سفر به شهری باستانی

در غزل شماره ۳۹۰ دیوان حافظ نام ایذه (که آنموقع به ایذج مشهور بود) آمده است:
بعد از این نشکفت اگر با نکهت خلق خوشت
خیزد از صحرای ایذج نافه مشک ختن
شهرستان ایذه در استان خوزستان، با پهنه‌ای حدود ۲۰ کیلومتر مربع، در دشتی بیضی شکل، در شمال شرقی استان خوزستان قرار دارد. این منطقه در ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه پهنای شمالی و ۴۹ درجه و ۵۲ دقیقه درازای خاوری نسبت به گرینویچ و ارتفاعی معادل ۷۶۰ متر واقع شده است. مالمیر سابق (ایذه کنونی) در فاصله ۱۹۰کیلومتری جنوب غربی اصفهان و ۱۲۵ کیلومتری شمال شرقی اهواز قرار گرفته است. ‏شهرستان ایذه بین استان چهار محال و بختیاری و استان کهگیلویه و بویر احمد و شهرستانهای مسجد سلیمان و رامهرمز قرار دارد. رود کارون در بخشی از شمال ایذه جاری است. رود کارون رودخانه زرد، رود الا و رود فصلی هلایجان در توسعه کشاورزی این منطقه نقش مهمی دارند.‏
● نام‌های ایذه
شهر ایذه از روزگار باستان تا امروز به نامهای ایزج، ایذه، ایگه، ایجهه، اریگ، ایج، ایدج الاهواز، مالمیر یا مال امیر خوانده شده است. کلمه ایذه برگرفته از واژه ایجه یا ایگه فارسی باستان به معنی مسکن و محل زندگی است. به علاوه به دلیل وجود زیج‌های بسیار در این ناحیه، این شهر به نام اریگ یا ایج خوانده می‌شده است. به عقیده برخی از محققان این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد «انزان» نامیده می‌شد و مرکز ایالت انزان بوده است. ولی جدیداً براساس کشفیات باستان‌شناسی این نظریه مردود دانسته شده است. می‌توان ایذه را تغییر شکل یافته انزان عیلامی نیز دانست.
● ایدیده یا ایدیذ عیلامی
با توجه به اینکه تمدن عیلام در منطقه کوهستانی فعلی بختیاری قرار داشته است و شهر ایدیده از شهرهای مهم آن بوده است و ایدیذه به معنای شهر کنار آب آمده است و به دلیل قرار گرفتن ایذه کنونی در کنار تالاب شط (منگر) می‌توان گفت که ایدیده همان ایذه کنونی بوده است. شباهت میان حروف ایدیده با حروف ایذه نیز می‌تواند دلیل براین مدعا باشد. همچنین اوجا یا هوجا که یونانیان این شهر را به این اسم می‌خوانند و مردم آنجا را اوجیا می‌گفتند و ایاپیر یا اجاپیرکه از اسامی باستانی این شهر است و در کتیبه‌های اشکفت سلمان نام ایذه آیاپیر یا آجاپیر آمده است.
همچنین آنزان یا آنشان به معنی دارنده فرآسمانی که این نام از نظر زمانی قبل از آن است که یونانیان این شهر را اوجا یا هوجا بخوانند.
از متون تاریخی چنین برمی‌آید که انشان یا انزان یکی از ایالت‌های مهم دولت عیلام بوده است و با توجه به گفته‌های یاقوت حموی در معجم البلدان می‌توان به این نتیجه رسید که آنزان بر همین منطقه اطلاق می‌شده است زیرا این شهر در روزگار باستان از نواحی آباد بوده و اهمیتی بسزا داشته است و به همین دلیل آنزان که نام این شهر بوده است برتمام ایالت اطلاق شده است.
بیشتر مورخان در آثار خود این شهر را با نام ایزج ذکر کرده‌اند چنانکه ابن حوقل در صوره الارض ابودلف در سفرنامه، مقدسی در احسن التقاسیم حمدالله مستوفی در نزهه القلوب از این شهر با نام ایزج یاد کرده‌اند.
● گوشه‌ای از تاریخ ایذه
براساس برخی روایات تاریخی، اسکندر پس از ورود به ایران و توقف در همدان به خاطر مرگ هفس تیون سردار جوان خود سخت آشفته شد و دستور داد که یالهای اسب و قاطرها را بچینند و کنگره‌های برج و باروها را برافکنند. سپس غیب‌گوی وی از طرف ژوپیتر، هفس تیون را نیم خدایی نامید و برای آمرزش وی قربانی طلب کرد. بالاخره اسکندر برای اینکه در جنگ تسلی بیابد، به منطقه‌ای رفته و پس از مطیع کردن آنها شکار انسان ترتیب داد و امر نمود تفاوتی بین مرد و زن، بزرگ و کوچک نگذاشته و همه را بکشند و این قصابی وحشت انگیز را قربانی دفن هفس تیون نامید. این حادثه در کوههای بختیاری در ایذه اتفاق افتاد. از این دوران و سپس از دوران پارتی چندین مجسمه و چند نقش برجسته و... باقی مانده است. از این زمان به بعد، ایذه مستقل اداره و به نام الیمائید خوانده می‌شد. آثار این دوره عبارتند از:
الف) خونگ یارعلی وند: در این جایگاه باستانی که در ۳ کیلومتری خونگ اژدر واقع شده است، نقش برجسته‌ای شامل دو فرد الیمایی در یک آیین سنتی وجود دارد.
ب) خونگ کمال وند: این جایگاه باستانی در ۴ کیلومتری شمال خونگ یار علی وند واقع شده و دارای نقش برجسته‌ای به همراه کتیبه‌ای الیمایی است.
ج) خونگ اژدر: (۱۴۲ ق. م) درست پشت تخته سنگی که نقش برجسته عیلام قدیم قرار داشت، نقش برجسته‌ای متعلق به زمان پارتی‌ها قرار دارد که مهرداد دوم شاه اشکانی را به همراه افراد بلندپایه الیمایی نشان می‌دهد.
د) قلعه کژدمک: در ارتفاعات خونگ اژدر قلعه‌ای از لاشه سنگ و ساروج و خشت با تاقهای هلالی و سنگی واقع شده که در این ناحیه به «قلعه کژدمک» معروف است. این قلعه احتمالاً در زمان اردشیر ساسانی متروک شده است. ایذه در دوره ساسانی نیز از شهرهای آباد و پرجمعیت به شمار می‌رفت و آتشکده آن تا زمان هارون الرشید برقرار بوده است.
از روزگار خلافت عمر بن الخطاب، واژه ایذه عربی شد و آن را ایذج خواندند. اولین رویارویی این مردم استقلال طلب تاریخ ایران با مسلمانان در سال ۱۷ هـ . ق (۶۳۸ م) رخ داد. در این واقعه نعمان بن مقرن مزنی، سردار عرب به خوزستان آمد و پس از گشودن رامهرمز، به ایذه رفت و با شیرویه حکمران آنجا صلح نمود و شهر تسلیم شد. در سال ۲۲ هـ . ق نخستین درآمد حاصل از خراج ایذه و رامهرمز به حکومت بصره تخصیص یافت. در سال ۲۹ هـ . ق مردم ایذه در برابر ابوموسی اشعری حاکم بصره سر به شورش برداشتند، ولی کاری از پیش نبردند. شهر ایذه در زمان خلفای عباسی، کرسی ولایت بود و «ایذج الاهواز» خوانده می‌شد، تا با محلی دیگر به همین نام در نزدیکی سمرقند اشتباه نشود. این شهر در سده ۶ هـ . ق، در دوران مغول، مرکز حکومت اتابکان لرستان یا امرای فضلویه بود و برای نخستین بار آنان بودند که ایذه را مالمیر یا مال امیر (ملک امیر) نامیدند. واژه باستانی ایذه در سـده‌های اخیر به کلی فراموش شده بود تا این که در زمان پهلوی اول، بار دگر زنده شد و در تیرماه۱۳۱۴ هـ . ش، از سوی فرهنگستان ایران به نام پیشین خود، ایذه نامگذاری شد.
۱۴مورد آثار باستانی مربوط به سلسله‌های ماقبل میلاد در آن وجود دارد از جمله ایلامیها. از دیگر آثار معروف باستانی این شهرستان می‌توان اشکفت سلمان و کول فرح و خنگ اژدر یا روستای شمی و... نام برد لازم به ذکر است که مجسمه ایاپیر از روستای شمی در آورده شده است . میان اصفهان و اهواز پل ایذج قرار دارد این پل از شگفتی‌های قابل توجه جهان است, زیرا با سنگ بر روی بستر رودخانه‌ای خشک و بسیار عمیقی بنا شده‌است. در ایذج زلزله بسیار روی می‌دهد. درآنجا معدن‌های زیرزمینی زیاد است. در این محل یک قسم گیاه شور (قاقلی) می‌روید که عصارة آن برای معالجه نقرس مفید است. در ایذج آتشکده‌ای قرار داشته ‌است که تا زمان هارون‌الرشید فروزان بوده ‌است.
● موقعیت آیاپیر باستانی
موقعیت آیاپیر باستانی، در سر راه جاده اصلی تجاری از مرکز ایران به دشت خوزستان و شوش، به آن اهمیت اقتصادی و سیاسی خاصی می‌داده. به همین دلیل است که اطراف ایذه امروز، چندین اثر باستانی و نقش عیلامی وجود دارد که باعث جلب گردشگران و باستانشناسان شده است. اصلی‌ترین این نگاره‌ها و سنگ نوشته‌ها در زمان حکومت یک پادشاه محلی به نام «هانی» نقش شده که در دوران نوعیلامی و زمان سلطنت «شوتروک ـ ناخونته دوم» (۶۹۸-۷۱۷ پ م) بر آیاپیر حکومت می‌کرد. این دوران، یکی از پر فراز و نشیب‌ترین دوران‌های حکومت عیلامی نو بود که در آن، پادشاهان عیلام بعد از قرن‌ها زندگی در زیر یوغ آشور و بابل، سعی در مستحکم کردن پایه‌های استقلال خود داشتند. به نظر می‌آید که هانی در آرام کردن کوهستان‌ها و تحت اختیار درآوردن آنها زیر حکومت شوتروک ـ ناخونته، اهمیت خاصی داشته است.
● کول فرح
نقشهای هانی در این منطقه بسیار با نقشهای سلطنتی عیلام میانه شبیه هستند و کاملاً مشخص است که منظور هانی، نشان دادن نفوذ و اختیار کامل خود در قلمرو جدیدش بود. بزرگترین مجموعه نقشها در شرق ایذه و در نزدیکی روستای «کوله فرح» واقع شده است. این مجموعه شامل یک نگاره و سنگ نوشته به خط و زبان عیلامی نو و نقش خود هانی است که در آن، هانی از فتوحاتش در کنار رود کارون برای آرام کردن شورشیان و از وفاداری خود به شوتروک ـ ناخونته، حکایت می‌کند.
در جهت دیگر مجموعه، چند نقش در اطراف یک تخته‌سنگ بزرگ کنده شده‌اند که نشان‌دهنده آیین قربانی از طرف هانی و روحانی بزرگ دربارش هستند. یک نقش در سنگی کوچکتر، درباریان عیلامی را نشان می‌دهد و تخته‌سنگ بزرگی از طرف «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس فرانسوی، به عنوان سنگ قربانگاه شناخته شده است.
دو نقش دیگر، یکی کنده شده بر روی کوه، نشان‌دهنده یک آیین جشن است که در آن، پادشاه در بالای نقش روی یک تخت جلوس کرده و بقیه مردم به صورت ردیف در پایین نقش شده‌اند. سبک این نقش و موقعیت قرارگرفتنش می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که به دورانی قبل از هانی، شاید دوران عیلامی میانه، تعلق دارد.
آخرین نقش، نیم ـ مجسمه ایست به اندازه واقعی که بر روی یک طرف یک تخت سنگ کنده شده و احتمالاً نشان‌دهنده هانی و وزیرش است.
مجموعه مهم دیگر، نگاره‌ها و سنگ نوشته‌های نیایشگاه تاریشاه یا «اشکفت سلمان» (اشکفت به معنی شکاف، غار) در جنوب غربی شهر است. این مجموعه در کنار یک شکاف کوه به وسیله «شوترورو»، وزیر هانی، بوجود آمده است
یک نگاره که در آن هانی به ذکر اینکه نقش‌ها به دستور شوترورو کنده شده‌اند و در آن از خدایان مختلف کمک خواسته می‌شود، مهم‌ترین این نقش‌ها است.
نیم‌تنه یک مرد به سبک عیلامی میانه در کنار این نگاره و سنگ‌نوشته، جلب نظر می‌کند. سر این نقش در اثر برخورد گلوله «آر پی‌جی» تخریب شده و نگاره نیز در اثر ضربات گلوله و خرابکاری‌های بازدیدکنندگان (نظیر کندن نام خود!!) تا حدی تخریب شده است.
دو نقش دیگر که یکی نشان‌دهنده شوترورو و خانواده‌اش است و دیگری هانی و همسرش هوهین را نشان می‌دهد، همه رو به مرکز اشکفت نگاه می‌کنند که نشان‌دهنده قداست منطقه اشکفت از زمان‌های باستانی است و حتی امروزه نیز در بین مردم محلی مقدس است.
آثاری از عصر اسلامی (سده ۶ هجری) در جوار غار باستانی اشکفت (نیایشگاه تاریشا) قرار دارد .

منبع : نوآوران فناوری اطلاعات