شهر آسیاب های آبی

کهن ترین تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند. رودخانه ها آب مورد نیاز کشاورزی را فراهم می کنند و دریا ها هم وسیله ای برای تجارت و مبادله کالا ها محسوب می شوند.
رودخانه کارون پرآب ترین و طولانی ترین رود ایران نیز در شکل گیری تمدن نقش اساسی داشته است. این رود پس از خروج از تنگه های کوهستانی زاگرس به جلگه خوزستان وارد شده و در دشت شوشتر آرام می گیرد. حیات شهری به واسطه وجود همین منابع آب جاری از هزاره های دور در این شهر به طور مستمر دوام یافته است.
محوطه آبشار های شوشتر در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی واقع شده است. دقیقاً مشخص نیست که این محوطه در چه زمانی به وجود آمده ولی شواهد موجود نشان می دهد که احتمالاً در دوره ساسانی، به خصوص در زمان سلطنت شاپور اول بنا شده است. طبق نوشته کتاب تذکره شوشتر، در زمان اردشیر بابکان،بنیانگذار سلسله ساسانی در سال ۲۲۴میلادی، به خاطر این که آب را به شرق و جنوب شوشتر رسانده و کشاورزی منطقه را رونق دهند، ساخت رود گرگرشروع و تا سلطنت شاپور، فرزند اردشیر، ادامه یافت. بر روی این نهر، پل بند گرگر ساخته شد، که نه تنها از طغیان آب های اضافی جلوگیری می کرد، بلکه شهر شوشتر را با شرق آن یعنی مسجد سلیمان و اهواز مرتبط می ساخت به طوری که درگذشته نزدیک این پل بند در دروازه گرگر وجود داشت.
درون محوطه آبشار ها، حدود ۴۰ آسیاب وجود داشت که این آسیاب ها در بخش شمالی، شرقی و غربی قرار داشتند. از آسیاب ها برای تهیه آرد استفاده می شد که به مرور زمان بر اثر حوادث طبیعی مانند؛ سیل و زلزله و عوامل انسانی اکثر این آسیاب ها رو به تخریب نهادند. در حال حاضر آسیاب رضا گلاب از سوی پایگاه میراث فرهنگی سازه های آبی تاریخی شوشتر، مرمت و در حال فعالیت هستند.
در خوزستان تاکنون بیش از ۳۰۰ سازه آبی تاریخی شناسایی شده است که بر این اساس این استان را شاید بتوان رکورد دار تعداد سازه های آبی در واحد سطح دنیا دانست.
تعداد ۳۲ آسیاب در «مجموعه آسیاب ها و آبشار ها» موجود است که برخی از آنها تخریب و تعدادی نیز مرمت شده اند. درحالی که برخی از آسیاب ها همنام هستند اما در محل های متفاوتی قرار دارند. همچنین در برخی از ساختمان های آسیاب ها بیش از یک آسیاب قرار دارد.
«آس» به سنگ مدوری که برای خرد کردن غلات به کار می رود گفته می شود و «آس آب» یا «آسیاب»، آسی است که نیروی چرخش خود را از آب تأمین می کند. از دیرباز استفاده از آسیاب در ایران رواج داشته است.
نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب ها را می توان در «مجموعه آسیاب ها و آبشار های شوشتر» مشاهده کرد. «مجموعه آسیاب های شوشتر» از ۲ نوع «تنوره ای» یا پره ای و «شیبی»یا چرخی بوده است.
● آسیاب شیبی
در این نوع آسیاب، آب از سوی کانال هایی به درون یک مجموعه که دارای شیب بسیار تند است سرازیر می شود. در قسمت انتهایی شیب، پره های آسیاب قرار دارند که شدت جریان آب موجب چرخیدن آنها می شود.
در آسیاب شیبی به دلیل بهره گیری از تسمه، برای تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاک بالاست و نسبت به آسیاب نوع تنوره ای مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل این آسیاب ها به مرور زمان از رونق افتاده است. آسیاب های شیبی حول محور افقی می چرخیده اند.
● آسیاب تنوره ای
«آسیاب تنوره ای»، آسیابی است که چرخاب آن با فشار نیروی آبی که در تنوره یا چال انباشته می شود می چرخد. در این نوع آسیاب آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد استوانه ای عمودی می شود و در انتهای حفره یک دریچه به قطر ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر قرار دارد که بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه های «جَوَن» برخورد کرده و موجب چرخیدن آسیاب حول محور عمودی می شود.
برخی از این آسیاب ها در فصل پر آبی کارایی چندانی ندارند، زیرا سطح آب بالا آمده و مانع کار می شود.
آسیاب تنوره ای، از بخش های مختلفی تشکیل شده است؛ از آن جمله می توان به «کانال سرآب» اشاره کرد. وظیفه این کانال انتقال آب از رودخانه یا کانال مادر به تنوره آسیاب است. در این کانال از مصالح مقاومی از جمله سنگ و ملات ساروج استفاده می شود. در بخش هایی از «مجموعه آسیاب ها» که یک «کانال سرآب»، آب مورد نیاز چندین آسیاب را تأمین می کند، برای مواقع کم آبی از سوی دریچه های تنظیم، فقط مسیر یک آسیاب باز نگهداشته می شود. همچنین در مواقع پرآبی، از آب زیاد برای را ه اندازی چندین آسیاب استفاده می شود. به هرحال در «مجموعه آسیاب ها» سعی شده از آبی که در کانال سرآب قرار می گیرد حداکثر استفاده برده شود.
«تنوره یا برج آب»،یکی دیگر از قسمت های این آسیاب است. آب «کانال سرآب» به این محل می ریزد که به صورت استوانه ای عمودی و مدور شکل است. آب جمع شده درون تنوره از سوراخی به قطر ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر که در کف آن قرار دارد خارج می شود.
«سنگ های آسیاب» هم قسمت دیگر آسیاب را تشکیل می دهد. خود این سنگ های آسیاب شامل دو بخش اند که شامل سنگ آسیاب زیرین و سنگ آسیاب رویین می شود. سنگ زیرین همیشه ثابت است و سنگ رویین از سوی نیرویی که «پَر» از طریق محور گردان به آن انتقال می دهد می چرخد.
«شافت فلزی یا بوزَن»، هم از جمله قسمت های این آسیاب است. این شافت رابط میان شافت چوبی، تسمه پروانه و سنگ رویین آسیاب است. نیرو از سوی این محور گردان به سنگ آسیاب انتقال داده می شود. قطر این شافت فلزی ۳ تا ۴ سانتیمتر و طول آن ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر است.
«شافت چوبی یا مَغزیو» نیز به عنوان ستون اصلی انتقال نیرو است که شافت فلزی و پر ها به آن متصل است.
همچنین «پروانه یا پَر» هم عامل تبدیل انرژی پتانسیل آب به نیروی چرخشی، پَر یا پروانه آسیاب است. «شافت فلزی نوک تیز یا بلهیشر»،هم بخش دیگری از آسیاب است که برای اتصال بدنه اصلی شافت چوبی با سنرو انجام وظیفه می کند.
«گلوله فلزی یا رُو» هم محلی است که همیشه بلهیشر در آن قرار می گیرد.
«سِنرُو»، برای درگیر کردن ۲ عدد سنگ انجام وظیفه می کند. مانند کلاج ماشین. «سنِر» یا «سنرو» در قالب بزرگ تری به نام «سنِر» قرار دارد.
عملکرد این آسیاب به این صورت است که رودخانه کارون هنگام رسیدن به شهر شوشتر به دو شاخه تبدیل می شود. یک شاخه به نام گرگر که به طور مستقیم به مسیر خود ادامه داده و شاخه دیگر به نام شطیط که به سمت راست می پیچد. این دو شاخه پس از مسافتی حدود ۴۰ کیلومتر در مکانی به نام بندقیر دوباره به یکدیگر می پیوندند.
شاخه گرگر در ۴۰۰ متری پایین دست بند میزان به صخره ای طبیعی برخورد کرده است. این صخره اکنون به پل گرگر معروف است. این صخره طبیعی مانند یک بند، سطح آب بالادست را در یک تراز مشخص نگه می دارد. برای عبور دادن آب از این صخره ۳ تونل اصلی و چندین تونل فرعی حفر شده است. آب با رسیدن به صخره به تدریج پشت آن جمع شده و شروع به بالا آمدن می کند، هر چه سطح آب پشت صخره ها بالاتر می آید، فشار آب روی تونل ها بیشتر می شود و هر چه فشار آب روی تونل بیشترشود، سرعت خروج آب از آن ها بیشتر می شود. این روند تا زمانی ادامه می یابد که کل آب ورودی بالادست که در یک رودخانه تقریبا پهن با سرعتی کم جریان دارد، مجبور می شود از چند تونل کوچک عبور کند، به همین دلیل سرعت بسیار زیادی پیدا می کند.
این سرعت بسیار زیاد آب، نیروی مناسبی برای چرخاندن چرخ آسیاب های آبی است؛ به همین دلیل ۳۲ آسیاب آبی که در محل با نام سیکا شناخته می شود در اینجا ساخته شده بود. آب تونل ها که آسیاب ها را می چرخاندند، امروزه پس از حذف آسیاب ها به صورت آبشار های بسیار زیبایی دوباره به رودخانه می ریزند.
کانال های دستکند و دست ساخت متعدد و پل های آب بر و پل بند ها و آسیاب ها و دیگر تأسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می کرده، بلکه یکی از سرسبزترین و آبادترین مناطق را برای تولید انبوه و گسترده و کشاورزی خلق کرده است. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر به فرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب ها به صورت آبشار های مصنوعی زیبا به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد که منظره ای چشم نواز و دل انگیز را در مقابل دیدگان هر ببیننده بوجود می آورد.
اگرچه در ساخت تأسیسات آبی شوشتر مهم ترین هدف، آبیاری بوده اما سازندگان آن توانسته اند به اهداف بزرگ دیگری مانند اهداف صنعتی، بازرگانی، دفاعی، معماری، راه و... دست یابند. ایجاد نخستین امکان عبور از کارون عظیم و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن، یکی از بزرگ ترین و کهن ترین مجموعه های دست ساخت بشراست که در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است. این مجموعه شامل ده ها آسیاب است که در طول کیلومتر ها ادامه می یابد و در هزاران سال کامل می شود و در جوار خود یکی از هوشمندانه ترین اشکال بروز معماری شهری- آبی را به وجود می آورد.
مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است که حتی با تغییر حکومت ها تغییر نمی کرده و تا حمله مغول هم کم وبیش سرپا بوده است. با توجه به اختلاف سطح «مجموعه آسیاب ها و آبشار ها» از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی به مجموعه به وسیله پلکان هایی امکان پذیر بوده است. «مجموعه آسیاب ها و آبشار ها» دارای ۳ ورودی در۳ ضلع محوطه است.
نام آسیاب های ضلع غربی مجموعه به این شرح است آسیاب شربتی، آسیاب باب صادق، آسیاب محمدعلی محب، آسیاب غلام سابیزا، آسیاب محمدعلی حسین زاده، آسیاب ابول بهمئی، آسیاب غلام آقا رسول، آسیاب سه شیون، آسیاب سابیزا، آسیاب خدابخش لوعلی، آسیاب خان، آسیاب سید، دو آسیاب متعلق به کارخانه برق، آسیاب لوعلی که به آسیاب مسجد نیز معروف است، به این دلیل که زیر نمازخانه چهارتاقی قرار دارد. این آسیاب مرمت شده و اکنون کارگاه صنایع دستی است و بنای آن دارای ۲ درگاه تاقی شکل است.
آسیاب های ضلع شمالی مجموعه نیز به این شرح هستند؛ آسیاب شیربرنجی. این آسیاب به رضاگلاب نیز موسوم بوده و دارای ورودی تاقی شکل و پوشش سقف گنبدی است. این آسیاب مرمت و بازسازی شده است.
آسیاب شربتی، آسیاب جواد زلفی و آسیاب های ضلع شرقی مجموعه، هرکدام دارای ۲ تنوره آسیاب بوده و همگی دارای معماری یکسان با درگاه های تاقی شکل و پوشش سقف گنبدی هستند.
● ساباط های مجموعه آسیاب ها
«ساباط» معبر ها یا پوشش تاقدار با تزئینات و آجرکاری است. از دوران های گذشته تنها ۲ ساباط موجود بوده است؛
ساباط ورودی شمالی معروف به ساباط ضابطون با عرض ۵‎/۳ تا ۴ متر و طول ۷ تا ۸ متر است. این ساباط در ابتدای مسیر ورودی به مجموعه قرار دارد که از جلوی امامزاده ماهرو شروع و در نیمه پله های ورودی شمالی به پایان می رسد. این ساباط ضابطون نام داشته و مأمور دولت در این مکان می ایستاد و از افراد و صاحبان احشامی که خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می کرد. ضابط به معنی نماینده و این شخص نماینده حاکم محل محسوب می شده است.
ساباطی نیز در ضلع غربی مجموعه و بعد از دو پلون یعنی در محدوده آسیاب ها قرار دارد. گفته می شود این ساباط دارای یک ورودی بوده است. این ساباط به عنوان استراحتگاه مراجعان استفاده می شده و
هم زمان با تخریب آسیاب ها در سال های اخیر از میان رفته است.
آسیاب های شوشتر با ۱۷۰۰ سال قدمت، تجلی گاه هنر ایرانیان در استفاده از توان آب در میان ۵۷ پدیده شگفت انگیز بازمانده از فرهنگ بشری که به عنوان نخستین میراث جهانی از سوی یونسکو ارزش گذاری شده است واین سازه های آبی تاریخی در سال ۲۰۰۹ در رقابت جهانی شدن شرکت می کنند.
بنا بر اعتقاد کارشناسان داخلی و بین المللی، سازه های آبی تاریخی شوشتر دارای ارزش های جهانی و متعلق به کل بشریت است و می توان گفت این آثار شناسنامه مهندسی آب ایران است.
پس از سال ها مطالعه و جمع آوری مدارک و مستند نگاری این مجموعه با ارزش بالاخره در تاریخ ۸۶‎/۴‎/۱۷ به منظور بررسی ثبت جهانی سازه های آبی تاریخی شوشتر با حضور مدیران و کارشناسان ارشد سازمان و یونسکو در سطح ملی و استانی، در محل پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری سازه های آبی تاریخی شوشتر برگزار شد.
در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشار ها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی برای استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند. در این مجموعه تأسیساتی به صورت خصوصی ایجاد شد که از آن جمله کارخانه برق، تلمبه خانه آب و کارخانه یخ بود.

ندا سبحانی

منبع : روزنامه ایران