3. رواق‌ها ، مشهد

در آستان قدس، 15 رواق به شرح ذیل وجود دارد :
- دارالحفاظ : این بنا در جنوب حرم واقع شده و از بناهای دوره گوهرشاد است. طول رواق 18، عرض آن 8/65 و ارتفاع آن تا زیر سقف 12/8 متر است. این بنا دارای 8 صفه است كه 4 صفه آن دارای درهایی است كه یكی از آن‌ها به حرم مطهر راه دارد. ازاره ‌بنا به ارتفاع 1/70 متر از سنگ‌های منبت‌كاری بسیار ظریف و زیبایی پوشیده شده است. بالای ازاره، بر روی سنگ، اشعاری از قاآنی كتیبه شده است. از بالای كتیبه مزبور تا سقف دارالحفاظ،‌ نمای تمام دیوارها و سقف مقرنس توسط سلطان مراد میرزای حسام‌السلطنه، در سال 1269 هـ.ق مرمت و آیینه‌كاری شده است.
- دارالسیاده : این رواق باشكوه نیز از یادگارهای گوهرشاد خاتون است و در غرب مسجد بالاسر، به طول 32/86 متر و عرض‌های مختلف بنا شده است. از دارالسیاده، چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهروی معروف به سقاخانه و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می‌شود. در اوایل روزگار صفویان، بر اثر زلزله، بنا دچار آسیب‌دیدگی شد و به فرمان شاه طهماسب مرمت گردید. بر بالای در و میان دارالحفاظ و دارالسیاده، كتیبه‌ای حاكی از تعمیر رواق و تاریخ آن وجود دارد. ازاره این بنا، به ارتفاع 1/80 متر از كاشی معرق پوشیده شده است.
- دارالسعاده : در شرق رواق‌های آستان قدس، میان ایوان طلای صحن جدید و رواق حاتم‌خانی، رواق دارالسعاده واقع شده است. این رواق توسط اللهیارخان آصف‌الدوله قاجار احداث، و توسط علی‌اصغر خان اتابك آیینه‌كاری شده است. ازاره رواق به ارتفاع 1/40 متر از سنگ مرمر است و بالای آن، كتیبه‌ای مشتمل بر قصیده‌ای از «صبوری مشهدی» به خط نستعلیق قرار دارد كه بالای آن نیز تا سقف، آیینه‌كاری شده است.
- دارالضیافه : این رواق در میان صحن جدید و گنبد اللّه‌وردی‌خان قرار دارد. كف بنا از سنگ مرمر و ازاره آن از سنگ منبت است. بالای ازاره، كتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث دیده می‌شود و بالاتر از آن، آیینه‌كاری شده است. این رواق در سال 1301 هـ.ق بنا شده و سالیان دراز،‌ تالار تشریفات آستانه بوده است.
- دارالذكر : این رواق كه محل سابق مدرسه‌ علی‌نقی‌میرزا است، در سال 4-1342 هـ.ش، نوسازی و مسقف شده و به دارالذكر موسوم گردیده است. كف بنا از سنگ مرمر سبز رنگ و ازاره‌اش تا ارتفاع 1/50 متری از مرمر سفید است. از بالای ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرق و سقف آن، گچ‌بری و مقرنس‌كاری است.
- دارالسرور : این رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذكر قرار دارد و سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلی آستانه بوده كه در سال‌های 8-1334 هـ.ش، به رواق بزرگی تبدیل شده است. كف و ازاره بنا از سنگ مرمر، و جدار داخلی آن آیینه‌كاری است.
- دارالعزه : این رواق در جنوب دارالسرور قرار گرفته و در سابق، كشیك‌خانه خادمان بوده است كه در سال 4-1342 هـ.ش، پس از تعمیر و تزئین، به رواق تبدیل شده است. ازاره بنا از سنگ مرمر، دیوارها كاشی‌كاری و سقف آن آیینه‌كاری شده است.
- دارالسلام : این بنا، در اصل، ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بوده كه تحویل خانه نام داشته و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شده است. این محل در سال‌های 8-1334 هـ.ش پس از تعمیر و تزئین، به رواق (گنبد) اپك میرزا متصل گردید و سپس در سال 1346 هـ.ش آن را به راهروی كشیك‌خانه سابق پیوند داده، رواقی بزرگ‌تر پدید آوردند.
- دارالشكر : این بنا پیش از این، قرآن‌خانه و پیش‌تر،‌ كتابخانه آستانه بوده است كه با پیوستن بخشی از راهروی مسجد بالاسر و بخشی از راهرویی كه از این مسجد به توحیدخانه می‌رفته، به یك رواق بزرگ تبدیل گردیده است. كف و ازاره بنا از سنگ مرمر است و از آن به بالا، سراسر آیینه‌كاری بوده كه اخیراً به جای آن‌ها كاشی نصب كرده‌اند.
- دارالفیض : این رواق متشكل از رواق‌های مسجد ریاض و صفه شاه طهماسب است كه در سال 1347 هـ.ش، پس از تعمیر و تعریض، به دارالفیض موسوم شد و دارای ازاره سنگی و تزئینات كاشی‌‌كاری است.
- توحیدخانه : این رواق، رواقی در شمال حرم، بین رواق پشت‌سر و صحن عتیق است. كف رواق و ازاره آن از سنگ مرمر است و بالای ازاره، كتیبه‌ای و بالاتر از آن، آیینه‌كاری است.
- رواق (گنبد) حاتم‌خانی : این بنا، ساخته حاتم‌بیك اردوبادی - از امیران صفوی - است كه در حدود 1010 هـ.ق بنا شده است و در شرق حرم قرار دارد. طول رواق 13/50، عرض آن 7/30 و ارتفاع آن 11/60 متر است. كف رواق و ازاره آن به ارتفاع 1/50 متر از سنگ خلج و منبت است. در بالای ازاره، كتیبه‌‌ای از سنگ است كه بر آن قصیده‌ای حك شده است. از بالای كتیبه تا سقف با كاشی‌های معرق پوشانده شده است.
- رواق (گنبد) اللّه‌وردی‌خان : این اثر از نظر معماری و تزئینات، یك شاهكار به شمار می‌رود و در شرق توحیدخانه قرار دارد. طرح بنا هشت‌ضلعی است. كف و ازاره‌ بنا از سنگ مرمر و جداره‌ داخلی آن، كاشی‌‌كاری و مقرنس‌كاری شده است. در هشت ضلع بنا، هشت صفه و بر بالای هر یك از آن‌ها، صفه‌ كوچك‌تری است. بر كتیبه سردرِ باشكوه آن، نام بانی و تاریخ ساخت - 1022 هـ.ق - آمده است.
- رواق‌های (مسجد) بالاسر : این رواق‌ها به حرم متصل هستند. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی - دبیر دوره غزنوی - است. كف مسجد و ازاره آن، از سنگ مرمر است. بالای ازاره به ارتفاع 1/70 متر با كاشی‌های معرق شش و هشت‌ضلعی تزئین گردیده است. روی دیوارها و سقف در عهد قاجار آیینه‌‌كاری شده بوده كه آن را در سال 1344 هـ.ش با كاشی تعویض كرده‌اند.