وضعیت حقوق فرهنگی زندانیان درزندان های ایران

● مقدمه
بشر همواره دردفاع از حقوق، آزادی، جان و مال خویش، متخلف و متجاوز را به عناوین مختلف به کیفر رسانده و جامعه نیز در طول ادوار تاریخ برای حفظ آرامش، امنیت و تنبیه مجرم، با مجازات واکنش نشان داده است.
با وجود اینکه تاکنون بی‌رحمانه‌ترین و شدیدترین شکنجه‌ها و مجازات‌ها در مورد مجرمین اجرا گردیده ولی از ازدیاد بزهکاری پیشگیری نشده است. فردی که به مثابه مجرم توسط نظم اجتماعی و نظام حاکم بر آن به زندان افکنده می شود، آیا در عرض چند ماه در زندان اصلاح و تربیت می‌شود؟ آیا اساساً نگهداری افراد در چار دیواری زندان، آنان را متنبه و یا اصلاح و تربیت می‌نماید؟
انگاره اصلاح و تربیت مجرمین نمی‌یابد منجر به این نارسایی گردد که نماینده نظم حاکم (زندان بان) قادر است برای اصلاح و تربیت او هر کاری و هر اقدامی علیه زندانی انجام دهد . این مسئله مهم است، که ما را به سمت حقوق زندانیان راهنمایی می‌کند.
در سال ۱۹۳۳ اصطلاح «حقوق زندانیان» در سومین کنگره بین‌المللی حقوق جزا و زندانی‌ها در سوئد پذیرفته شد. در کنگره مذکور، حقوق زندانیان را چنین تعریف نمودند: «مجموع قواعد و اصول قانونی که رابطه بین دولت و محکوم را از زمان شروع اجرای مجازات و یا تاریخ بازداشت تعیین می کند.» طرز اجرای کیفر، روش‌های اصلاحی و تربیتی و یا درمانی و نیز تطبیق دادن آنها با شخصیت بزهکاران و همچنین مسئله تشکیلات زندان‌ها و شرح و وظایف مسئولین و کار در زندان‌ها، یعنی اصولی که رعایت آنها مستلزم بهبود وضع زندانیان و آماده نمودن آنان برای بازگشت به زندگی اجتماعی است، موضوع حقوق زندانیان است.
از جمله مهم‌ترین حقوق زندانیان، حقوق فرهنگی آنهاست . اگر ما درتعریف مجازات حبس به این این نکته اشاره کردیم که حبس فرصتی است برای احیا و پرورش آدمی، جهت بازگشت به صحنه روابط اجتماعی، بی‌شک حقوق فرهنگی زندانی یا کنش‌های فرهنگی او در درجه بالای اهمیت قرار می‌گیرد.
آموزش علمی، پر کردن مناسب اوقات فراغت با تماشای فیلم در سینما، دیدن برنامه‌های تلویزیون، گوش دادن به رادیو، انجام ورزش‌های متنوع و از همه مهم‌تر دسترسی به کتاب‌های مورد نیاز، روش‌های است یگانه در جهت عادت دادن زندانیان به مشارکت در کار‌های گروهی و تقویت اهمیت جامعه وخیر آرامش دیگران در ذهن و روان او، و در مجموع پیاده شدن خواست اصلاح و تربیت .
۱) فصل چهارم آئین‌نامه سازمان زندان که شامل مورد ۱۳۱ الی ۱۵۲ است، مربوط به فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی و تربیتی در زندان‌ها می‌باشد. آئین‌نامه، مسئولین زندان‌ها را موظف کرده است که وسایل و امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مناسب در جهت ارتقای فرهنگی و رشد شخصیتی زندانیان را فراهم نموه و اوقات فراغت آنها را به بهترین شکل پر نمایند. اما به نظر می‌رسد که قوانین و تبصره‌های فرهنگی این آیین‌‌نامه با ماده ۱۵۲ ضمانت اجرایی خود را تا حدودی از دست داده و کاملاً منوط به تصمیم و خواست مسئولین زندان می‌شود. در ماده ۱۵۲ آمده است: « متهمین واجد صلاحیت می‌توانند با صلاحدید مسئولین زندان از برنامه آموزشی، حرفه‌ای، تفریحی و ورزشی استفاده نمایند مگر اینکه به لحاظ عدم شایستگی اخلاقی و نوع و اهمیت جرم ارتکابی و یا دستور قضایی اجتماع آنان با سایر متهمان و محکومان به مصلحت نباشد.»
واجد صلاحیت، صلاحدید مسئولین، عدم شایستگی اخلاقی، مصلحت و ... عباراتی هستند که می‌باید به طور دقیق معنای آنان در قانون تصویب شود. هر تصمیمی از سوی مسئولین زندان در تضییق حقوق فرهنگی زندانیان می‌تواند به بهانه‌هایی همچون عدم شایستگی یا صلاحدید مسئولین یا مصلحت، توجیه شود. باید به این نکته توجه کرد که «حقوق زندانی» پاداش اعطایی مسئولین زندان به وی نیست، بلکه حق ذاتی انسان بودن اوست و می‌باید در همه حل به غیر از موارد کاملاً مشخص و قانونی که در جهت منافع دیگر زندانیان است، استیفا شود.
اگر ابزار و وسایل فرهنگی را حق زندانی بدانیم دیگر نمی‌توان به بهانه تنبیه و مجازات او را از این حقوق ، محروم ساخت . لازمه این نگرش جداسازی مقوله‌های فرهنگی از تنبیه و مجازات زندانی است.
۲) نکته مهم دیگر درباره حقوق فرهنگی زندانیان، تمایز واقعی و عینی میان«فضای فرهنگی»، و «امکانات فرهنگی» است.
امکانات و وسایل فرهنگی همچون کتاب، فیلم، تلویزیون، امکان تحصیل و ... نیاز به زمینه مناسبی دارند تا زندانی بتواند از آنها به نحو احسنت بهره‌گیرد و این زمینه مناسب، «فضای فرهنگی» در زندان است.
متأسفانه با وجود رشد نسبی امکانات و وسایل فرهنگی در زندان‌ها، به‌دلیل عدم توجه کامل به اولاً جداسازی متهمین از هم و ثانیاً قوانین مربوط به حفظ فضای آرامش داخل زندان؛ فضای مناسبی در جهت استفاده از امکانات فرهنگی و جود ندارد و زندانی علاقمند، منفعتی از آنها نمی‌برد.
در ماده ۷۳ آئین‌نامه سازمان زندان‌ها آمده است: « پس از خاموشی باید درمحوطه زندان سکوت کامل برقرار باشد. همچنین در موقع کار و تحصیل، گردش و ورزش، تفریحات سالم و انجام امجام وظایف جاری، رعایت نزاکت و ادب و احترام و متانت در گفتار و کردار و رفتار در همه جا و تمام ساعات شبانه روزی الزامی است».
همچنین به اهمیت جداسازی و تفکیک متهمان در مصوبه اولین کنگره «مجازات مجرمین و جلوگیری از جنایت» سازمان ملل متحد که در ژنو و در سال۱۹۹۵ برگزار گردید، توجه ویژه شده است: «گروه‌های گوناگون زندانیان براساس جنس، سن، پرونده کیفری، دلایل حقوقی برای بازداشت و نیازهای رفتاری، بایستی در زندان‌های جداگانه با بخش‌های جداگانه نگهداری شوند.» (ماده ۸)
۳) درباره حقوق فرهنگی زندانیان باید به نکته‌ای توجه کرد که از اهمیت خاصی برخوردار است و در قضاوت درباره حقوق فرهنگی زندانیان نیز تاثیر بسزا دارد و آن‌هم تفاوت زندانیان سیاسی، عقیدتی با زندانیان عادی است.
زندانیان سیاسی عقیدتی همواره تشنه منابع فرهنگی و خوراک فکری هستند. مهمترین مشغله‌ی آنها مطالعه است. بنابراین دسترسی به کتاب و روزنامه از خواسته‌های اصلی و اساسی آنان است. ولی در مواردی مسئولین امر برای این کارمحدودیت‌هایی اعمال می‌کنند. بلکه اساساً درگیری آنها برسر اختلافات درهمین زمینه‌های فرهنگی و سیاسی بوده‌‌است. لذا در این مورد می‌توان گفت تقاضا برای کالاهای فرهنگی از سوی زندانی نامحدود است ولی پاسخگویی و عرضه از سوی مسئولین با محدودیت‌هایی روبروست. حتی گاهی دیده شده قران و نهج‌البلاغه راجع به صورت امتیاز می‌دهند یا می‌گیرند. اما در زندان عادی وضع متفاوت است. درآنجا اغلب مسئولین زندان تلاش می‌کنند مجرمین و بره‌کاران را با کتاب و قلم و فرهنگ آشتی دهد. به نحوی که از تمایل به بزهکاری بازمانند. اما این زندانیان هستند که رغبتی به این امور ندارند. به عبارت دیگر می‌توان گفت در این مورد تقاضا از سوی زندانی آنقدر پایین است که از همان امکانات عرضه شده نیز استفاده نمی‌شود. بنابراین وقتی از حقوق فرهنگی سخن به میان می‌آید باید به این پارادوکس توجه کرد.
۴) شاید بتوان گفت از مهمترین حقوق فرهنگی زندانیان حق آگاهی آنان از حقوق قانونی خودشان است. به تجربه دیده‌شده اکثر قریب به اتفاق زندانیان با حقوق قانونی و همچنین وظایف قانونی خودشان آشنا نیستند. بسیاری از آنها از وجود چیزی به نام آیین نامه سازمان زندان‌ها هیچ اطلاعی ندارند. وقتی فردی احساس کند در جامعه‌ای زندگی می‌کند که هیچ حقوقی ندارد و برای او هیچ جایگاهی تعریف نشده، بطور طبیعی شخصیتی نابهنجار پیدا کرده و همه هنجارهای محیط را به بازی می‌گیرد. دراین صورت صحبت از امورفرهنگی برای چنین شخصی بیهوده است.
لذا یکی از لوازم آشتی این نوع زندانیان با حوزه فرهنگ و اخلاق، آشنا کردن آنها با حقوق خودشان است که جایگاه و هویت اجتماعی پیدا کنند. وقتی باور کنند جامعه برای آنها حقوقی و لو اندک قائل شده و نسبت به آن متعهد است به تدریج تعهدی متقابل پیدا می‌کنند و جامعه پذیر می‌شوند.
این چهار نکته در ایجاد دو حفظ فضای فرهنگی در زندان‌ها می‌باید بسیار مورد توجه قرار گیرد.
● زندان‌ها
▪ اوین:
بی شک زندان اوین نسبت به سایر زندان‌های کشور از امکانات فرهنگی بیشتری برخوردار است.
بخش فرهنگی زندان که در حسینیه بزرگ زندان مستقر است به برگزاری کلاس‌های کامپیوتر، آموزش موسیقی، آموزش زبان و آموزش احکام می‌پردازد. همچنین جشن‌ها و اعیاد نیز در این مکان برگزار می‌گردد. اوین دارای یک شبکه تلویزیونی مستقل است که در روز چند ساعت برنامه پخش می‌کند. در این شبکه تلویزیونی هفته‌ای سه بار فیلم سینمایی نمایش داده می‌شود که اکثر اوقات فیلم‌ها متعلق به ژانر زدوخورد و «اکشن» است.
فیلم‌های آموزشی و تربیتی که در‌ آئین‌نامه ، لازمه پخش آنها برای زندانیان مورد توجه قرار گرفته است، کمتر نمایش داده می‌شود.
تلویزیون در همه اتاق‌ها وجود دارد و ممنوعیتی در این زمینه نیست، همچنین رادیو ۲ موج آزاد است.
در هنگام اعیاد و جشن‌ها نیز گروه تئاتر، متشکل از خود زندانیان، به اجرای برنامه می‌پردازند که در بیشتر اوقات کمیک و طنز است.
زندان اوین دارای سالن بدنسازی نسبتاً مجهزی است که زندانیان هر بند، سه روزی یکبار می‌توانند از آن استفاده کنند. همچنین زمین والیبال و فوتبال نیز در هواخوری وجود دارد و زندانیان به دلخواه می‌توانند درآن ورزش کنند. لازم به ذکر است از ورزش‌ اجباری و صبحگاهی که در آئین‌نامه زندان‌ها آمده خبری نیست؛ البته اجباری نبودن برنامه صبحگاهی وسیله مناسبی بوده در جهت رضایت زندانیان و تبعات منفی آن را نیز از بین برده است.
مسابقات میان بندها نیز هراز چندگاهی در زندان برگزار می‌گردد.
تمایز ویژه زندان اوین نسبت به سایر زندان‌های کشور امکان ساده‌تر تحصیل و ادامه تحصیل در مقاطع گوناگون است. تحصیلات عالی در زندان در دانشگاه آزاد و پیام‌نور، به صورت مکاتبه‌ای صورت می‌گیرد و امتحانات ‌آن نیز به صورت مرخصی برای امتحان دادن یا برگزاری امتحان (در صورت تعداد زیاد محصلین) در حسینیه صورت می‌گیرد.
هر بند دارای تعدادی مددکار اجتماعی و مسئول فرهنگی است که به برگزاری کلاس‌های آموزشی اقدام می‌‌کنند.
در هر بند زندان اوین اتاقی وجود دارد که در آنها کتاب‌ها نگهداری می‌شود و زندانیان می‌توانند مستقیماً به آنجا رفت و آمد کنند. نکته مغفول مانده در مورد کتابخانه، عدم تنوع مناسب کتاب‌هاست . تعداد قابل توجهی از کتاب‌ها، مذهبی و در باب احکام است که می‌باید انواع متنوع دیگر به آن افزود شود. به دست آوردن کتاب از طریق خانواده بعد از بازدید مسئولین، ممکن است . البته داشتن کتاب‌هایی خارج از کتاب‌های زندان برای بعضی زندانیان خاص منوط به خواست مسئولین است. نکته‌ی مهم در زمینه فضای فرهنگی در زنان اوین،‌نبودن فضای مطالعه مناسب در زندان است که می‌باید فکر جدی در جهت آرامش و برقراری تجانس میان زندانیان، برای برقراری این فضا، نمود.
نکته دیگر اینکه براساس آئین نامه سازمان زندان‌ها، هر زندانی که به هر نحو می‌خواهد از تالار زندان جهت پرکردن اوقات فراغت استفاده کند، می‌باید توسط دو نگهبان مراقبت شود و به تالار انتقال داده شود؛ اما به جهت نبودن نگهبان کافی، تالار همیشه کمتر از ظرفیت ( با وجود علاقمندی زندانیان) میزبان زندانیان است.
در زندان اوین استخر روباز و بهداشتی وجود دارد که زندانیان بندهای مختلف در جداول زمان‌بندی مشخص از آن استفاده می‌کنند . همچنین روزنامه همشهری و ایران با مساعدت مسئولین این دو روزنامه از سال‌های خیلی قبل‌تر، بصورت رایگان در بین زندانیان توزیع می‌شود.
▪ زندان همدان:
معضل مهم فرهنگی در زندان همدان و بسیاری از زندان‌های دیگر در کشور، عدم امنیت لازم و همچنین نبود آرامش و شرایط مناسب در درون بندها برای مطالعه واکنش‌های فرهنگی است. هرچند برای بعضی افراد در روز‌های نخستین ورود به زندان، گرایشهای معنوی به وجود می‌آید اما در طول زمان و با هضم شدن در فضای فرهنگی منفی موجود در زندان که مملو از سخنان سخیف و شوخی‌های مبتذل است، جهت‌گیری‌های مثبت فرد به رویکرد‌های منفی گرایش می‌یابد و فرد زندانی بعد از گذشت مدتی، خود را ناپاک‌تر و غیر فرهنگی تر از موقع ورود به زندان می‌بیند. زندان همدان دارای کتابخانه‌ای است که خود زندانیان نمی‌توانند آزادانه به آن تردد کنند. هر بند دارای یک مسئول یا مأمور فرهنگی است که از خود زندانیان انتخاب می‌شود و کتاب‌هایی را که زندانیان می‌خواهند و لیست آن در نمازخانه‌ی بند نصب شده است را به دست آنها می‌رساند.
با وجود تنوع نسبتاً مناسب کتاب‌ها در زندان همدان (کتاب‌های مذهبی، رمان، تاریخی) اما استقبال چندانی ازآنها نمی‌شود.
کتاب‌هایی که توسط خانواده‌ها برای بعضی از زندانیان علاقمند آورده می‌شود توسط مسئولین کنترل سخت‌گیرانه‌ای نمی‌شود.
رادیو در هر شکل (حتی یک موج)در زندان ممنوع است و نیست و تلویزیون نیز نه در اتاق‌ها، بلکه به‌صورت عمومی در راهروی اصلی نصب شده است. فیلم سینمایی نیز هر از چند‌‌گاهی و به صورت موردی در مسجد زندان پخش می‌گردد.علاقه غالب در تماشای برنا‌مه‌های تلویزیونی مربوط به سریال‌ها و در مورد فیلم‌ها، فیلم‌های جنگی و پرزد و خورد است.
همچنین در مناسبت‌های خاص و جشن‌ها، با جمع‌آوری داوطلب از خود زندانیان، تئاتر‌های ابتدایی و ساده‌ای نمایش داده می‌شود. دسترسی به روزنامه پولی و هزینه آن برعهده خود زندانیان است. اما به غیر از برخی روزنامه‌های خاص سیاسی معمولاً تعداد آن محدودیتی ندارد. روزنامه‌هایی همچون کیهان، آفتاب‌یزد ، ایران و ...
زندان همدان دارای سالن بدنسازی، زمین فوتبال و والیبال در هواخوری است و ورزش همگانی نیز در انجا برگزار نمی‌گردد.
کلاس‌های آموزشی معمولاً کلاس‌های مذهبی و احکام است و کمتر از از کلاس‌های کامپیوتر، زبان و ... خبری است.
کتاب‌های درسی برای ادامه تحصیل دراختیار زندانی (با درخواست او) قرار می‌گیرد اما کلاس‌‌های درسی خاصی برگزار نمی‌گردد و زندانی دیده نشده است که به تحصیلات عالی در درون زندان اقدام نماید.
▪ زندان تبریز:
به گفته زندانیان زندان تبریز، تا چند سال قبل، مجرمین به همه روزنامه‌هایی که در کشور چاپ و منتشر می‌شدند، دسترسی نداشتند، اما امروزه در زندان تبریز می‌توان با پرداخت هزینه از سوی زندانی به هر نوع روزنامه‌ای دسترسی داشت؛ اما همواره نگرانی که از گذشته در میان زندانیان برای خریدن و درخواست روزنامه‌ها وجود داشته همچنان برقرار است. آنها گرچه مایل اند ولی چون نمی‌خواهند، روزنامه خواندن آنان دلیلی دال بر گرایش‌های ضد اسلامی و انقلابی آنها عنوان شود از خرید و مطالعه برخی روزنامه‌های سراسری‌، می‌هراسندو ترجیح می‌دهند یک زندانی ساده آن را بخرد تا آنها از روی دست او تقلب کنند و بخوانند.
بازار روزنامه و مجله‌های سرگرم کننده و نه چندان جدی در زندان تبریز، داغ است.
روزنامه جام‌جم با ۷۸ نسخه، روزنامه ایران با ۷۱ نسخه، همشهری با ۱۴ نسخه، شرق با ۷ نسخه، خبر ورزشی با ۱۰، اعتماد با ۵، دنیای اقتصاد و اطلاعات با ۲ و کیهان و جوان با یک نسخه در ردیف اول تا پایانی جدول فروش در زندان قرار دارند.
مهم‌ترین وسیله فرهنگی عمومی زندان، تلویزیون است که فوتبال، فیلم سینمایی و سریال آن مورد استقبال عمومی قرار می‌گیرد. زندان تبریز برای سرگرم کردن زندانیان، تنها یک شبکه ویدیوئی داخلی دارد که در خارج از ماه محرم و صفر، روزانه چند ساعت عصر و شب فیلم و موسیقی پخش می‌کند که زمان آغاز پخش آن از سوی واحد فرهنگی به بند‌ها به صورت تلفنی اعلام می‌شود.
اغلب اتاق‌های زندان که حدود دویست نفر گنجایش دارد دارای یک تلویزیون است که در این وضعیت معمولاً نمی‌توان، اخبار شنید. بندهای با اتاق‌های کوچک‌تر نیز دارای تلویزیون خارج از اتاق و در سالن عمومی است که همه از آن استفاده می‌کنند.
اغلب تلویزیون‌های موجود در اتاق‌های زندانی را زندانیان خریداری کرده‌اند و می‌توانند تنها تا ساعت ۲۲ شب به کانال‌های رسمی نگاه کنند.
کتاب‌های هر بند، از کتابخانه ده هزار جلدی زندان تبریز آورده و در مسجد هر بند نگهداری می‌شوند. به‌دلیل آشفتگی چیدمان کتاب‌ها، یافتن کتاب مورد نیاز در میان ۱۰ هزار کتاب تقریباً محالاست. اغلب کتاب‌های کتابخانه به وسیله خود زندانیان خریداری شده است ولی کتاب‌های آن با موضوعات مورد علاقه‌ زندانیان، تناسب چندانی ندارد. کتاب‌های مذهبی و تفسیر قرآن بیش از نیمی از قفسه‌های کتابخانه را اشغال کرده است.
اگر یک زندانی در زندان تبریز طبق قانون بخواهد به هزینه شخصی کتاب وارد زندان کند، سخت‌گیر‌های چندی در مورد وی اعمال می‌گردد و حتی ممکن است کتاب او چند روز در قرنطینه زندان باقی بماند تا مجوز آن داده شود.
در مورد تحصیل ممنوعیتی وجود ندارد و تحصیلات حتی عالی نیز در سابقه زندانیان زندان تبریز دیده می‌شود. اما عملاً انگیزه ادامه تحصیل، پرورش داده نمی‌شود و زندانیان به ادامه تحصیل تشویق نمی‌شوند.
رادیوی یک موج در زندان تبریز با اجازه کتبی مقامات زندان در دسترس زندانی قرار می‌گیرد.
▪ زندان رجایی شهر:
زندان رجایی شهر به مرتکبین قتل عمد و شرارت اختصاص دارد. البته چند زندانی سیاسی نیز در این زندان نگهداری می‌شوند.
اتاق‌های رجایی شهر حدود ۵ متر مربع مساحت دارد و افراد زندانی می‌توانند با هزینه خود درهر اتاق تلویزیون داشته باشند. البته قیمت تمام شده تلویزیون برای آنها بسیار گران‌تراز بیرون است. در بعضی فروشگاه‌ای بند‌های مختلف، رادیوی تک موج به فروش می‌رسد که البته مختص به همه بندها نیست.
همچنین در سالن عمومی، ۲ تا ۳ تلویزیون وجود دارد که برای تمامی زندانیان است. سالن آمفی‌ تئاتر زندان، محل نمایش فیلم‌های سینمایی نیز هست. حدوداً دو هفته‌ای یکبار فیلم سینمایی پخش می‌شود که هر سانس مختص به یک بند است.روزنامه‌های حمایت، کیهان، اطلاعات،ایران و برخی بندها همشهری در زندان رجایی شهر توزیع می‌شود که البته به طور معمول با در‌خواست زندانیان، امکان داشتن روزنامه‌های دیگر وجود ندارد. نکته قابل توجه این است که در مواقع خاص سیاسی – اجتماعی، توزیع روزنامه بین زندانیان برای چند روز قطع می‌شود که البته این اقدام بلند مدت نیست.
امکان تحصیل در زندان رجایی شهر در سطوح ابتدایی و عالی وجود دارد و زندانیان می‌توانند به ادامه تحصیل بپردازند که لازم به ذکر است چندان استقبالی از سوی زندانیان صورت نمی‌گیرد.
نظام تشویقی به دلیل نوع خاص زندانیان زندان رجایی شهر، بیش از هر زندان دیگری در کشور، فعال است. زندانیانی که بتوانند شامل برنامه‌های تشویقی شوند می توانند از امکانات کامپیوتر در کتابخانه استفاده کنند یا زمان بیشتری را در سالن ورزش بگذرانند.
زندان رجایی شهر دارای باشگاه بدنسازی مجهزی است که درآن میز تنیس روی میز نیز وجود دارد. زمین والیبال و فوتبال نیز در هوا‌خوری وجود دارد که زندانیان می‌توانند از آن استفاده کنند.
در هر سالن رابط فرهنگی وجود دارد که کتاب‌هایی که لیست آن در کریدور عمومی نصب شده است را به دست زندانیان می‌رساند.
همچنین فیلم‌های ویدئویی از تلویزیون‌های عمومی هفته‌ای ۱ یا ۲ بار به نمایش در می‌آیند.
نکته مهم و قابل توجه که لازم است هر چه سریع‌تر پیگیری شود، عدم تجانس شخصیتی برخی افراد در زندان رجایی شهر می‌باشد. لازم است قوه قضائیه و مسئولین سازمان زندان‌ها هرچه سریع‌تر زندانیان سیاسی و عقیدتی را از میان دیگر زندانیان رجایی شهر که سابقه شرارت و قتل عمد دارند،‌جدا نماید و به جای دیگری منتقل کند؛ زیرا که به دلیل نوع زندانی‌ها در این زندان، اساساً فضای مخوفی بر آنجا حاکم است که به هیچ عنون نمی‌توان کار فرهنگی جدی را در آنجا پیگیری کرد.
▪ زندان قزوین
درزندان قزوین هم کتابخانه در دسترس هست ولی مورد استفاده قرارنمی‌گیرد. تاسال گذشته امکانات فنی حرفه‌ای و آموزش چندانی پیش بینی نشده‌بود. از بیرون کسی را برای سواداموزی زندانیان می‌آورند ولی خود زندانیان رغبتی برای اینکار نشان نمی‌دهند. کسی هم که مسئول این کار است حقوق مکفی دریافت نمی‌کند و توانایی جذب آنها را با روش‌های کارآمد ندارد. ورزش مثل فوتبال و بدن سازی در اختیار هست. ورزش صبحگاهی اجباری است. لذا زندانیان سعی می‌کنند به بهانه‌های پزشکی از شرکت در این ورزش طفره بروند.
▪ زندان کرمانشاه
درزندان کرمانشاه روزنامه‌های حمایت، مأوا و جمهوری اسلامی رایگان بین پرسنل توزیع می‌شود ولی زندانیان می‌توانند درصورت تمایل پول هر روزنامه‌ای را که می‌خواهند به مسئولین بدهند تا برای آنها روزنامه مربوطه تهیه شود. بعضی زندانیان عادی به این ترتیب عمل می‌کنند.
برای ورزش‌های والیبال، تنیس، بدن‌سازی و کشتی وسایل مورد نیاز فراهم است و زندانیان طبق برنامه زمانبندی شده می‌توانند از این امکانات استفاده کنند. ورزش‌های باستانی نیز امکانپذیراست و علاقمندان خاص خود را دارد. در ماه‌های محرم وصفر مراسم عزاداری برگزارمی‌شود و زندانیان نیز درآن شرکت می‌کنند. درطول سال نیز به مناسبت ایام خاص مجالس سخنرانی برگزارمی‌شود.
رادیو در اختیار زندانیان نیست ولی تلویزیون در همه بندها هست. اما تعداد آنها متفاوت است. در بعضی بندها بیشتر است و بعضی کمتر. مثلاً قرنطینه یک تلویزیون دارد ولی بعضی بندها چند تا تلویزیون دارند. در زندان نظامیان و نیز اردوگاه معتادین کتابخانه وجود دارد و ازطرف زندانیان استقبال می‌شود. کسانی که مایلند عضو می‌شوند و از مسئول کتابخانه کتاب به امانت می‌گیرند و در موعد مقرر برمی‌گردانند.
نکته حائز اهمیت اینست که طبق برآورد یکی از مسئولین این زندان‌ها مراجعه زندانیان در دو زندان نظامیان و معتادین به کتاب بطور چشمگیری بیش از زندان مختلط بوده‌است. این مسئول دلیل این تفاوت را طبقه بندی بودن زندان می‌داند. به نظراو در زندان‌های مختلف که انواع مجرمین در کنار هم به سر می‌برند. محیط زندان تنش و مشکلات بیشتری دارد. آنها از یکدیگر چیزهای زیادی می‌آموزند. بزهکاری‌های اخلاقی بیشتراست. ذهن زندانی بیشتر از زندان طبقه بندی شده به مسائل داخل بند مشغول است. در نتیجه کمتر به فکر مسائل فرهنگی و مطالعه و غیره می‌افتند. دلیل دیگری که در این زمینه احتمالاً بی‌تاثیرنیست، نوع برخورد و نگاه مسئولین این زندان‌هاست. در جاهایی که مسئول فرهنگی زندان انگیزه بیشتری داشته و از وقت و فکر خود مایه گذاشته نتیجه بیشتری گرفته‌است تا کسانی که صرفاً به این مسائل به عنوان یک کاراداری و شکلی نگریسته‌اند.
▪ کانون اصلاح و تربیت
نمونه این مساله کانون اصلاح وتربیت غرب تهران است. قبل از مدیریت جدید این کانون وضع اسفباری داشت. هم به لحاظ امکانات و هم محبط کانون و هم رفتارنوجوانان زندانی. اما با آمدن مدیریت جدید امروزه وضع کاملاً دگرگون شده‌است. درآن زمان یکی از کارهای روزمره نوجوانان زندانی در این کانون تخریب وسایل و به هم زدن نظم و عدم رعایت مقررات از جمله بهداشت و نظافت فردی و جمعی بود. اکنون خود همان افراد حافظ بهداشت روانی و فیزیکی محیط خودشان شده‌اند. دراین کانون همه نوع کلاس‌ و کارگاه‌های آموزشی ازقبیل کامپیوتر، نویسندگی، پرورش گیاه ، پرورش قارچ، گلدوزی، سفالگری و سایر رشته‌های هنری دایراست و مهمتراینکه با افراد که اکثرا با وضعیت نابهنجاری وارد آنجا می‌شوند چنان رفتارمی‌شود که آنها شخصیت بحران زده و گمشده خود را بازیافته و با وضعیت نرمالی به بیرون می‌روند. حتی برخی از آنها در بیرون سراغ استادکارهای رشته‌هنری که آموخته‌اند می‌روند و به صورت شاگرد برای آنها کارمی‌کنند و زندگی شرافتمندانه‌ای را در پیش می‌گیرند. کامپیوتر، کتاب و وسایل آموزشی در اختیاربچه‌ها هست و به خوبی از آنها استفاده می‌شود. مسئولین این مرکز روابط صمیمانه‌ای با بچه‌ها دارند و ارتباط درونی خوبی با آنها برقرار کرده‌اند.
چند سال پیش آقای خاتمی رییس جمهور از این مرکز بازدید داشت. نوجوانان پرورش یافته این مرکز برای حاضرین نمایشنامه‌ای حاکی از سرنوشت و وضعیت خودشان را اجرا کردند و چنان افراد را تحت تاثیر قرارد دادند که همانجا رییس جمهور دستور ساخت یک سالن تئاتر و سینما را برای این مرکز صادرکرد که بلافاصله شروع به ساخت آن شد و اکنون در مراحل پایانی است.
دراین مرکز از همه نیروهای فرهنگی برای حل معضل بچه‌ها استفاده می‌شود. روانشناسان مجرب به کار گرفته‌می‌شوند و روی تک تک بچه‌ها و مشکلات روحی شان کار علمی و صبورانه می‌شود. بطوری که از افراد شرور انسان‌هایی هنرمند و متین ساخته می‌شود.
این نمونه نشان می‌دهد که در چارچوب همین امکانات و قوانین موجود اگر مدیر انگیزه‌مند وشایسته‌ای وجود داشته‌باشد می‌تواند کارهای بزرگی انجام دهد.
اما نکته‌ای که حائز اهمیت است اینکه باتوجه به وضعیت سواد زندانیان که طبق آخرین آمار تنها نزدیک به ۱۲% آنان درحد دیپلم و ۳% بالاترازدیپلم هستند و اکثریت قابل توجهی نزدیک ۵۶% آنان بیسواد یا در حد ابتدایی باسوادند، روشن است کسانی که به هردلیل تحصیلات بیشتر از ابتدایی ندارند اغلب اهل مطالعه کتاب و روزنامه نیستند. حتی تحصیلکرده‌های در حد سیکل و دیپلم نیز درصد کمی به مطالعه کتاب علاقه نشان می‌دهند. بنابراین برای تاثیرگذاری فرهنگی روی چنین افرادی باید از وسایل سمعی و بصری بیشتر استفاده کرد تا وسایل نوشتاری . مسئولین فرهنگی باید با توجه به این واقعیت از فیلم و تلویزیون و ویدئو و تئاتر و موسیقی و هنرهای تجسمی برای پرکردن اوقات زندانی و اثرگذاری روی او بهره بگیرند. ضمن اینکه شاید مقدمه کارفرهنگی این باشد که روی سواداموزی و بالابردن سطح تحصیلات و معلومات آنان برنامه‌ریزی کنند.
● نتیجه
پیشنهاد مشخص انجمن دفاع از حقوق زندانیان درباره حقوق فرهنگی زندانیان، اجرای دقیق و کامل مواد مربوط به حقوق فرهنگی زندانیان در آئین‌نامه سازمان زندان‌ها با اصلاح ماده ۷۸و ۱۵۲ است. توجه به این مسئله نیز حائز اهمیت است که حقوق فرهنگی زندانیان حق انسانی آنهاست که به‌ بهانه‌های مختلف نمی توان از آن چشم‌پوشی کرد.
خاطره‌گویی و خاطره‌نویسی در زندان، برگزاری کلاس‌های گوناگون جهت کسب مهارت‌های هنری و گرفتن پروژه‌های هنری از شهرداری و دیگر مراکز عمومی برای زندانیان، برگزاری نمایشگاهی از محصولات فرهنگی زندانیان، جلسات نقد و گفت‌وگو میان زندانیان درباره سریال‌ها وبرنامه‌های تلویزیونی و ... از جمله اقداماتی است که می‌تواند به تقویت فضای فرهنگی زندان یاری رساند. در پایان این گزارش باید به نکته‌ای اشاره کرد . کمیته پژوهشی انجمن دفاع از حقوق زندانیان، مطلوب می‌داند که بتواند با داشتن ارتباطی مستقیم با زندان‌ها،مطالعات خود را از طریق تحقیقات میدانی کسب نماید و زبان گزارشات خود را متکی به آمار و مشاهدات دقیق‌تر و مفصل‌تر نماید تا به بهبود وضعیت زندان‌ها کمک بیشتری نماید؛ اما افسوس که این امکان تا امروز حاصل نشده است. به امید آن روز.

امین بزرگیان
http://aminbozorgian.blogfa.com/