درآمدی بر انسان شناسی فضا و مکان

فضا ظرف مکانی هر حضور مادی است . از جماد تا انسان به فراخور چگونگی حضورشان فضا را شکل می دهند و از آن تاثیر می پذیرند .حضور انسان ، حضوری فرهنگی و کنشهای او با فضا نیز شامل پیچیدگیهای عرصه فرهنگ انسانی می شود .
انسان شناسی به عنوان علم مطالعه فرهنگ ، به بررسی چگونگی این تاثیر و تاثر در بخشی از حوزه های تخصصی خود می پردازد.تاریخ توجه انسان شناسان به مساله فضا را می توان تا توصیفات آنها از محیط طبیعی و شیوه سکونت جوامع مورد مطالعه شان به عقب برد.این رویکردها عموما در قالب توجه به فرهنگ مادی ،در تمامی قوم نگاریها ( ethnography )دیده می شود و چگونگی سازماندهی فضا در کنار دیگر اجزا این فرهنگ ، به عنوان یک پس زمینه و نه موضوع مطالعه همواره وجود داشته است .
با تحولاتی که در رویکرد به فضا در حوزه علوم دیگری از جمله فلسفه ، جغرافیا ، جامعه شناسی و تاریخ و ... صورت گرفت ،” فضا “ در حوزه انسان شناسی به محور اصلی بسیاری از مطالعات انسان شناسان فرهنگی تبدیل شد و زیرشاخه هایی به نامهای ” انسان شناسی فضا و مکان “
( anthropology of space and place )، ”انسان شناسی منظر “ ( anthropology of landscape )” انسان شناسی معماری “ (anthropology of architecture ) را ایجاد کرد.
در این رویکرد که از حدود ۱۹۹۰ ، مورد استقبال بیشتری قرارگرفته است ، فضا نه تنها بستر فرآیندها و پدیده های اجتماعی و فرهنگی است ، بلکه به واسطه آنها ساخته شده و برآنها تاثیر می گذارد.
مجموعه مطالعات در این حوزه را می توان پاسخی برای پرسشهایی دانست که راپاپورت در مقاله ” سازمان دهی فضا و محیط انسان ساخت “ مطرح می کند:
۱) چه ویژگیهایی از انسانها به عنوان ،نوع انسان، افراد و گروههای اجتماعی ، محیط را شکل می دهند ؟
۲) چه جنبه هایی از محیط بر افراد و گروهها تاثیر می گذارد ؟ این تاثیرات چیست ؟ تحت چه شرایطی و چرا ایجاد می شوند ؟
۳) سازو کارهای این تاثیر گذاری متقابل چیست ؟
این مطالعات طیف وسیعی از بررسی این کنش متقابل را از سطح چگونگی ارتباط سازمان یابی فضا با کالبد انسانی و ارتباطات فردی( embodied space )، انعکاس ساختارها و مفاهیم اجتماعی - فرهنگی همچون جنسیت و یا تضادهای اجتماعی در فضا و تاثیر فضا در بازتولید آنها ( contested space,gendered space ) تا نگرشهای کلان تر ، همچون تاثیرات فرآیندهای جهانی بر نحوه سازمان دهی فضا ( transnational space ) را دربر می گیرد.
این شاخه از انسان شناسی به سبب موضوع مورد مطالعه خود یعنی فضا در ارتباط تنگاتنگ با رشته هایی از قبیل رفتارشناسی محیطی ، جغرافیای انسانی ، معماری و شهرسازی قرار میگیرد.
از صاحبنظران این عرصه می توان به اموس راپاپورت ، ادوارد تی هال ، هانری لوفبور ، نولد اگنتر و بسیاری دیگر از انسان شناسان معاصر اشاره کرد.
تبدیل شهرنشینی به شکل غالب زیست انسانهای امروز همراه با پیچیدگیها وبحرانهای خاص خود ،و اهمیت فضاهای شهری در حیات شهر ، لزوم مطالعاتی از این دست را آشکار می کند و در کشور ما این مساله به خوبی قابل مشاهده است .در ایران، چهره اغلب شهرهای ما ترکیبی از بافت قدیمی و بافت جدید شهری است .این چهره گویای مسائل امروز در این حوزه در کشور است . ما از یکسو با دانش بومی در زمینه معماری و از سوی دیگر با یک بحران در زمینه معماری و شهر سازی امروز روبه روییم.در هر دو زمینه نیاز به انجام مطالعات فرهنگی با توجه به رشد سریع شهرنشینی در کشور و تبعات حاصل از آن ، روشن است.ورود انسان شناسان به این عرصه ، می تواند زمینه گفتگوی مناسبی را میان انسان شناسی ، معماری و شهرسازی فراهم آورد.

منابع فارسی :
۱- برومبرژه ، کریستین ،۱۳۷۰ ، ” مسکن و معماری در جامعه روستایی گیلان ( مطالعات مردم شناسی) ترجمه علا الدین گوشه گیر .تهران موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۲- راپاپورت ، اموس،۱۳۶۶ ، ” منشا فرهنگی مجتمع های زیستی “" ترجمه راضیه رضازاده،.جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت
۳- لینچ ، کوین ،۱۳۵۰ ، ” سیمای شهر “ ، ترجمه منوچهر مزینی ، انتشارات دانشگاه ملی ایران
۴- مدنی پور ، علی، ۱۳۷۹ ، “ طراحی فضای شهری ، نگرشی بر فرآیند اجتماعی ، مکانی “ ، ترجمه فرهادمرتضایی، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری
۵- هال ، ادوارد تی ،۱۳۷۶ ، ” بعد پنهان “ ، ترجمه منوچر طبیبیان ، انتشارات دانشگاه تهران
▪ منابع انگلیسی :
۵Rappaport , Amos ۱۹۹۹ , " spatial organization and the built environment " , Ingold , Tim , ۱۹۹۹ ," Companion Encyclopedia of Anthropology " , London , Newyork ,Routledge.pp ۴۶۰
۶-Rappaport, Amos,۱۹۶۹,"house form and culture" , Prentice Hall Inc. Englewood Cliffs, New Jersey,
۷- Low, Setha. The Anthropology of Space and Place: Locating Culture. Oxford:
Blackwell Publishers, ۲۰۰۳.
۸-Low, Setha & Erve Chambers. “Housing, Culture, and Design”. University of Pennsylvania Press, ۱۹۸۹.
۹-Augé, Marc. Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. London & New York: Verso Books, ۱۹۹۵
۱۰-H.Lefebvre,۱۹۹۸ , “ production of space”,Blackwell science
▪ سایتهای مرتبط :
۱- سایت مربوط به گرایش جدید انسان شناسی معماری
http://home.worldcom.ch/~negenter/index.html
۲- فضا و مکان در انسان شناسی ، باستان شناسی و اتنولوژی
http://pegasus.cc.ucf.edu/~janzb/place/anthro.htm#Low۳
۳-لینکهای مرتبط به هانری لوفبور
http://http-server.carleton.ca/~rshields/lefebvre.htm
۴- سیلابسهای درسی
http://sigarra.up.pt/flup_uk/disciplinas_geral.FormView?P_CAD_CODIGO=FLU...
www.stanford.edu/dept/anthroCASA/pdf/syllibi/۱۲۳.pdf
http://web.grinnell.edu/anthropology/Syllabi/ANT۲۹۵HareF۰۲.htm
فضا

منبع : خانه انسان شناسی ایران