ثروت، قدرت، فرصت، و غرور و اعزاز ملی

درخت علم و فناوری میوه‌های گوناگونی می‌دهد. هرچه کمیّت این میوه‌ها بیش‌تر و کیفیت آن‌ها برتر باشد، سرمایه‌گذاری‌های ملی در علم و فناوری "بهره‌ورتر" خواهد بود. یک وظیفه‌ی اصلی نقشه‌ی جامع علمی کشور، و حتا نقشه‌‌های علمی در سطح بخش‌ها و سازمان‌های مهم و عمده باید شناسایی و بیشینه‌سازی کمّی و کیفی این میوه‌ها باشد. این میوه‌ها کدامند؟
از منظر ملی، علم و فناوری دست‌کم باید بر تولید ۴ نوع دستاورد یا نتیجه‌ی استراتژیک متمرکز باشد:
ـ تولید ثروت
ـ تولید قدرت
تولید فرصت
ـ تولید غرور ملی و اعزاز ملی (تقویت غرور و اعزاز ملی)
▪ تولید ثروت:
همان‌طور که دکتر طارق خلیل، صاحب‌نظر جهانیِ مدیریت فناوری در کتابش "مدیریت فناوری: رمز موفقیت در رقابت و خلق ثروت" خاطرنشان می‌کند، ثروت در دنیای امروز تنها به ثروت اقتصادی محدود نمی‌شود. ثروت مصادیق گوناگونی دارد که از ثروت اقتصادی تا ثروت فرهنگی، و از ثروت دفاعی تا ثروت‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و غیره را در برمی‌گیرد. به‌عنوان مثال، ایجاد هر فرصت شغلی مصداقی از تولید ثروت اجتماعی است.
بنابراین هر جامعه‌ای که به‌تناسب شاغلان بالفعل و بالقوه‌ی خود از توانایی تولید فرصت‌های شغلی بیش‌تری برخوردار باشد، از نظر اجتماعی ثروت‌مند‌تر محسوب می‌شود. نکته‌ی اصلی این است که تولید تمامی انواع ثروت در دنیای امروز و آینده وابستگی تنگاتنگی به علم و فناوری پیدا کرده است. هر جامعه‌ای از توانش خلق علوم و فناوری‌های پیش‌رفته‌تری برخوردار باشد، به‌طور منطقی، ظرفیت‌های بیش‌تری برای تولید انواع ثروت دارد. در مقام عمل، دارایان امروز همان دارایان علم و فناوری هستند.
▪ تولید قدرت:
صرف نظر از این‌که چه تعبیری از مفهوم قدرت داشته باشیم‌ (که می‌تواند به‌معنای توانایی جامعه در دست‌یابی به اهداف و مقاصد خود و بیشینه‌سازی ارزش‌های بنیادین‌اش باشد)، قدرت به دو گونه‌ی سخت و نرم تقسیم می‌شود. واقعیت بی‌چون و چرا این است که آفرینش و تقویت هر نوع قدرت در جهان معاصر، مبتنی بر تولید علم و فناوری است. به‌بیان دیگر، قدرت را باید مفهومی "علم و فناوری‌بنیان"۱ در نظر گرفت؛ کما این‌که ثروت نیز چنین بود. البته تردیدی نیست که عامل‌های کلیدیِ دیگری هم‌چون ایدئولوژی، ارزش‌ها، ظرفیت تصمیم‌گیری‌های اثربخش ملی، برخورداری از راهبردهای سیاسی موثر و ... نیز نقش‌های مهمی در تولید قدرت، به‌ویژه قدرت نرم دارند. اگر هم‌اکنون قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران به چالشی سترگ برای دولت‌های غربی خصوصاً آمریکا و متحدان تبدیل شده، لزوماً ناشی از توانش‌های علمی و فناورانه‌ی کشور نیست؛ و بخش بزرگی از آن به رهبری داهیانه‌ی انقلاب و کشور مربوط می‌شود.
▪ تولید فرصت:
فرصت تعریف‌های گوناگونی دارد. مثلاً هر شرایط یا موقعیتی که متضمن نفعی برای ما باشد. ضمیر "ما" در این‌جا به "ملت" اشاره دارد. سیاست‌مداران و زنان و مردانِ دنیای کسب‌وکار بیش از سایر گروه‌های اجتماعی با مفهوم "فرصت" سروکار داشته و ارزش و معنای آن را از منظر پراگماتیستی درک می‌کنند. موفقیت‌های بزرگ سیاسی و تجاری همواره مرهونِ وجود فرصت‌های بزرگ سیاسی و اقتصادی بوده‌اند. اما مفهوم فرصت در دنیای امروز از چنان ظرفیت و نقش بنیادینی در جامعه برخوردار گردیده که خلق آن را به‌مثابه‌ی جوهره‌ی امنیت تعریف کرده‌اند: امنیت یعنی خلق فرصت. و این معنا انواع امنیت و سطوح مختلف آن را در برمی‌گیرد؛ از امنیت ملی در عالی‌ترین سطح تا امنیت‌های دفاعی، اجتماعی، اقتصادی و الخ ...
امنیت به‌مثابه‌ی خلق فرصت از این منطق بدیهی نشأت می‌گیرد که هر جا فرصت‌های بیش‌تری در دست‌رس و یا قابل تولید باشد، حاشیه‌ی امنیتی بزرگ‌تری نیز پدید می‌آید. مثال ساده‌ی آن، امنیت شغلی است که شاخه‌ای از امنیت اجتماعی به‌شمار می‌آید و اهمیت فراوانی در زندگی شهروندان دارد. فرد شاغلی را در نظر بگیرید که تنها یک فرصت شغلی در اختیار دارد، و شاغل دیگری که بر پایه‌ی دانش، مهارت و ارتباطات اجتماعی گسترده‌ی خود به یک دو جین فرصت شغلی دست‌رسی دارد. امنیت شغلی کدام‌یک استوارتر است؟
همین معنا در سطح ملی نیز صدق می‌کند. ملتی که فرصت‌های بیش‌تری از هر نوع در اختیار داشته باشد، می‌تواند امنیت ملیِ استوارتری را انتظار ببرد. ورود ملت ایران به باشگاه ملت‌های هسته‌ای و اخیراً به باشگاه ملت‌های هوافضایی جهان، فرصت‌های گوناگونی ـ و هم استراتژیک ـ را برای ملت به ارمغان آورده و خواهد آورد. اگر دشمنان بالقوه و بالفعل کشور، توسعه‌ی دانش هسته‌ای را در ایران اسلامی برنمی‌تابند، قطعاً به‌دلیل نگرانی از تولید بمب اتمی در این کشور اسلامی نیست؛ که تولید و انبارش چنین بمب‌هایی هیچ مزیتی را برای کشور ما و دیگر کشورها به ارمغان نمی‌آورد؛ نگرانی آن‌ها ریشه در فرصت‌های استراتژیکی دارد که در پرتو توسعه‌ی درون‌زای این دانش نصیب ملت ما می‌شود. در فناوری‌های هوافضا و دیگر فناوری‌های پیش‌رفته نیز چنین است. و بنابراین لازم به پیش‌گویی‌های پیامبرانه نیست که استکبار جهانی، تا زمانی که ایران اسلامی بر هدف‌ها و جهت‌گیری‌های اسلامی ـ انقلابی‌اش به‌سود ملت‌های ستم‌دیده‌ی جهان و در راستای برپایی یک دنیای عادلانه استوار باشد، به مخالفت‌های خود با پیش‌رفت‌های علمی و فناورانه‌ی جمهوری اسلامی ایران به‌هر ترتیب از هر راه ممکن اصرار خواهد ورزید.
▪ تولید (تقویت) غرور و اعزاز ملی:
نویسنده در کارگاه‌های آموزش مدیریت فناوری، همواره از شرکت‌کنندگان آن می‌پرسد که، "به‌نظر شما ماموریت ناسا در ایالات متحده چیست؟" پاسخ اکثر آن‌ها روشن است: ناسا یک سازمان هوافضایی پیش‌رفته است و در جهت توسعه‌ی فناوری‌های هوافضایی و اکتشافات فضایی فعالیت می‌کند؛ و حداکثر این‌که اهداف و مقاصد نظامیِ پنهان را تعقیب می‌کند.
اما این پاسخ سوال ما نیست. ناسا در زمینه‌ی هوافضا و اکتشافات فضایی کار می‌کند، اما ماموریت و دغدغه‌ی استراتژیک آن "تقویت غرور ملی مردم آمریکا و همه‌ی کسانی است که به ایدئولوژی لیبرال دموکراسی باور دارند، و آن را به‌مثابه‌ی یک ایدئولوژی منجی قلمداد می‌کنند". این‌که چرا سازمانی با این ماموریتِ به‌غایت "نرم"، حوزه‌ای "سخت" چونان هوافضا را برگزیده، انگیزه‌ها و دلایل روشنی دارد. صنعت هوافضا در زمره‌ی "صنایع بزرگ" با شاخ و برگ‌ها و دستاوردهای سیاسی ـ امنیتی متنوع به‌شمار می‌آید، و موفقیت‌های بزرگ آن توجه تمامی جهانیان را به خود جلب می‌کند، و می‌تواند ابزار موثری برای تقویت غرور ملی آمریکاییان، و نیز متقاعدکردن مردم دنیا به کارآیی و اثربخشی نظام سرمایه‌داری مبتنی بر لیبرال دموکراسی باشد. به‌راستی اگر ناسا را از رژیم حاکم بر ایالات متحده بگیرند، مردم آمریکا و همه‌ی آنان که این کشور را قبله‌ی آمال خود می‌دانند، به چه چیزی افتخار خواهند کرد؟
تقویت غرور و اعزاز ملی، که شاید مهم‌ترین اهرم و ابزار آن، دست‌یابی به علوم و فناوری‌های هرچه پیش‌رفته‌تر است، همواره مورد توجه مقام معظم رهبری بوده، و معظم‌له در هر فرصت مناسبی به آن اشاره و بر آن تاکید داشته‌اند ـ مثلاً در تجلیل از دستاوردهای گران‌سنگِ پژوهشکده رویان وابسته به جهاد دانش‌گاهی.
هر صاحب‌نظری ممکن است بتواند افزون بر ۴ دستاورد استراتژیک یادشده، دستاوردهای دیگری را نیز از منظر ملی برای شجره‌ی طیبه‌ی علم و فناوری برشمارد. اما در ضرورت و اهمیت این ۴ دستاورد و تاثیر آن‌ها در تحقق چشم‌انداز بیست‌ساله‌ی کشور و تعمیق انقلاب اسلامی تردیدی نخواهد داشت.
اینک و در شرایطی که نقشه‌ی جامع علمی کشور در دست تدوین است، طراحان این نقشه نباید صرفاً بر تعیین اولویت‌های ملی علم و فناوری و یا راهبردها و سازوکارهای دست‌یابی به این اولویت‌ها متمرکز گردند.
علم و فناوری تنها و تنها از طریق تولید دستاوردهای چهارگانه‌ی "ثروت، قدرت، فرصت، و غرور و اعزاز ملی" می‌تواند زمینه‌ی تحقق چشم‌انداز بیست‌ساله‌ی کشور و دست‌یابی به آرمان‌های بزرگ ملی را فراهم نماید.

نویسنده: عقیل ملکی‌فر
پی‌نوشت:
۱. Science & Technology-Based

منبع : اندیشکده صنعت و فناوری (آصف)