجب گوناگونی آب و هوا در مناطق آن گردیده است.
در بیشتر بررسیهای انجام گرفته از جمله مطالعات آمایشی خراسان، این سرزمین به سه منطقه آب و هوایی شمال، مرکز و جنوب تقسیم میشود.
شمال خراسان به طور کلی دارای شرایط آب وهوایی معتدل و سرد کوهستانی است؛ این منطقه حاصلخیزترین و متراکم‌ترین بخش استان از نظر جمعیت، فعالیتهای اقتصادی و امکانات زیربنایی است که شامل شهرستانهای بجنورد، قوچان، شیروان، مشهد، درگز، چناران و سرخس میشود.
منطقه مرکزی استان شامل شهرستانهای سبزوار، اسفراین، نیشابور، تربت حیدریه، کاشمر، تربت جام، تایبادوخواف است.
این منطقه دارای آب و هوای نیمه صحرایی ملایم بوده و فعالیت اصلی اقتصادی آن کشاورزی است که در دشتهای وسیع دامنه‌های جنوبی بینالود تا کویر نمک و مناطق کویری مرز افغانستان انجام میشود. این دشتها از نظر آب و هوایی جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شوند و میزان بارندگی در آنها بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیمتر در سال است.
جنوب خراسان دارای آب و هوای خشک و نیمه‌صحرایی است؛ وسعت این منطقه که از شش شهرستان بیرجند، طبس، فردوس، گناباد، قاینات و نهبندان تشکیل شده حدود یکصد و هفتاد هزار کیلومتر مربع است که حدود نیمی از مساحت کل استان را دربرمی‌گیرد.
بررسی وضعیت بارندگی در استان نشانگر این است که در بیش از ۹۰ درصد استان توزیع مکانی و زمانی بارشها و پراکندگی آنها یکنواخت و مشابه نیست؛ میزان ریزشهای جوی به صورت باران و برف در ۱۵ درصد مساحت استان (نواحی شمال و شمال غربی) آن نسبتاً زیاد است به طوری که در برخی مناطق مجاور استان گستان، میزان بارندگی گاه به بیش از ۷۰۰ میلیمتر در سال میرسد؛ میانگین بارندگی سالانه این ناحیه بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر تغییر می‌کند ولی در مناطق جنوبی، شرقی و مرکزی که بیش از ۸۵ درصد مساحت خراسان را شامل میشود میزان بارندگی بسیار کم و بین ۴۰ تا ۲۰۰ میلیمتر در سال متغییر است. متوسط میانگین بارندگی در این مناطق تقریباً معادل ۱۵۰ میلیمتر است.
▪ تنوع آب و هوایی استان عبارت است از:
- آب و هوای سرد کوهستانی و نیمه صحرایی سرد در شمال و شمال غرب.
- آب و هوای معتدل کوهستانی در مناطقی از شمال و شمال غرب و مرکز.
- آب و هوای نیمه صحرایی ملایم در شمال شرق، مرکز و مناطقی از غرب و نیز مناطق کوهستانی جنوب.
- آب و هوای گرم صحرایی فراگیر مناطق مرکزی به طرف جنوب و جنوب غرب.
● تقسیمات کشوری:
براساس آخرین تقسیمات کشوری خراسان دارای ۲۹ شهرستان (و یک بخش انتزاع شده «سرایان»)، ۹۴ شهر، ۹۰ بخش، ۲۳۸ دهستان و حدود ۶۱۸۷ آبادی مسکونی می‌باشد. از ۳۰ شهرستان خراسان ۱۴ شهرستان دارای مرزهای بین‌المللی مجموعاً به طول ۱۴۵۲ کیلومتر می‌باشند.
براساس مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی، خراسان به سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی تقسیم گردیده است. خراسان شمالی شامل ۶ شهرستان بجنورد، اسفراین، شیروان، مانه و سملقان، جاجرم و فاروج، خراسان جنوبی شامل چهار شهرستان بیرجند، نهبندان، سربیشه، قاین و بخش سرایان شهرستان فردوس و خراسان رضوی شامل ۱۹ شهرستان دیگر از مجموع ۳۰ شهرستان خراسان می‌باشد. طبق این مصوبه خراسان رضوی به مرکزیت مشهد مقدس بالغ بر ۲۸/۸۰ درصد جمعیت کل، ۷/۸۵ درصد جمعیت شهری، ۵/۷۲ درصد جمعیت روستائی و حدود ۵۳ درصد مساحت خراسان را در اختیار دارد. بخش عمده فعالیتهای صنعتی، کشاورزی و خدماتی و امکانات زیربنائی خراسان نیز در خراسان رضوی و در حول و حوش مشهد مقدس استقرار یافته است. سهم خراسان شمالی از جمعیت حدود ۱۲ درصد و سهم خراسان جنوبی از جمعیت ۸/۷ درصد می‌باشد.
● استان خراسان رضوی در یک نگاه:
استان خراسان رضوی با مساحتی بالغ بر ۱۲۷۴۳۲ کیلومتر مربع دارای ۱۹ شهرستان، ۶۴ نقطه شهری، ۶۲ بخش و ۱۵۸ دهستان و ۳۷۶۷ آبادی دارای سکنه می‌باشد. این استان دارای ۸۴۱ کیلومتر مرز مشترک با کشورهای همسایه است (۳۰۲ کیلومتر با افغانستان، ۵۳۹ کیلومتر با ترکمنستان) تراکم جمعیت در این استان حدود ۴۲ نفر در کیلومتر مربع می‌باشد.
نرخ شهرنشینی استان ۵/۶۴ درصد و نرخ باسوادی ۴/۹۱ درصد برآورد می‌گردد. نرخ فعالیت که عبارتست از نسبت جمعیت فعال به کل جمعیت ۱۰ ساله و بالاتر می‌باشد در سال ۱۳۸۱ حدود ۳/۳۶ درصد برآورد گردیده و نرخ بیکاری نیز حدود ۶/۱۰ درصد است.
- سهم شاغلین بخش کشاورزی از کل شاغلین ۴۴% درصد، سهم شاغلین بخش صنعت و معدن و ساختمان ۲۵% درصد و سهم شاغلین بخش خدمات ۲۹% درصد می‌باشد.
- تعداد دانش‌آموزان این استان ۵/۱۳۷۵ هزار نفر و نسبت دانش‌آموز به معلم ۲۱ نفر می‌باشد.
- ضریب پوشش تحصیلی برای مقطع ابتدایی ۱۰۴ درصد، مقطع راهنمایی ۹۷% درصد و در مقطع متوسطه ۷۳% درصد پیش‌بینی گردیده است.
- ۴/۹۵ درصد خانوارهای روستاهای ۲۰ خانوار و بالاتر از آب آشامیدنی سالم، ۱/۳۵ درصد از راه مناسب و ۱۰۰ درصد از برق برخوردارند.
- ضریب‌نفوذ تلفن (که عبارتست از تلفن به ازای ۱۰۰ نفر جمعیت) در این استان ۱۹ می‌باشد.
- سطح زیر کشت اراضی زراعی و باغی استان ۴۵۸ هزار هکتار، سطح زیر کشت اراضی زراعی ۷/۳۰۶ هزار هکتار و سطح زیر کشت باغات ۱۵۱ هزار هکتار است. به ازای ۱۰۰۰ نفر روستایی ۲/۲۴۰ هکتار اراضی زراعی و باغی زیر کشت وجود دارد.
- طبق نتایج طرح سرشماری کارگاهی سال ۱۳۸۱ تعداد ۲۴۷۹۲۴ کارگاه با ۷۳۳۷۵۱ نفر کارکن در استان خراسان رضوی در فعالیتهای مختلف مشغول بکارند. از این تعداد ۴۱۹۰۶ واحدبا ۱۶۹۸۰۴ نفر و ارزش افزوده تولیدی معادل ۷/۵۵۲۹ میلیاردریال در بخش صنعت مشغولند.
- تراکم راههای استان ۶/۱۳ کیلومتر به ازای ۱۰۰ کیلومتر مساحت استان است. این شاخص برای راههای فرعی ۱۶/۴ کیلومتر و برای راههای روستایی ۴/۸ می‌باشد. نسبت راه آسفالته روستایی از کل راههای روستایی ۵/۳۰ درصد و نسبت راههای روستایی دارای مشخصات از کل راههای روستایی ۴/۴۲ درصد است.
نجات
منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان
