همگرایی جدید در منطقه

این بازیگران جدید در فاصله دهه های پنجاه تا نود میلادی به عنوان یکی از مکانیسم های تحقق همگرایی منطقه ای در مناطق و حوزه های مختلف جغرافیایی تأسیس شده و به تدریج بسط و گسترش یافتند. بسیاری از این موارد همچون جامعهٔ زغال و پولاد در اروپا با پشت سر گذاشتن دوران پرفراز و نشیبی و با کامیابی بی نظیری به پدیده ای همچون اتحادیهٔ اروپا تبدیل گشتند و برخی نیز هیچگاه نتوانستند به یک مجموعهٔ مؤثر و کارآمد برای نیل به اهداف بنیانگذاران خود تبدیل شوند.
هم زمان با تلاش های کشورهای اروپایی برای حرکت به سوی همگرایی منطقه ای کشورهای دیگر در بسیاری از دیگر نقاط جهان نیز سعی بلیغی در حرکت به سوی همگرایی و ایجاد سازمان ها و پیمان های منطقه ای با ماهیت و کارکرد اقتصادی , سیاسی و نظامی نمودند که به جز موارد انگشت شماری از جمله ۲ ASEAدر آسیای جنوب شرقی سایر موارد با ناکامی مواجه گردیدند.
به دنبال فروپاشی اتحادیهٔ جماهیر شوروی تلاش های متعددی برای حرکت به سوی همگرایی منطقه ای در منطقهٔ آسیای مرکزی صورت گرفت که مهمترین آ ن ها در قالب دو سازمان OSCE۳ و۴ ECO شکل گرفت. سازمانOSCE که از دههٔ هفتاد و به طور مشخص از سال ۱۹۷۵ با نگاه معطوف به شرقِ کشورهای اروپای غربی در کنار آمریکا و کانادا تحت عنوان کنفرانس همکاری و امنیت در اروپا پایه گذاری شده بود تمرکز خود را بر روی همسان سازی کشورهای اروپای شرقی و جمهوری های سابق اتحاد جماهیر شوروی و هماهنگ ساختن آن ها با بستر کلی تحولات سیاسی , اجتماعی و امنیتی در اروپای غربی قرار داده بود.
سازمان OSCE به یمن کمک های دست و دلبازانهٔ کشورهای اروپای غربی و در پرتوی حمایت های همه جانبهٔ اعضای مهم و تأثیرگذار خود از جمله ایالات متحدهٔ آمریکا توانست در دههٔ ۹۰ گام های اساسی و مهمی را در راستای ایجاد زمینه های همگرایی میان کشورهای منطقه بردارد اما به دلیل سوء ظن برخی از دولت های منطقه و به ویژه نگاه نه چندان مثبت روس ها و نیز جای نداشتن برخی بازیگران تأثیرگذار منطقه در آن نتوانست یک ساز و کار جامع و فراگیر برای منطقه محسوب شود.
سازمان ECO اما داستانی متفاوت و سرنوشتی غم انگیزتر داشت. این سازمان گرچه از لحاظ واقعیت های جغرافیایی و ملاحظات ژئوپلیتیک به طور پتانسیل می توانست به عنوان یک سازمان جامع و فراگیر از اسلام آباد تا آنکارا و از تهران تا دو شنبه را در خود جای دهد ولی با این وجود به دلیل اختلافات عمیق و تفاوت های آشکاری که میان اعضای آن وجود داشت هیچ گاه نتوانست پتانسیل های مثبت خود را به فعلیت برساند و حوزه فعالیت های آن به برگزاری اجلاس تشریفاتی وزرای خارجه و سران و تشکیل یک دبیرخانه محدود ماند.
با عنایت به نکاتی که در بالا ذکر شد و با توجه به ضعف ها و کاستی های دو پیمانOSCE و ECO , کشورهای منطقه چشم به ظهور جایگزینی جدید در منطقه دوخته بودند که این بار با فرصت شناسی و موقعیت سنجی مناسب چینی ها و نظر مساعد روس ها درآوریل ۱۹۹۶ هستهٔ اولیهٔ این جایگزین جدید در شانگهای بنا نهاده شد.
این نهاد جدید که چینی ها در تولد و رشد آن نقش عمده ای ایفا نمودند پنج سال بعد در ژوئن ۲۰۰۱ تحت عنوان سازمان همکاری شانگهای۵ و با عضویت شش کشور چین, روسیه, قزاقستان, تاجیکستان, قرقیزستان, و ازبکستان پا به عرصه وجود نهاد. به نظر می رسد یکی از دلایل عمده برای کامیابی نسبی، این واقعیت باشد که سازمان همکاری شانگهای برای همهٔ اعضای اصلی و بنیان گذار و نیز برای اعضای آیندهٔ خود حرف تازه ای برای گفتن و کارکرد ملموس و مطلوبی برای ارائه داشته و دارد. از منظر پکن سازمان همکاری شانگهای اگر بتواند با معماری چینی ها دههٔ اول حیات خود را با کامیابی نسبی سپری نماید می تواند سنگ بنای یک نظم جدید منطقه ای تلقی شود که به طور همزمان هم دغدغه های چین را منعکس می سازد و هم برای کشورهای منطقه می تواند مثبت، مطلوب، کارآمد وجذاب ظاهر گردد. اقتصاد شکوفای چین با نرخ رشد حیرت انگیزش می تواند به مثابه موتور محرکه ای برای توسعه و دگرگونی اقتصادی بسیاری از کشورهای عضو سازمان محسوب شود. این فاکتور اقتصادی برای چین نیز البته فرصت های بی بدیلی نظیر دسترسی چین به منابع انرژی منطقه را به همراه خواهدداشت. از لحاظ امنیتی نیز سازمان همکاری های شانگهای می تواند منعکس کنندهٔ دغدغه های امنیتی چین در کنار بازیگرانی چون روسیه و قزاقستان باشد.
پیوستن کشورهایی نظیر ایران و هند به این سازمان آشکارا می تواند به معنای تشکیل یک جبههٔ جدید سیاسی - امنیتی در منطقه در مقابل جبههٔ مشترک اروپای غربی و ایالات متحدهٔ امریکا تلقی شود. نگاهی به مواضع اتخاذ شده از سوی سازمان شانگهای در قبال حضور نظامی ایالات متحدهٔ آمریکا در منطقه و درخواست صریح اعضای آن از آمریکا برای ترک منطقه دلیل آشکار و روشنی بر مدعای فوق الذکر است.
با این همه و علیرغم همهٔ زمینه های مثبت ذکر شده برای ایفای نقش مؤثر و فعال توسط سازمان همکاری شانگهای، این سازمان چالش های گوناگونی را در پیش روی دارد که می توان آ ن ها را در دو دستهٔ منطقه ای و فرا منطقه ای تقسیم بندی نمود. چنین به نظر می رسد که مهمترین چالش پیش روی سازمان همکاری شانگهای در سطح فرا منطقه ای و بین المللی ماهیتی سیاسی - امنیتی دارد که از سوی بازیگران عمدهٔ نظام بین الملل اعم از کشورها و یا دیگر سازمان ها و پیمان های مشابه متوجه آن است. کشورهای اروپای غربی در کنار ایالات متحدهٔ امریکا در زمرهٔ بازیگرانی هستند که به دلایل متعددی بیشترین ناخرسندی را از تشکیل این سازمان و موقعیت آن خواهند داشت. در کنار این دولت ها، سازمان ها و پیمان هایی نظیر اتحادیهٔ اروپا، سازمان همکاری و امنیت اروپا و ناتو نیز به دلایلی که ریشه در فلسفهٔ وجودی، کارکردهای تعریف شده و ساختار تشکیلاتی آنها دارد، سازمان شانگهای را یک رقیب جدی ارزیابی کرده و آن را به چالش خواهند کشید.
و بالاخره در خصوص چالش های منطقه ای و درونی که می تواند کارآیی و موقعیت سازمان همکاری شانگهای را زیر سؤال برده و در سایه ای از ابهام قرار دهد می توان به مواردی نظیر سابقهٔ ناامید کننده تاریخی و تجربهٔ ناموفق همگرایی در منطقه، رقابت میان پکن و مسکو برای ایفای نقش برتر در سازمان، اهداف و اولویت های متفاوت و بعضاُ متعارض برخی از اعضاء، و نیز فقدان و ناکارآمدی سیستم ها و زیرساخت های مورد نیاز برای شکل گیری یک سازمان و پیمان منطقه ای فعال و پویا در کشورهای عضو اشاره کرد. تنها در پرتو فائق آمدن بر این مشکلات و چالش هاست که می توان دورنمایی روشن و آینده ای درخشان را برای سازمان همکاری شانگهای ترسیم نمود و برای نیل به این هدف سال های نیمهٔ دوم دههٔ اول از قرن بیست ویکم سال های حیاتی و سرنوشت سازی برای این سازمان است.

عضو هیئت علمی و استاد روابط بین الملل دانشکده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع)
دکتر محمدحسن خانی

منبع : روزنامه همشهری