اختلال فزون‌جنبشی - کم‌دقتی و کودکان

● بیان مسئله
پسرم هشت ساله است. دقت و توجه کمی در انجام کارها و تکالیفش دارد، و همین، روی پیشرفت تحصیلی‌اش اثر منفی گذاشته است. وقتی کسی با او صحبت می‌کند، تمرکز روی کلام مخاطبش ندارد. حرف دیگران را قطع می‌کند و بسیار زیاد حرف می‌زند. وقتی روی زمین، مبل یا صندلی می‌نشیند مدام پاهایش را تکان می‌دهد و سر جایش وول می‌خورد، موقع تماشای تلویزیون مدام کانال‌ها را عوض می‌کند و نمی‌تواند روی یک برنامه به مدت زیاد تمرکز کند. زود عصبانی می‌شود. زود هم پشیمان می‌شود، انگار کنترلی روی رفتارش ندارد. بیشتر کارهایش را ناتمام می‌گذارد و از این شاخه به آن شاخه می‌رود. اطاقش همیشه به‌هم ریخته است. سابقاً فکر می‌کردم شاید بچه پرجنب‌وجوشی است و خیلی انرژی دارد، اما حالا فکر می‌کنم شاید یک نوع بیماری است. چون حالت‌هایش هم برای خودش و هم برای اطرافیانش آزاردهنده است و با اینکه جواب آزمون هوشش خوب بوده اما در یادگیری کند است، می‌خواهم بدانم مشکلش چیست و چه کار باید انجام دهیم و چطور رفتار کنیم تا بهتر شود و مشکل حل شود.
● علائم بالینی مسئله
اختلال فزون‌جنبشی - کم‌دقتی نام عملی‌اش ADHD (ای - دی - اچ - دی) است که از اختلالات شایع دوران کودکی و نوجوانی می‌باشد و در پسران ۲ تا ۳ برابر بیشتر از دختران است. براساس آمار موجود به‌طور متوسط ۵-۳ درصد کودکان مبتلا به این اختلال هستند.
علائم اصلی مشاهده شد عبارتند از:
۱) فزون جنبشی
۲) بی‌توجهی و کم‌دقتی و کمبود تمرکز
۳) تکانشی بودن
▪ فزون جنبشی
فزون جنبشی عبارت است از: فعالیت زیاد، پرتحرکی، ناآرامی و بی‌قراری در حدی که باعث مزاحمت برای دیگران شود. این کودکان با مشکل و دیر به خواب می‌روند، چندین بار از خواب بیدار می‌شوند. خیلی زود از خواب برمی‌خیزند و یا عمیقاً به خواب می‌روند و به‌سختی بیدار می‌شوند. پزحرف و پرگو هستند.
▪ بی‌توجهی، کم‌دقتی و کمبود تمرکز
کم‌دقتی و کمبود تمرکز عبارت است از: اینکه این کودکان و نوجوانان در انجام تکالیف مدرسه اشتباهات زیادی دارند، فراموشکار هستند، به صحبت‌های معلم و والدین گوش نمی‌دهند، تمرکز حواس ندارند یا نمی‌توانند روی یک فعالیت برای مدت طولانی تمرکز کنند، و به محرک‌های مختلف خیلی سریع پاسخ می‌دهند. به صحبت‌های دیگران توجه ندارند. آنها میان انجام کاری مشخص، کار دیگری را شروع می‌کنند. کارهای نیمه‌تمام زیادی دارند و به‌راحتی حواسشان پرت می‌شود، کم‌انگیخته‌اند و برای شروع هر کار مشکل دارند، گیج هستند. در حین انجام کارها و تکالیف، زیاد به رؤیا فرو می‌روند و این ناتوانی خود عاملی برای ناتوانی‌های تحصیلی و رفتارهای اجتماعی می‌شود.
مشکل نارسائی توجه کودک یا نوجوان ممکن است در جهت یابی یا پیدا کردن محرک باشد یا پاسخ نادرست فرد به جنبه‌ای از محرک‌ها یا پاسخ نادرست او به کل محرک باشد. مهمترین مشکل توجه در کودکان، توجه پایدار است. توجه پایدار به فرد کمک می‌کند که محرک‌های دیگر را کنترل کند و فقط به یک محرک پاسخ دهد. این دو مشکل (کنترل محرک‌ها و پاسخ به محرک‌ها) از اصلی‌ترین مشکل‌های این کودکان است.
▪ تکانشی بودن
تکانشی بودن عبارت است از اینکه فرد بدون تفکر عملی را انجام دهد. الگوی رفتارش، اول عمل، سپس تکرار است، عواقب، نتایج و پیامدهای تصمیم، انتخاب و رفتار را در نظر نمی‌گیرد.
این کودکان و نوجوانان، خیلی سریع به سؤالات پاسخ می‌دهند و معمولاً اشتباهات بیشتری دارند، ناتوان در انتظار کشیدن برای انجام کارها هستند و به همین دلیل واکنش‌های هیجانی سریعی نشان می‌دهند، آنها همانند کودک و یا نوجوانی چندین سال کوچکتر از حدود سنی‌شان رفتار می‌کنند، خیلی زود عصبانی و رنجیده‌خاطر می‌شوند. بدون مقدمه و غفلتاً رفتار می‌کنند، بی‌نظم و ترتیب هستند و تکانش در برنامه‌ریزی دارند، بسیار توجه‌خواه و درخواست‌کننده‌اند و بیش از حد طبیعی نیاز به محبت و توجه والدین دارند و این حالت سپری‌ناپذیریشان آنها را متفاوت می‌کند. آنها می‌خواهند همیشه برتر و میدان‌دار باشند. آنها همچنین، مشکل در به تأخیر انداختن لذت دارند، ممکن است از افسردگی، اضطراب و اختلالات یادگیری (علی‌رغم داشتن بهره هوشی خوب) رنج ببرند، اعتماد به نفس پائین دارند و توانائی تسلط بر اوضاع و کنترل خود را ندارند و به آسانی دچار هیجان‌زدگی می‌شوند. گلدداستین (۱۹۹۸) می‌نویسد که تکانشگری چهار نوع است:
۱) عمل بدون کنترل (بازداری یا توقف)
۲) عمل بدون تفکر یا ملاحظه‌گری
۳) عمل بدون پیش‌بینی، برنامه‌ریزی کافی یا در نظر گرفتن پیامدها
۴) عمل آنی و ناگهانی
● سبب‌شناسی مسئله
فزون جنبشی - کم‌دقتی اختلالی وراثتی است و پایه ژنتیکی دارد. اما در برخی موارد می‌تواند اکتسابی نیز باشد. و در بعضی افراد، ترکیبی از عوامل ژنتیکی و اکتسابی.
عوامل متعددی پیش و حین تولد می‌تواند منجر به این اختلال شود، سیگار کشیدن و مصرف الکل توسط مادر در زمان حاملگی، با این اختلال ارتباط دارد. کمبود اکسیژن جنین، فقر آهن، یرقان و هرگونه صدمه به مغز از عوامل محیطی و اکتسابی و غیرژنتیکی‌اند که در ایجاد این اختلال نقش دارند.
محرومیت‌های عاطفی اولیه نیز می‌توانند منجر به علائم فزون‌جنبشی - کم‌دقتی در کودکان و نوجوانان شود. بچه‌هائی که در مؤسسات نگهداری یا در محیط‌های خانوادگی آشفته رشد می‌کنند، اغلب در تنظیم دقت و توجه، تکانش و هیجان مشکل دارند.
خطر این اختلال یا تعداد عوامل مصیبت‌بار، مثل فقر، آسیب‌شناسی روانی مادر و پدر متناسب است. مسمومیت ناشی از سرب (سرب نقاشی روی دیوار، چارچوب پنجره یا تختخواب و در شهرهای بزرگ، سرب حاصل از دود اتومبیل)، رژیم‌های ذائی محتوی مواد افزودنی مثل شیرین‌کننده‌های مصنوعی و یا رنگ‌دهنده‌های خوراکی، مواد جلوگیری کننده از فاسد شدن غذا که در بعضی از غذاهای آماده وجود دارد، نیز در ایجاد این اختلال سهیم هستند.
● راه‌حل‌های پیشنهادی مسئله
▪ مراجعه به روانپزشک کودک و نوجوان و دارو درمانی در صورت لزوم، با تجویز و نسخه روانپزشک مربوطه پس از بررسی‌های موردنیاز
▪ در مراجعه به مشاور - روانشناس - روان درمانگر جهت استفاده از خدمات روانی یاورانه به‌عنوان درمان کمکی و مکمل.
▪ انجام ورزش‌های مانند دومیدانی. شنا، کاراته، تکواندو، فوتبال، والیبال و باله به‌عنوان ورزش‌درمانی، گزینش‌های خوبی برای کودکان و نوجوانان دارای مسئله فزون‌جنسیتی - کم‌توجهی می‌باشد.
▪ تحقیقات نشان داده است که در گروهی از کودکان که رژیم غذائی کمکی تقویت شده با اسیدهای چرب امگا ۳ و امگا ۶، دریافت کرده‌اند، پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای در خواندن، هجی کردن و رفتار مشاهده شده است. به‌علاوه، مطالعه نوزادی که با ترکیبات غذائی غنی شده با اسیدهای چرب تغذیه شده بودند، بهبود شناختی در سال دوم زندگی را مطرح کرده است. تحفیقات در مورد اثربخشی و بی‌خطر بودن اسیدهای چرب تغذیه شده بودند، بهبود شناختی در سال دوم زندگی را مطرح کرده است. تحقیقات در مورد اثربخشی و بی‌خطر بودن اسیدهای چرب امگا در مورد بقیه کودکان مبتلا به اختلالات سلامت مغزی در حال انجام است. به‌طور کلی پیشنهاد می‌شود مراجعه به متخصص تغذیه جهت تغذیه درمانی فراموش نشود.
▪ جهت افزایش حس مسئولیت‌پذیری کودک و نوجوان مبتلا به اختلال فزون جنبشی - کم‌دقتی، به او اجازه ندهید به‌طور آشکار یا غیرمستقیم بگوید:
”من اختلال دارم پس مسئول آنچه انجام می‌دهم، نیستم“. بلکه به او بگوئید: ”شما مسائلی داری که گاه کنترل کردن خودت برایت سخت می‌شود. مثلاً برای ساماندهی به‌کارهای روزانه‌ات و جلوگیری از بی‌نظمی و فراموشکاری بهتر است از یک دفترچه یادداشت برای ثبت کارهایت استفاده کنی، آنها را فهرست و اولویت‌بندی کنی و در پایان روز جلوی کارهای انجام شده علامت بگذاری، و برای کارهای انجام نشده مجدداً برنامه‌ریزی کنیم، ما می‌توانیم با کمک همدیگر برنامه‌ای بریزیم تا راحت‌تر بتوانی آنها را انجام بدهی...“.
▪ آموزش مهارت‌های زندگی به کودک و نوجوان مبتلا به اختلال فزون‌جنبشی کم‌دقتی از جمله، مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری، ارتباطات بین‌فردی، کنترل خشم، به‌عنوان مثال در آموزش مهارت کنترل خشم به او بگوئید از حالات هیجانی‌اش در موقعیت تنش‌زا آگاه شود. وقایع تنش‌زا را پیش‌بینی و موقعیت‌های استرس‌زا را شناسائی کند. انجام تنفس عمیق و تکنیک‌های انحراف فکر از موضوع تنش‌زا نظیر شمردن اعداد را به او آموزش دهید.
▪ به‌جای تنبیه کلامی و فیزیکی (جسمی)، از اجراء محدودیت استفاده کنید. از قوانین قابت، روشن و از قبل تعیین شده استفاده کنید. مقررات حتماً باید پیش از تخلف وضع شده باشند و اعمال محدودیت، بلافاصله پس از تخلف اجراء شود، هرگز قانونی که از قبل در موردش توافق نشده به اجراء درنیاید، همیشه به یک شیوه ثابت با فرزندتان برخورد کنید.
▪ رفتارهای پسندیده و مثبت فرزندتان را با تشویق دادن امتیاز و تحسین تقویت کنید، یادتان باشد تقویت مثبت رفتار فرزندتان بلافاصله پس از رفتار پسندیده‌اش اجراء شود تا سبب تکرار عمل موردنظر شود.
▪ جهت ”خودکنترلی“ فرزندتان از ”تکیه کلام“ در برابر رفتارهای آزاردهنده‌اش استفاده کنید و همیشه همان جمله را به‌کار ببرید، مثلاً، ”دارای خیلی هیجانی می‌شوی“.
▪ هنگام قشغرق‌های کلامی فرزندتان با او بحث نکنید و مسابقه فریادکشی راه نیندازید، به او بگوئید: ”وقتی آرام شوی درباره موضوع موردنظر صحبت می‌کنیم“، اگر آرام نشد او را در اطاق دیگری نگهدارید، نام اطاق را ”اطاق آرامش (وقفه یا مکث یا تفکر)“، بگذارید.
▪ فهرست کارهای روزانه‌ای که فرزندتان باید انجام دهد براساس اولویت مرتب کنید و آن را در مکانی که قابل دید است بگذارید، این برگه یادداشت را می‌توانید روی یخچال قرار دهید. روی آئینه و یا تابلوی اعلانات خانه و به‌ازاء هر کار انجام شده او را مورد تشویق، تحسین و حمایت قرار دهید.
▪ بهتر است حتماً معلم فرزندتان را در جریان مسائل ناشی از اختلال او قرار دهید و با هم همکاری داشته باشید.
▪ برای اینکه تمرکز فرزندتان حین مطالعه بیشتر شود به او بگوئید به ترتیب زیر عمل کند.
تیترخوانی و کلی‌خوانی کند، قسمت خلاصه فصول را بخواند، جداول و عکس‌ها و زیرنویس آنها را مطالعه کند. پاراگراف، پاراگراف (بند، بند) مطالب را بخوانید. زیر نکات مهم خط بکشد، یا اطراف آنها کادر بکشد، یا علامت بگذارد، حاشیه‌نویسی و یادداشت‌برداری و خلاصه‌نویسی کند. شرایط فیزیکی محیط مطالعه نیز رعایت شود نظیر، تهویه و نور و حرارت مناسب، کنترل سر و صداهای اضافه، تغذیه مناسب کافی و مقوی قبل از مطالعه نیز فراموش نشود، همچنین، شما و فرزندتان با مشارکت یکدیگر می‌توانید کارت‌های کوچکی تهیه کنید و نکات مهم درسی را به‌صورت پرسش و پاسخ کوتاه روی کارت‌ها بنویسید و از این فلش‌کارت‌ها جهت یادآوری و افزایش تمرکز و حافظه استفاده کنید.
▪ جهت کنترل تکانه (عمل بدون تفکر، پیش‌بینی و بارداری)، الگوی رفتاری ”اول اندیشه، سپس عمل“ را به او آموزش دهید. به فرزندتان بگوئید قبل از انجام کارها و گرفتن تصمیم جوانب، عواقب، نتایج و پیامدهای انتخابش را در نظر بگیرد. هنگام تصمیم‌گیری‌ها و پاسخ دادن به سؤالات، ول فکر کند. مکث کنند؛ سپس؛ انتخاب کند، پاسخ دهد و عمل نماید.
● خطرات عدم درمان
کودک و نوجوان دارای فزون‌جنبشی - کم‌دقتی یا (ADHD) که درمان نمی‌شود، هرگز توانائی‌های لازم را در مدرسه پیدا نمی‌کند و خطر بیشتری دارد که اختلالات رفتاری و روانپزشکی نظیر افسردگی، اضطراب .... پیدا کند، بیشتر احتمال دارد قوانین عبور و مرور را زیر پا بگذارد و دچار شکست‌ها و ناکامی‌های تحصیلی و اجتماعی شود، آنهائی که درمان نشده‌اند، نسبت به درمان‌شده‌ها خطر بالاتری برای سوءمصرف مواد دارند، آنها احتمالاً در آینده به مشکلات زناشوئی، شغلی، اقتصادی و اجتماعی بیشتری دچار خواهند شد.

نویسنده: معصومه ژیان باقری
کارشناس ارشد علوم تربیتی
منبع‌ها:
- تهرانی‌دوست، مهدی، (۱۳۸۴)، توانائی مهار پاسخ در کودکان مبتلا به اختلال پیش‌فعالی - کمبود توجه نشر فصلنامه پژوهشی تازه‌های روانپزشکی کودک و نوجوان تهران.
- عصاریان، فاطمه (۱۳۸۴). مروری بر اختلال پیش‌فعالی - کم‌توجهی. نشر فصلنامه پژوهشی روانپزشکی کودک و نوجوان، تهران.
- علیزاده، حمید (۱۳۸۳). اختلال نارسائی توجه - فزون‌جنبشی، نشر رشد، تهران
- نظری، مریم (۱۳۸۴). مکمل‌های اسید چرب برای ADHD، نشر فصلنامه پژوهشی روانپزشکی کودک و نوجوان. تهران.
- وندر، پل اچ، ترجمه عبدالرحمن اعتصامی صدری، (۱۳۸۳). اختلال پیش‌فعالی کمبود توجه در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان، نشر مترجم تهران.

منبع : ماهنامه کودک