عبور از تردید

دین پژوهان معاصری که به پژوهش و کاوش در ادیان ابتدایی مشغولند، چندین ویژگی مشترک را میان ادیان ابتدایی برمی شمارند که یکی از این ویژگیها قربانی کردن است. شاید بتوان گفت انجام و اهدای قربانی، یکی از اساسی ترین پایه های پیدایش دیگر ارکان مذهبی است. انسان اولیه دیندار، برای احساس نزدیکی به وجودی که او را مقدس می انگاشت و برایش برتری قایل بود، الحاح و زاری و اظهار عجز می نمود و گاه نیز برای کامل کردن نیاز خود به درگاه آن موجود بی نیاز، به قربانی کردن روی می آورد. قربانیها- خواه حیوان و خواه انسان- همه به منظور احساس نزدیکی با آن موجود مقدس بوده است.
البته، تقدیم هدایا و قربانیها بدون سخن گفتن و استفاده کردن از کلمات مناسب میسر نمی شده است و همین نقطه را می توان به عنوان اولین بذرهای نیایش تلقی کرد.
البته این بدان معنا نیست که به وجود آمدن نیایش، ادعیه و اوراد دینی ابتدایی، صرفاً از همین خاستگاه بوده ا ست. مسأله دیگر این است که انجام و اعمال مراسم قربانی (که البته به مرور از صورتی ساده به گونه ای پیچیده تغییر شکل داده بود) به مکان و جایگاه خاصی نیاز داشت و به همین منظور محلهایی به وجود آمد که کم کم به معابد و مقابر مقدس تبدیل شد.
قربانی کردن، یکی از اجزای مهم بسیاری از دینهای الهی در زمان انسان متمدن است، زیرا نفس قربانی کردن به درگاه خداوند، دلیل بر توبه، اعتراف، تقدیس، کفاره و شکر است.
از طرفی دیگر، این انجام مراسم و مناسک با تشریفاتی همراه شد که بتدریج از حالت انضمامی شان کاسته و به شرایطی تبدیل شدند که امکان پذیرفته شدن قربانی بدون آن میسر نبود. از همین رو، افرادی به عنوان طبقه ای از کاهنان و روحانیون دینی به وجود آمدند که وظیفه آنها هدایت این مراسم برای انجام درست تشریفاتشان بود.
سنت قربانی کردن در اسلام و تا حدود بسیاری در دین یهود، از حرکت این بزرگ پیامبر تاریخ بشریت اخذ شده است، با این تفاوت که در اسلام آن قربانی، اسماعیل معرفی شده و در عهد عتیق، اسحاق که از بطن ساره همسر اول ابراهیم بوده است، با توجه به اینکه اسحاق از پیامبران الهی و پسر حضرت یعقوب و نیای بزرگ قوم بنی اسرائیل است. هرچند در قرآن و در عهد عتیق، نخستین قربانی، قربانی هابیل و قابیل بوده است. چنانکه گفته اند، قربانی قابیل از نوبرانه محصولات کشاورزی اش بود که طبق روایات و داستان پیامبران چیز چشمگیری نیز نبوده است و قربانی هابیل گوسفندی درشت و عالی از گله اش.
«عید» در لغت از ماده عود است و در اصطلاح عرفا تجلیاتی است که به وسیله اعاده اعمال بر قلب و دل سالک فرو می ریزد. ذبح نیز اگرچه در لغت به معنای کشتن است، اما به قول «سلمی» در طبقات، ذبح نفس شرط رستگاری است که تا نفس اماره را ذبح نکند، رستگار نشود.
دومین قربانی ذکر شده در تاریخ دینی انسان پس از طوفان نوح بوده است. چنانکه آمده است؛ « و (پس از فرو نشستن طوفان) نوح قربانگاهی را از برای خداوند برپا کرد و از هر بهیمه ای طاهر و از هر مرغ پاک گرفته قربانیهای سوختنی بر آن مذبح تقریب نمود.»(۱)
حضرت ابراهیم(ع) از پیامبران اولی العزم الهی است و خانه کعبه را که در روایات بنای آن به حضرت آدم منسوب است، به همراهی پسر خود اسماعیل حیاتی دوباره بخشید و مرمتی تازه و اساسی کرد، و مراسم حج را به گونه فعلی اش پایه گذاری کرد و از آن تاریخ به بعد تمامی حنفا و بعد از ظهور حضرت محمد(ص) تمامی مسلمانان جهان (آنهایی که توانایی دارند) به طواف و انجام مراسم حج مکلف هستند که اتفاقاً یکی از این مراسم، قربانی به جای آوردن در پیشگاه خداوند متعال است.چنانکه ذکر شد، قربانی کردن در دین اسلام نیز بسیار پراهمیت تلقی شده است. تا جایی که یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان نیز به این نام خوانده می شود. این عید و مراسم از زوایای گوناگون دینی، عرفانی، فلسفی و اجتماعی، قابل بررسی و تبیین است.در قرآن آمده است: همانا نخستین خانه ای که برای مردم بنا نهاده شد، خانه پربرکتی است که در مکه قرار دارد و این خانه الهی که کعبه نام دارد، زیارتگاه اهل دلی است که به حکم خداوند تبارک در سوره آل عمران بر هر کسی که توانایی رفتن بدان را داشته باشد، واجب است. حج بعد از نماز، روزه و زکات چهارمین رکن دین است و همان گونه که درباره قربانی که خود یکی از اعمال حج است گفته شد، خود حج نیز از منظرهای گوناگونی قابل شناخت است.اما پنجمین عمل حج تمتع و دومین عمل منا برای کسی که در حج تمتع است، قربانی کردن است. قربانی کردن که باز طبق نص صریح آیه ۳۷ سوره «حج»، نشانه تقوا و فداکاری در راه بینوایان و فقر است.این روز که روز دهم ذی الحجه است و در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می شود. به نوعی یادآور همان سربلندی ابراهیم(ع) در آزمایش الهی است. سربلندی در فراخواندگی الهی به ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی یعنی فرزندش، نشانه ای از پیروزی فرمان الهی و اطاعت معشوق بر امور اخلاقی و سنتهایی جز خواست اوست. که البته این نیز خود امری پیچیده است که کسانی چون «غزالی»، «ویلیام اکامی» و «کی یرکگور» در آن با نگاه به اخلاق مبتنی بر امر الهی، نظر دارند.
برای شناخت بیشتر این رسم و سنت الهی که میان مسلمانان مرسوم است، شاید بهتر باشد از جزئیات خود مراسم، آمادگی لازم قبل و بعد آن، مختصر آگاهی به دست دهیم.گفته شده ابراهیم(ع) در شب هشتم ذی الحجه خواب دید فرشته ای بر فراز سرش ایستاده و می گوید: ای ابراهیم ! پروردگار تو می فرماید اسماعیل، فرزند خود را برای من قربانی کن. آن حضرت وحشت زده از خواب بیدار شد و در حیرت بود که این خوابی شیطانی است یا از تلقینات الهی بوده است. بر همین اساس نیز روز هشتم ذی الحجه را «یوم التردید» می خوانند. چون دو مرتبه دیگر نیز ابراهیم(ع) این رؤیای صادقه را دید. در روز نهم ذی الحجه که مسلمانان آن را روز عرفه می خوانند. برایش مسجل شد که این خواب از الهامهای رحمانی است و از همین رو در روز دهم اسماعیل را آراسته کرد و به منا برد. منا دره ای است به عرض تقریباً هفتصد متر و طول دو کیلومتر که امروزه حج گزاران باید از سر زدن خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم در این دره بمانند.در باب وجه تسمیه کلمه منا در کتاب «اخبار مکه» ازرقی می نویسد: منا را «منا» گویند، چون هنگامی که جبرئیل خواست از آدم جدا شود، او را گفت آرزو کن! آدم گفت بهشت را آرزو می کنم و به این سبب منا نامیده شد، چون آرزوی آدم است.
همچنین از ازرقی نقل است که آن را منا گویند، چون خون در آنجا ریخته می شود. به هر حال ابراهیم(ع) فرزند را به قربانگاه برد و طبق روایات و داستانهای تاریخی پس از اعلام قصد خود، به او و استقبال اسماعیل(ع) از این مسأله تیغ بر گردن فرزند گذارد، اما تیغ نبرید و از طرف خداوند قوچی فرستاده شد که قربانی کند و این گونه ابراهیم(ع) از آزمایش الهی سربلند شد و از پس همین اجرا بود که حضرت به همراه اسماعیل(ع) به بازسازی خانه کعبه همت گمارد.اما حج گزاران مسلمان پس از آنکه در روز هشتم ذی حجه بار دیگر لباس احرام می پوشند. با نیت و قصد قربت لبیک گویان رهسپار صحرای عرفات می شوند که در فاصله ۲۱ کیلومتری شمال مکه بر سر راه طائف است. عرفات از معنای عرفه و شناخت می آید. حج گزاران از ظهر تا غروب روز نهم ذی حجه در این صحرا گرد هم می آیند و به تفکر در اعمال، توبه و عبادت مشغول می شوند. در فلسفه این عمل باید گفت آن چنان که گاه ظاهر هر چیزی می تواند شخص را از توجه به باطن آن دور کند، در حج نیز شخص از مجاورت و طواف خانه کعبه فاصله می گیرد و به صحرای عرفات می رود تا از «دیدار خانه» به «زیارت صاحب خانه» برسد.
گو اینکه طبیعت صحرا، به نوعی بدیل طبیعتی است که صحنه راز و نیاز شناخت آمیز همه پیامبران الهی نیز بوده است. در این روز مستحب است که حج گزار ضمن دوری از آنچه موجب تفرق حواس او می شود، ذهن و عین خود را متوجه حضرت حق نماید و اعمال و اذکاری را انجام دهد و در آن تدبر کند. از جمله آن اذکار، تلاوت آیات خاصی از قرآن است که مطمئناً با مراجعه به آنها می توان به عمق معانی لازم برای رسیدن به شناختی حقیقی که بدان توصیه شده است، رسید.
در اول مغرب شب نهم همه حج گزاران باید از صحرای عرفات به سوی صحرای مشعر کوچ کنند و در آنجا تا اول طلوع آفتاب روز دهم توقف داشته باشند، که در همانجا هم باید اقدام به جمع کردن هفتاد سنگریزه برای عمل نمادین «رمی جمرات» داشته باشند. در روز دهم است که به محض طلوع آفتاب، حج گزاران به سوی منا سرازیر می شوند و با پرتاب کردن هفت سنگ به جمره عقبه، گویی تمامی شیطانهای درون و بیرون را از خود می رانند.تازه در این مرحله است که حاجی برای خارج شدن از احرام باید قربانی کند. قربانی باید از شتر ۶ سال به بالا، گاو و بز سه سال به بالا و میش یکسال به بالا که ناقص الخلقه نباشد، انتخاب شود و کسی که قادر به خرید قربانی نیست، باید سه روز حج و هفت روز پس از مراجعت روزه بگیرد و در این صورت است که شخص می تواند پس از انجام مراسم قربانی، از احرام خارج شود.گفتیم که عید قربان از منظرگاه خاصی قابل تماشا است. اما زیباترین و نزدیک ترین منظر را نسبت به جان آدمی و عید قربان، عرفان برقرار کرده است.
زیرا به قول (تهانوی در کشاف) «عید از تجلی جمال به هر روش که باشد خواه جلالی و خواه جمالی، بر قلب سالک عاید شود» و عید قربان که در تعبیری دیگر همان کشتن نفس اماره معرفی شده، تجلی جمال الهی است. حج گزار که در تماشای این سیر الهی است، می خواهد از احرام خارج شود و بار دیگر چون میهمانی از راه بعید، به طبیعت مادی ما پا بگذارد.

یاسر هدایتی
پی نوشت: عهد عتیق سفر تکوین

منبع : روزنامه قدس