رهیافت اسلامی به حقوق بشردوستانه

حقوق جنگ یا حقوق مخاصمات مسلحانه، جدیدترین شاخه حقوق بین‌الملل عمومی است که با توجه به وضع آشفته جهان امروز و محارباتی که در هر گوشه برپاست، شاید امروز بیش از هر زمان دیگر موضوعیت و فعلیت پیدا کرده باشد و محققاً شایان توجه دانشمندان ما است.
لذا مفهوم اسلامی حقوق بشر دوستانه بین‌الملل یکی از عناصر ذاتی و اصول بنیادین نظام حقوقی اسلامی و مفهومی سنجیده است، از این لحاظ که ماحصل استدلال‌های صادقانه و جدی محسوب می‌شود.
برای پی بردن به ارزش ذاتی مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه باید آن را در چارچوب حقیقی خود قرار داده، در چشم‌انداز تاریخی بررسی کنیم، زیرا مشی اسلامی که ماهیتاً جهانی است و زمان و مکان را درمی‌نوردد، تنها بر منازعات مسلحانه مبتنی نیست، بلکه بر اعتقادات مسلمانان و ماهیت نظام حقوقی اسلامی و برداشت آن از رابطه بین جهان اسلام و جهان خارج نیز متکی است.
بنابراین جهت روشن کردن و قابل درک کردن مفهوم مورد بحث باید عناصر عمده آن را مورد بررسی قرار دهیم و در عین حال عوامل لازم برای هرگونه تفکر پخته و منظم را در نظر داشته باشیم. باید بگوییم که نظام حقوقی اسلام دو ستون اصلی دارد که مشابه دیگر نظام‌های حقوقی معاصر نیست.
اول اینکه نظام حقوقی اسلام ماهیتاً نظامی این جهانی یا دنیوی نیست، بلکه دارای منشأ الهی و مقدس است و عبارت است از اعمال ایمان اسلامی به نحوی مشخص در مورد روابط انسانی. اسلام نه تنها یکی از ادیان، بلکه مجموعه قواعد حاکم بر رفتار مومنین و شکل‌دهنده روابط آنان در جامعه است. در اسلام، ایمان دینی و نظم حقوقی، کل تجزیه‌ناپذیری درست می‌کنند که در آن ایمان منشأ و مصدر و نظم حقوقی مکمل آن است.
دوم اینکه نظام حقوقی اسلامی برخلاف اغلب نظام‌های حقوقی معاصر که شامل حقوق خصوصی و عمومی هستند، به شاخه‌های جداگانه تقسیم نمی‌گردد؛ قواعد آن از قرآن گرفته شده و مقوم کلیتی است خطاب به هر شخص در هر زمان و مکان: قواعدی است دارای منشأ الهی برای افراد از حیث فرد بودن و نیز برای اجتماعات و جوامع به هر شکل و نوع و دارای هر ساختار. خداوند از طریق پیامبر خود انسان را به‌طور کلی و بدون تمایز مخاطب قرار می‌دهد و قواعدی را جهت اداره و تنظیم رفتار وی در جامعه و هدایت او در زمینه اعتقادات و ایمان مقرر می‌دارد.
بنابراین در اسلام فقط یک خدا و یک قانون وجود دارد. این قانون خطاب به همه بدون تمایز و تبعیض است و شامل مجموعه قواعد حاکم و ناظر بر کلیه روابط مختلف و تمام مناسبات انسانی است. ماهیت این روابط و تنوع آنها هر چه باشد پایه و اساس‌شان یکی است.
اما باید متوجه بود که در دایره قانون اسلامی، حقوقدان در هر عصر ممکن است به طبقه‌بندی علمی قواعد مذکور بپردازد و قاعده را برحسب مضمون یا غرض از آن، خصوصی، عمومی، داخلی یا بین‌المللی معرفی کند که البته این کار به علم حقوق و تحقیقات حقوقی مربوط می‌گردد. آنچه امکان ندارد این است که سعی کنیم مفاهیمی یکسره بیگانه مانند وحدت اصل یا ثنویت اصل را وارد حقوق اسلامی کنیم یا ویژگی‌های مقدس آن، یعنی یگانگی اساس و بنیاد و تساوی تکلیف و عموم و شمول آن را تغییر دهیم.
از آنچه گفته شد اصول کلی زیر را که ناظر بر حمایت از افراد و اهداف غیرنظامی است می‌توان استنباط کرد:
۱) مطابق مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه، این یک تکلیف است که بین دو دسته افراد، یعنی افراد نظامی و غیرنظامی، در منازعات مسلحانه با هر ماهیت و شکلی تفکیک شود. خصومت فقط بین نیروهای مسلح مجاز است. این یک قاعده بنیادین و لازم‌الاجرا در نظام حقوقی اسلامی است. خداوند می‌گوید: «با کسانی بجنگید که با شما می‌جنگند».
به اصطلاح امروزی، این آیه به این مفهوم است که عمل جنگی فقط به وسیله نیروهای مسلح مجاز است. فقهای اسلامی متفقا تفکیک قائل شدن بین نظامیان و غیرنظامیان راقبول دارند. افراد غیرنظامی کسانی هستند که نقش فعالی در مخاصمه ندارند. تعریف افراد و اهداف غیرنظامی در سه قسمت ماده ۵۰ اولین پروتکل الحاقی ۱۹۷۷ صرفا موید یک قاعده بنیادین در حقوق اسلامی است و قاعده اصلی در ماده ۴۸ همین پروتکل تنها دستورات دو خلیفه یعنی ابوبکر و عمر به نیروهای خود را در ۱۳ قرن پیش بازگو می‌کند. مفاد ماده ۴۹ در تعریف حمله و حد صدق آن، عبارت از قواعدی است که تلویحا در مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه پذیرفته شده است، زیرا مفاد این ماده فقط جزئیات دامنه عمل را مشخص می‌دارد.
۲) در مفهوم اسلامی، افراد و جمعیت غیرنظامی از مصونیت عمومی نسبت به خطر مخاصمات و عملیات نظامی برخوردارند، مشروط بر اینکه به طور مستقیم در عملیات شرکت نداشته باشند والا فاقد وصف غیرنظامی شده، نظامی محسوب می‌گردند. حمایت عمومی از غیرنظامیان طبیعتاً به این معناست که هیچ‌گونه حمله و تهدید به خشونت و آزار متوجه آنان نخواهد بود. تمامی حملات کور و بدون تشخیص و تهدید به ایجاد وحشت و ترور و نیز عملیات تلافی‌جویانه علیه غیرنظامیان و جمعیت غیرنظامی به صراحت در مفهوم اسلامی حقوق‌ بشر دوستانه ممنوع شده است.
۳) مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه، حمایت‌های ویژه‌ای از بعضی طبقات غیرنظامی مانند اطفال، زنان، پیران، افراد مریض و راهبان مقرر می‌دارد. تمامی دستورات پیامبر خدا(ص) و خلفا صراحتاً مشعرند که خصومت نباید علیه چنین افرادی صورت گیرد. بدیهی است مصداق ماده ۵۱ اولین پروتکل الحاقی به کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو و همچنین مواد ۴۷۱ و ۷۷ و ۷۸ همین‌گونه افرادند.
۴) تحت مفهوم حقوق بشردوستانه اسلامی، تکلیف به تفاوت قائل شدن بین اهداف نظامی و غیرنظامی به وضوح آمرانه است و استثنایی ندارد.

دکتر سیدمصطفی محقق‌داماد
رئیس فرهنگستان علوم بخش مطالعات اسلامی

منبع : روزنامه تهران امروز