کارنامه که رو می‌شود...

سال تحصیلی به پایان رسید. شور و هیجان ناشی از امتحانات فرونشست. دانش‌آموزان، از کودک و نوجوان و بالغ آرامش و سکون خود را بازیافتند. دیگر از بیداری‌ها، شب‌ زنده‌داری‌ها، بی‌تابی‌ها و اعمال فشار والدین و مربیان برای درس خواندن بچه‌ها خبری نیست. کوچه و خیابان‌ها و حتی کتابخانه‌ها که شلوغ بودند و دانش‌آموزان در آن مشغول درس خواندن بودند، خلوت شده است. بچه‌ها نتیجه زحمات خود را در برگه‌ای به نام کارنامه مشاهده می‌کنند.
وقتی فرزند شما کارنامه‌اش را به خانه می‌آورد، شما با یک آزمایش واقعی روبه‌رو می‌شوید. فکر می‌کنید عکس‌العمل شما در مقابل کارنامه فرزندتان چگونه است؟ در این‌باره عکس‌العمل والدین در مقابل کارنامه تحصیلی فرزندانشان متفاوت است. عده‌ای ممکن است بی‌تفاوت و عده‌ای کاملا حساس باشند، چراکه واکنش شما ممکن است یک مباحثه خانوادگی به وجود آورد که او را از مدرسه و هرچه به آن وابسته است، متنفر کند.
یا ممکن است او را تشویق کند که بیشتر تلاش کند و به دنبال یادگیری بیشتر برود. بعضی مواقع هم کارنامه در دست والدین به اسلحه‌ای برای دشنام و سرکوب بچه تبدیل می‌شود و کارنامه‌هایی که نمرات ۲۰ دارند، پیش همسایه‌ها به عنوان تایید و سربلندی گردانده می‌شوند.
اما کارنامه باید پلی به رضایت بیشتر و کارایی بیشتر بچه باشد. در این مقاله نیز سعی شده کارنامه تحصیلی فرزندان و بروز عکس‌العمل مناسب و مطلوب با فرزندان به هنگام ارائه کارنامه و یا نمرات امتحانی بررسی شود.
● اولین برخورد با کارنامه:
اولین مساله این است که برای نتایج امتحانی فرزندان خود ارزش قائل باشید و ملاحظه کارنامه فرزندان را مهم بدانید. به فرزندتان قول بدهید که با او به سراغ نتایج امتحانی به مدرسه خواهید رفت. اگر فرزندتان کارنامه را خود از مدرسه گرفت و به دست شما داد، می‌توانید از ملاحظات حالات و چهره او دریابید که او چه کرده و در کارنامه چه خبر است. در عین حال کارنامه را از دست او بگیرید و با دقت در آن تامل کنید.
نمرات آن را ملاحظه کنید، آن را از نظر بگذرانید، یک‌یک دروس را مورد توجه قرار دهید و حتی سعی داشته باشید درباره هر نمره و هر درس مکث کنید، آنها را در ترم‌های مختلف مقایسه کنید. معدل او را ببینید و نمره انضباط او را ملاحظه کنید. بالاخره وقتی برای او صرف کنید تا او دریابد که شما امتحان او را مهم تلقی می‌کنید.
در ابتدا دانش‌آموزان را می‌توان به ۲ دسته تقسیم کرد، دانش‌آموزان موفق و دانش‌آموزان ناموفق.
الف) دانش‌آموزان موفق:
اگر فرزند شما در امتحانات موفق شده و نمرات خوب یا عالی گرفته است، مسلما موجبات خوشحالی شما را فراهم کرده است، اما نگذارید که این مساله به همین جا ختم شود، بلکه بهتر است والدین در مقابل فرزندان موفق خود این کارها را انجام دهند:
▪ به فرزندان موفق خود باید از صمیم قلب تبریک بگوییم و خوشحالی و شادمانی خود را به آنان ابراز داریم و موفقیت‌های بیشتری را در سایه کار و کوشش برای آنان آرزو کنیم و اگر ممکن است، هدیه‌ای به آنان بدهیم تا شادمان و خرسند شوند.
▪ نتایج امتحانات را در درجه اول ناشی از تلاش و کوشش خودشان بدانیم و اگر در رسیدن به موفقیت با او همکاری و کمک کرده‌ایم، به آن اعتنایی نکنیم و صراحتا گوشزد کنیم که فعالیت، توکل، و تلاش او به نتیجه خوب امتحان منجر شده است.
▪ به هنگام دریافت نتیجه امتحانی، موقعیت خوبی است که این اعتقاد را در کودک به وجود آوریم تا بداند فردی پرتلاش، باارزش و پرتوان است و می‌تواند در سایه پشتکار و با اعتماد به نفس به هر هدفی که دارد برسد و از هیچ مشکلی نهراسد و بالاخره دانش‌آموز باید درک کند که موفقیت در هر کاری با پشتکار و سختکوشی به دست می‌آید.
▪ در پیروزی‌ها باید سعی کنیم علل موفقیت او را مشخص کنیم تا بداند اسباب و علل پیروزی او چه چیزهایی بوده است و سپس با تاکید بر‌ آنها، زمینه رشد شخصیتی وی را در تمام ابعاد فراهم کنیم.
▪ والدین طوری عمل کنند تا دانش‌آموزان بدانند که با اخذ نمرات درخشان و کارنامه قبولی کارشان تمام نشده است، بلکه باید خود را برای مراحل بعدی آماده کنند؛ بنابراین پس از دریافت کارنامه قبولی و استراحت و تفریح مختصر، باید به آنان کمک کنیم تا برنامه‌ای برای خود تنظیم کنند و به فعالیت‌های خود در زمینه دانش‌افزایی ادامه دهند.
▪ اگر فرزندان متعددی دارید و یکی از آنان با نمرات بالایی درخشیده است، نباید آنان را با یکدیگر مقایسه کنیم و از همه مهمتر نباید طوری رفتار کنیم که فرزند موفق احساس خودبزرگ‌بینی و غرور کند و فرزندان دیگر احساس حقارت کنند. بلکه رفتار ما باید به نحوی باشد که دیگر فرزندان تشویق شوند که در حد توانشان تلاش و کوشش کنند.
▪ در صورت قبولی، چهره‌تان را شاد و بشاش نشان دهید، لبخندی و تبسمی داشته باشید. از او برای کار و تلاشش تشکر کنید. به او تفهیم کنید که از این وضع خرسندید و می‌خواهید این کارها تکرار شود.
▪ شما می‌توانید از این موقعیت استفاده تربیتی هم داشته باشید. به تبلیغات بپردازید. به او یادآور شوید که حاصل کار و تلاش ضایع‌شدنی نیست. فعالیت‌های منظم و بموقع نتیجه و فایده خود را خواهد بخشید و آدمی دیر یا زود نتیجه‌اش را خواهد گرفت.
▪ در صورت امکان جایزه‌ای هم برای او در نظر گیرید. فراموش نکنید آنچه مهم است، نفس جایزه است نه بها و قیمت آن. بر این اساس فکر آن نباشید که حتما جایزه‌تان گرانبها باشد. چیزی برای او تهیه کنید که امکان تداوم و عمل مشابه برای سال‌های بعد هم باشد. البته در تهیه آن سن و جنس را در نظر دارید و می‌دانید خواسته‌های پسران و دختران در این زمینه یکسان نیست. برای دختران یک‌ گونه جایزه در نظر گیرید و برای پسران جایزه‌ای دیگر.
▪ البته این سپاسگزاری‌ها و جوایز مانع آن نخواهد بود که نمره ضعیف او را در کارنامه به او یادآوری کنید. اما این کار را به روز بعد موکول کنید. بگذارید لذت و مزه موفقیت تا مدتی در او بماند و برای او گوارا باشد. بعدها به او تذکر دهید که لازم است کمبود نمرات خود را با فعالیت چند ساعته هفتگی جبران کند تا موفقیت سال‌های بعد او بیشتر تضمین شود.
ب) دانش‌آموزان ناموفق:
هنگامی که کودک با گلوی پر از بغض و چشمان انباشته از اشک و دست‌های لرزان کارنامه خود را که گویای عدم موفقیت (تجدید و یا مردودی)‌ است، به منزل می‌آورد؛ قبول داریم که مشکل‌ترین لحظه‌های پدر و مادر آغاز می‌شود. والدین احساس می‌کنند کودکشان یک سال عمر خود را همراه با مخارج گزافی که پدر و مادر برای او کرده‌اند، از دست داده است. اما باید بپذیرند که این لحظات از مهمترین و حساس‌ترین زمان زندگی آنان است. رفتار و عکس‌العمل آنان می‌تواند مساله‌آفرین و یا سرنوشت‌ساز باشد.
بعضی از والدین ممکن است در این موقعیت فرزندانشان را با نیشخند، تمسخر، خشونت، آبروریزی، سرکوفت زدن، قهر و طرد کردن و اعطای القابی مثل بی‌عرضه، بی‌غیرت و چسباندن وصله‌هایی مثل کودن، بی‌شعور و امثال آن تنبیه کنند. این تنبیهات هرچند موجب تخلیه غیراصولی بعضی از والدین است، ولی تجربه نشان داده است برای کودکان و نوجوانان جز دلسردی، عقب‌افتادگی تحصیلی بیشتر، فرار از مدرسه و خانه، ترک تحصیل، ایجاد یاس و نومیدی، عصیان و نافرمانی نتایجی به بار نمی‌آورد. والدین باید آگاه باشند که در حال حاضر این شیوه مساله‌آفرین را هیچیک از علمای تعلیم و تربیت و روان‌شناسان تجویز نمی‌کنند.
دسته دیگری از والدین هنگام روبه‌رو شدن با نتایج بد امتحانات فرزندانشان، با خویشتنداری و حوصله و متانت رفتار می‌کنند. اینان به جای پرخاشگری و تنبیه، فرزندانشان را به تجزیه و تحلیل نتایج امتحانات فرامی‌خوانند و به عبارت دیگر، به علل شکست فکر می‌کنند و می‌کوشند که علل شکست را بررسی و نسبت به رفع اسباب و عوامل شکست اقدام کنند و سرنوشت خوبی برای فرزندان خود رقم زنند.
● بررسی عوامل شکست در امتحانات‌
الف)‌ در درجه اول باید متوجه شویم آیا فرزند ما در مقایسه با دیگران ضعیف است و یا این که خودش فی‌نفسه ضعیف است.
ب)‌ باید بررسی کنیم ضعف فرزند ما ناشی از چه عواملی بوده است.
▪ علل جسمی و ضعف بنیه بدنی مثل ضعف بینایی و شنوایی‌
▪ علل روحی و روانی مانند اضطراب، افسردگی، ترس و نداشتن اعتماد به نفس.
▪ محیط نامساعد برای تحصیل مثل شلوغی خانه، مهمانی و پذیرایی مکرر، تلویزیون و اسباب‌بازی‌های زیاد و متنوع‌
▪ محیط خانوادگی پرنزاع و آشوب، اختلاف خانوادگی و مسافرت‌های مکرر پدر و مادر.
▪ تبعیض و تحقیرهای مکرر و مقایسه با دیگر همسالانی که از او جلوترند.
▪ نداشتن نظارت ما بر کار او در طول سال تحصیلی به علت پرمشغله بودن و یا بی‌توجهی ما به او.
▪ نامناسب بودن محیط کلاس و مدرسه مثل نداشتن معلم، تعویض و تغییر معلم، وجود سر و صدای زیاد و دیگر عوامل که مخل آموزش است و کمبود امکانات آموزشی.
▪ وجود حوادث و اتفاقات در طول سال تحصیلی یا به هنگام امتحان.
ج)‌ درخصوص علت ضعیف بودن نتیجه امتحان باید با خود دانش‌آموز صحبت کنیم و نظر او را بخواهیم و او را وادار به چاره‌اندیشی و تصمیم‌گیری کنیم تا حاضر شود فعالانه برای رفع نواقص خود بکوشد.
د)‌ با معلمان و مسوولان مدرسه درخصوص علل ضعیف بودن و ناموفق بودن دانش‌آموز مشورت و تبادل‌نظر کنیم و در صورت لزوم از مشاوران و متخصصان آموزشی و تربیتی کمک بگیریم.
ه)‌ پس از مشخص شدن علت یا علل باید با کمک فکری و تمایل دانش‌آموز برای جبران عقب‌افتادگی تحصیلی او برنامه‌ریزی و سپس بر اجرای برنامه‌‌های تعیین شده دقیقا نظارت کنیم.
و)‌ باید به یاد داشته باشیم که موفقیت، نیازمند به اعتماد به نفس، شخصیت سالم و امید به آینده است. لذا باید مترصد انجام کارهای مثبت او باشیم و شرایطی را برای ظهور و بروز آنها فراهم کنیم تا با تاکید بر ویژگی‌های مثبتی که دارد (خصایص و صفات انسانی ارزشمند، مهارت‌های فردی و نمرات خوبی که در بعضی از دروس گرفته)‌ روحیه و اعتماد به نفس بیشتری پیدا کند.
ز)‌ ما (والدین و معلمان)‌ باید اعتقاد داشته باشیم که تنبیه جسمی، روانی و عاطفی به هر شکل که باشد، دانش‌آموز شکست‌خورده را بیشتر از پیش تحقیر می‌کند و کوچک‌تین نتیجه‌ای برای احراز موفقیت و جبران عقب‌افتادگی تحصیلی ندارد. کاری نکنیم که دانش‌آموز احساس کند به خاطر نمره ما را از دست داده است، بلکه باید این احساس را در دانش‌آموز ناموفق به وجود آوریم که می‌تواند برای مقابله با شکستی که خورده، از حمایت ما استفاده کند. راستی اگر فرزند شما روزی در امتحان شکست خورد و ناکام بود با او چه می‌کنید؟
ح)‌ در اینجا از نظر تربیت ضروری است بدون خشم و عصبانیت او را ملامت کنید و به اصطلاح روی جراحت دل او نمک بپاشید و درد و ناراحتی او را شدیدتر کنید تا به خود آید و دریابد که چه کرده و چه عاقبتی برای اوست، اما در ملامت افراط نکنید. پس از این که دل او را شکستید، بکوشید به ترمیم آن بپردازید. فورا ملامت را متوقف کنید و به او متذکر شوید که فعلا چاره‌ای جز این نیست که به تلاش مجدد بپردازد و جبران مافات کند.
ط)‌ به او اطمینان دهید که اگر از نو کار و تلاش کند، می‌تواند به جبران گذشته بپردازد و یا لااقل جلوی زیان‌های بعدی را سد کند. به او وعده دهید که موجبات کار و فعالیت او را فراهم می‌کنید و آبروی او را محفوظ خواهید داشت.
ی)‌ دل او را به دست آورید. به او جرات و شجاعت دهید، برنامه کاری برای او معین کنید و از او بخواهید این بار به حرف‌های شما توجه و آبروی از دست رفته را احیا کند. و البته مراقب باشید با کار و تلاش تابستانی خود در امتحانات تجدیدی موفق شود. اگر دیگران از او درباره نتایج امتحانش سوال کردند، برای این که ملاحظاتی عاطفی فیمابین او و خودتان پدید آورید، سعی کنید شما به آن شخص پاسخ دهید و تجدیدی او را توجیه و ناچیز قلمداد کنید و یادآور شوید که او در همین تابستان آن را جبران خواهد کرد.
در صورت مردودی: ممکن است فرزند شما مردود شده باشد. در آن صورت، حال و وضع او بسیار بد و نگران‌کننده خواهد بود. ممکن است اصلا در برابر شما حاضر نشود و یا مدت‌ها خود را از دید شما دور دارد.
به نظر ما اینجا هم جای تنبیه و کتک زدن نیست. حتی ممکن است جای سرزنش و ملامت هم نباشد، بویژه اگر شما در طول مدت سال تحصیلی از کار و درس او مراقبتی نداشته‌اید، وسایل و امکانات او را فراهم نکرده‌اید و یا تذکر و هشداری به او نداده‌اید.
شک نیست که فرزند شما در این امر کوتاهی کرده و فعالیت لازم را انجام نداده است، ولی اگر کمی انصاف به خرج دهید، ممکن است به این نتیجه برسیم که ما هم در این شرایطی که پدید آمده مقصریم. ما هم پدر و مادر متعهدی نبوده‌ایم. به موقع کمک و حمایت لازم درسی را از او به عمل نیاورده‌ایم. اگر با هم به کارش رسیدگی می‌کردیم، شاید عاقبت او چنین نمی‌شد.
به هر حال فعلا سرزنش و تنبیه و مجازات رفوزگی او را زائل نخواهند کرد. اگر به واقع در طول مدت سال درباره او کار و تلاش کرده‌اید، تذکر و اخطاری داده‌اید و او تن‌پروری کرده طبیعی است که کمی نیش ملامت و توبیخ را بچشد، ولی باز هم بدان شرط که در آن افراط نشود.
از دیدن کارنامه‌اش تاسف و تاثر خود را نشان دهید، ولی بر خود مسلط باشید. بکوشید تصمیم حادی اتخاذ نکنید و حتی سخنان مایوس‌کننده بر زبان جاری نسازید. به ناسزاگویی و بد و بیراه و فحش دادن نپردازید و همچون والدین جاهل او را از خود طرد نکنید.شب‌هنگام او را نزد خود فرا بخوانید و با آه و افسوس به او تفهیم کنید که چگونه یک سال از عمرش را به هدر داده و چگونه خود را از زندگی و خدمت و رشد عقب انداخته است. به او بفهمانید که اینک وقت تجربه‌آموزی است، از این شکست درس عبرت بگیرد و راه موفقیت را برای خود هموار کند.
در مورد نمرات ضعیف: فرزند شما چه مردودی و چه تجدیدی و حتی گاهی آنها که قبول شده‌اند، در مورد برخی دروس ضعیفند و نمره‌شان در حدی نیست که بر پایه آن بتواند پایه‌های دیگری بنا کند و ادامه تحصیل دهد.
● در اینجا چه باید کرد؟
به نظر ما ضروری است برای درس‌هایی که نمرات کمتر از ۱۴ و ۱۵ دارند فکری کنید، فکری که در آن زمینه‌‌سازی برای رشد باشد. شاید برای شما این امکان وجود نداشته باشد که برای فرزندتان معلم خصوصی بگیرید، ولی راه‌های دیگری برای جبران ضعف‌ها و عقب‌ماندگی‌ها وجود دارند از جمله:
▪ ثبت‌نام او در آموزشگاهی که دولت برای این کار معین کرده است.
▪ بهره‌گیری از دوستان و آشنایان و بستگان کودک که در کلاس بالاتری سرگرم تحصیلند.
▪ واداشتن به مطالعه کتاب‌‌های درسی و دوره کردن آنها و یادداشت کردن سوال تا از فردی مطلع پرسیده شود.
▪ اگر خودتان فردی باسواد هستید و از دروس او سر در می‌آورید، صالح‌ترین فرد برای کمک به او هستید کافی است در شبانه‌روز یک ساعت یا کمتر از وقت خود را برای او صرف کنید و طبیعی است اگر این کار را در طول مدت سال انجام می‌دادید، ممکن بود او یک سال ضرر نکند.
خوشبختانه در کشور ما نیز در مقطع ابتدایی با توجه به تغییر روش ارزشیابی از نمره به کیفی کودکان بدون مردودی و فقط با نمرات متفاوت به کلاس بالاتر می‌روند و این کار حسن‌های زیادی دارد، از جمله این ترس از امتحان وجود ندارد و این غول ترسناک بر سر کودکان سایه نمی‌اندازد. همچنین کم‌‌کم تمرین‌های کلاس و تلاش کودکان و نمرات تدریجی در کلاس جای آزمون‌های سنتی را می‌گیرد و این کار بسیار خوبی است. در هر صورت چه خانواده‌ها و چه معلمان نباید کودکان را از نمره و امتحان بترسانند، بویژه در سال‌های اول تا پنجم ابتدایی آزمون باید همراه با تدریس باشد.
● مواضع والدین
به هر حال دیر یا زود نتایج امتحانی فرزندتان را خواهید دید. در برابر آن چگونه باید عمل کنید؟ شک نیست که شما با آشنایی و شناختی که از فرزندان خود دارید، می‌دانید چگونه باید عمل کرد.
به نظر ما نوع موضعی را که والدین در این رابطه اتخاذ خواهند کرد، مهم و سرنوشت‌ساز است. در مواردی ممکن است ما نسنجیده عمل کنیم و در نتیجه عوارضی برای کودک پدید آوریم که آثارش مادام‌العمر در آنان باقی بماند و حتی زمینه را برای شکست‌های بعدی فراهم کند.
برخی پدران و مادران ممکن است با فرزندان خود در حین ملاحظه کارنامه به گونه‌ای سرد یا خشن برخورد کنند. کودک در آن ساعت شاید واکنش و عکس‌العملی نشان ندهد، ولی خاطره آن صحنه برای همیشه در ذهن کودک باقی خواهد ماند و یا کسانی را داریم که راز موفقیت یا شکست خود را طی مدت عمر به این مساله وابسته دانسته‌اند.

صابر محمدی

منبع : روزنامه جام‌جم