مدیریت بحران

کشور ایران، به دلیل قرار گرفتن در منطقه خاص تکتونیکی کره زمین، همواره شاهد وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب و شدید بوده است. از سوی دیگر، به دلیل ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر آن گاهی شاهد تشدید خسارت‌های ناشی از زمین‌لرزه به دلیل سوء مدیریت‌ها و نیز عملکرد نادرست نیروهای مردمی به هنگام وقوع شرایط بحران بوده‌ایم. کاهش خسارت‌های ناشی از زلزله در چنین کشوری نیازمند همکاری تمام ارگان‌های دولتی و غیر‌دولتی با یکدیگر است، چرا که دولت به تنهایی توانایی کنترل آسیب‌هایی در این وسعت و نیز آموزش‌های همگانی و عمومی در سطح جامعه را ندارد. از طرف دیگر، در کشور ایران به دلیل وابسته بودن تمام سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با فعالیت‌های عمرانی و ساخت و ساز به دولت، امکان نظارت بی‌طرف بر این فعالیت‌ها وجود ندارد. در این بین سازمان‌های غیردولتی می‌توانند به عنوان ناظر بی‌طرف به نقد فعالیت‌های عمرانی و مراحل مختلف ساخت و ساز و بازسازی‌ها و نیز در مراحل مختلف امدادرسانی و کاهش آلام ناشی از پدیده زلزله و سایر حوادث طبیعی عمل کنند. در این مقاله سعی خواهد شد تا به صورت اجمالی از سه دیدگاه عمده یعنی افزایش منابع، کاهش نیازها و فرماندهی بحران به نقش سازمان‌های غیردولتی در کاهش خسارت‌های ناشی از زلزله در ایران بپردازیم. قبل از پرداختن به نقش سازمان‌های غیردولتی، ابتدا به ارائه تعاریفی از سازمان‌های غیردولتی، بحران و مدیریت بر بحران، بحران‌های پس از زلزله در ایران، و نیز ارائه تصویر کلی از نظام حاکم بر ساخت و ساز در ایران می‌پردازیم. سپس با توجه به تعاریف فوق، در ادامه به بررسی نقشی که سازمان‌های غیردولتی در این مسیر می‌توانند داشته باشند خواهیم پرداخت. در قسمت نتیجه‌گیری، پیشنهادهای عملی جهت پررنگ‌تر شدن نقش سازمان‌های غیردولتی ارائه می‌گردد.
● بحران و مدیریت بحران
بحران عبارتست از عدم‌انطباق بین نیازها و منابع. بدین معنی که در شرایط عادی، توازن بین نیازهای جامعه از یک طرف و توانمندی‌ها و منابع موجود از طرف دیگر برقرار است. با بروز شرایط بحرانی که می‌تواند نتیجه بروز هر اتفاق غیرعادی و پیش‌بینی نشده طبیعی و غیرطبیعی همچون زلزله، سیل، توفان‌های بزرگ، جنگ و... باشد، به دلیل شرایط خاصی که بر جامعه تحمیل می‌شود، دیگر شاهد توازن بین نیازها و منابع نخواهیم بود. با بروز شرایط بحرانی، توانمندی‌ها به دلیل آسیب‌دیدگی زیرساخت‌ها به شدت کاهش می‌یابد که معمولا با روانه‌کردن کمک به مناطق بحران‌زده سعی در جبران این افت منابع می‌کنند. از سوی دیگر، با وجود اینکه تعداد نیازها در شرایط بحرانی بسیار محدود می‌شود، ولی میزان تقاضا برای همین تعداد اندک نیازها آنچنان افزایش می‌یابد که بار بسیار زیادی را به جامعه تحمیل می‌نماید. برای مثال در یک منطقه آسیب‌دیده از زلزله، با تخریب و از بین رفتن انبارها و راه‌های ارتباطی توان ارائه خدمات کاهش می‌یابد. نیاز به برخی موارد همچون امکانات ورزشی و تفریحی به صورت موقت از بین رفته و حجم بسیار بالایی از تقاضا برای نیازهای اولیه از جمله خوراک، پوشاک، سرپناه موقت و... ایجاد می‌گردد.
● مدیریت بحران سنتی در ایران
در دید کلان به امر مدیریت بحران متوجه می‌شویم که معمولا به صورت سنتی مراحل زمانی زلزله را به سه مرحله قبل، حین و پس از زلزله تقسیم‌بندی می‌کنند. از سوی دیگر، در کشور ما همواره تصور بر این بوده است که مدیریت بر بحران فقط مختص پس از وقوع بحران است و هیچ نیازی به آمادگی برای مقابله جهت مدیریت بر بحران نیست و تمام تصمیمات به صورت همزمان گرفته می‌شود. یعنی تمام مدیرانی که تا زمان وقوع زمین لرزه کوچک‌ترین آموزشی در زمینه همکاری به هنگام بحران و... ندیده‌اند، با وقوع زلزله، در ستاد بحران تشکیل شده، حاضر می‌شوند. این نظامی بوده است که تاکنون در کشور ما جاری بوده که نتایج عملکرد بر اساس چنین روشی را می‌توانیم از زلزله‌های گذشته و عملکردهای گذشته شاهد باشیم. در صورتی که تمام برنامه‌های اجرایی مدیریت‌ها می‌بایست برای مواقع بحرانی از قبل طراحی و تمرین شده باشند. همانگونه که تمام مقاوم‌سازی‌ها و ایمن‌سازی‌ها باید قبل از وقوع زلزله انجام پذیرد. آنچه برای بعد از زلزله می‌ماند عملکرد صحیح بر اساس برنامه‌ریزی‌های از قبل تهیه شده و استفاده بجا، بموقع و صحیح از مواد و ملزومات آماده شده برای شرایط بحرانی است. زلزله با آسیب رساندن وسیع به زیرساخت‌های شهری، جامعه را با مشکلات عمده‌ای مواجه می‌نماید. برخی از بحران‌های پس از زلزله ویژه کشور ماست و در نتیجه هیچ کارشناس خارجی قادر به درک شرایط و روحیات ایرانی پس از زلزله نیست. به‌طور کلی ۲۳ بحران پس از زلزله با توجه به ویژگی‌های کشور ایران طبقه‌بندی و تعریف شده است. برخی از این بحران‌ها، بحران‌های اجتماعی است که فقط باید از طریق جامعه‌شناسان مورد بررسی و تعریف قرار بگیرد. از جمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
بحران امنیت، بحران زنان و دختران پس از زلزله، کودکان بی‌سرپرست، بحران اطلاع رسانی

مهدی وجودی
دبیر جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران

منبع : روزنامه کارگزاران