علم:سردمدار فناناپذیر

جهان در شرف جنگ جهانی دوم بود و دانشمندان آمریکایی حتی قبل از درگیری نظامیان آمریکا، جنگ را در آزمایشگاه ها آغاز کرده بودند. بر خلاف جنگ جهانی اول که در آن پیشرفت های تکنیکی عمدتا از نیازهای آن زمان ارتش منشا گرفته بود، در جنگ جهانی دوم تعداد زیادی از ابداعات در آزمایشگاه ها متولد شدند، مانند راه حلهایی که مشکلی می جستند برای رفع کردن.
این نوآوری ها به عنوان استراتژی های نظامی به کار گرفته شدند و تکنولوژی قدم به قدم توسعه یافت. دانشمندان و نظامیان در همکاری همترازی در دفتر تحقیق و توسعه علمی-که آژانسی غیر نظامی بود و توسط "وانوار بوش"۱ هدایت می شد- می توانستند تصمیماتی مستقل بگیرند، مستقل از نیاز های پیشین ارتش.
بر خلاف جنگ جهانی اول، در جنگ جهانی دوم علم مستقیما تحت تکفل غیرنظامیان با رهبرانی از میان جامعه علمی که ارتباط مستقیمی با رئیس جمهور و ارتش داشتند، به پیش می رفت. تجربه جنگ جهانی دوم تاثیر عمیقی بر روی رهبری سیاسی و علمی کشور گذاشت و قاطعانه جایگاه علم را در دولت آمریکا تغییر داد. برای وانوار بوش تجربه زمان جنگ اهمیت نقش مستقل دانشمندان در همکاری متقابل با دولت را آشکار ساخت و این سبب نگارش اثر مشهور وی در سال ۱۹۴۵ شد: "علم:سردمدار فناناپذیر"۲.
تقریبا همگان اعتقاد دارند که این اثر در واقع طرح ریزی عصر جدیدی از علم بود (و البته مناسبات جدید دولت و علم). وانوار بوش در تاریخ تحول علمی آمریکا بسیار بزرگ شناخته می شود و از اثر او به عنوان راهنمای عصر طلایی علم آمریکا یاد می شود.
جانِ این گزارش در هشت پیشنهاد و پنج اصل کلی خلاصه می شود که مرور آن ها خالی از لطف نیست:
▪ علم به تنهایی اکسیری نیست که بتواند امراض فردی، اجتماعی و اقتصادی را مداوا کند و تنها به عنوان عضوی از یک تیم میتواند در فراهم کردن رفاه ملی در شرایط جنگ یا صلح موثر باشد. با این حال مهم است توجه کنیم که بدون پیشرفت علمی، هیچ دستاورد دیگری از هیچ سوی دیگر نمی تواند سلامت، کامیابی و امنیت ملت آمریکا را در جهان مدرن تضمین کند.
▪ بدیهی است اگر می خواهیم در علم پزشکی توسعه یابیم که در ۲۵ سال گذشته اهمیت یافته است، دولت باید حمایت خود را از تحقیقات علوم پایه پزشکی گسترش دهد.
▪ آمادگی نظامی نیازمند یک سازمان مستقل دائمی است که توسط غیر نظامیان هدایت شود و ارتباط نزدیکی با ارتش و نیروی دریایی داشته باشد. البته با بودجه ای مستقل از کنگره و با قدرت و اختیارات کافی برای انجام هر گونه پژوهش برای تقویت و تجهیز ارتش و نیروی دریایی.
▪ تحقیقات علوم پایه سرمایه علمی هستند. به علاوه اکنون دیگر زمان آن نیست که به اروپا به عنوان منشا این سرمایه تکیه کنیم. واضح است که پژوهش های بیشتر و بهتر در این زمینه، برای دستیابی به هدفمان که اشتغال کامل است ضروری می باشد.
در واقع بوش اعتقاد داشت تحقیقات علوم پایه به عنوان پیش نیاز برای نوآوری تکنولوژیک ضروری می باشد.
▪ اگر کالج ها، دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی می خواهند نیازهای رو به گسترش صنعت و دولت را با تولید علوم جدید مرتفع سازند، تحقیقات در آنها باید با استفاده از یک بودجه عمومی تقویت یابد.
▪ برای هماهنگی همه فعالیتهای علمی در تامین بودجه و تعیین سیاستهای لازم، یک هیئت بورد علمی باید تشکیل شود که به همه شاخه های دولتی-اجرایی و قانون گذاری از نظر علمی مشاوره دهد.
▪ دولت باید به تعداد قابل قبولی از دانشجویان و فارغ التحصیلان برای ادامه تحصیل کمک هزینه پرداخت کند تا بتوانیم جامعه علمی نخبه ای از میان جوانان آمریکایی داشته باشیم. برنامه ها باید طوری طرح ریزی شوند که بتوانند آن میزان از جوانان نخبه که برای رفع نیازهای علمی کشور مناسبند جذب کنند.
و پیشنهاد آخر: درون کنگره باید آژانسی تاسیس شود که فعالیت آن مختص حمایت از پژوهشهای علمی و آموزش علوم پیشرفته است. آژانسی که بر توزیع بودجه نظارت می کند، باید توسط افرادی تشکیل شود که به ارتقاء آموزش و پژوهش های علمی علاقه مندند و قادر به انجام آن هستند.
این ها هشت پیشنهاد موجود در گزارش بوش بودند. علاوه بر این در این اثر پنج اصل کلی برای حمایت از آموزش و پژوهش های علمی وجود دارد:
▪ اصل اول: آژانس ذکر شده باید از حیث بودجه ای که در اختیار دارد، ثبات داشته باشد. در این صورت میتواند از طیف وسیعی از برنامه های پژوهشی را مورد حمایت قرار دهد.
▪ دوم: آژانسی که بودجه مذکور را توزیع می کند باید توسط شهروندانی تشکیل شود که به ارتقاء آموزش و پژوهش های علمی علاقه مندند و قادر به انجام آن هستند.
▪ سوم: این آژانس باید از طریق قراردارها و گرانت هایی با سازمانهای خارج از دولت فدرال، پژوهش را توسعه دهد. این آژانس نباید هیچ آزمایشگاهی را خود رهبری کند.
این اصل بسیار مهمی بود و در بنیانگذاری "بنیاد ملی علم" (National Science Foundation)، کمیسیون انرژی اتمی و دپارتمان دفاعی استفاده شد.
▪ چهارم: بی نهایت مهم است که حمایت از تحقیقات علوم پایه در کالج ها، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی باید به گونه ای باشد که خود این موسسات برای کنترل داخلی موسسه خود استقلال داشته باشند، از لحاظ سیاستها، متد، پرسنل و قلمرویی از علم که به آن می پردازند.
▪ پنجم: در حالی که از استقلال کامل و آزادی عمل موسسات تحقیقاتی که بودجه عمومی دریافت می کنند، اطمینان حاصل می کنیم و هنگامی که احتیاط لازم را در اختصاص بودجه به این موسسات نگه می داریم، کل این شالوده باید در مقابل رئیس جمهور و کنگره خود را مسئول بدانند. تنها از طریق این مسئولیت است که می توانیم ارتباط موثری بین علم و جنبه های دیگر یک سیستم دموکراتیک حفظ کنیم. کنترل های معمول بر بودجه ها، گزارش ها، ممیزی ها و... باید برای این شالوده نیز اجرا گردد، البته با عنایت به نیازمندی های خاص پژوهش.
این گزارش نقش بی نظیری در رویکرد سیاسی و اقتصادی دولت آمریکا نسبت به علم ایفا کرده است و جایگاهی ویژه ( به قول خود آمریکایی ها جایگاهی مقدس!) در سیاستهای علمی آن دولت داشته است. از این رو جملات جالب توجه دیگری از آن را در این جا آورده ام( لطفا بعد از خواندن این جملات دوباره به سال انتشار آن توجه کنید!):
" تنها در صورتی که موسساتی این چنین فراهم کنیم، دانشمندان می توانند در محیطی عاری از فشارهای سوء کار کنند، محیطی دور از تعصب، سنت های غیر ضروری و اجبار اقتصادی. در بهترین حالت کارمندانی علمی بوجود می آیند با حسی قوی از استقلال و امنیت همراه با سطح قابل توجهی از آزادی شخصی در استفاده از نیروی ذهن. از آنجا که قسمت بزرگی از علوم جدید از نظریات مخالف عقاید کنونی علمی منشا می گیرند، همه این فاکتورها اهمیت زیادی در توسعه علوم جدید دارند."
در جایی دیگر می گوید:
" شاخه هایی از علم مانند فیزیک، شیمی یا ریاضیات را نمی توان به دو بخش گسسته تقسیم کرد: یکی محض و دیگری کاربردی. علم یک سازمان کلی است با ارتباطات کامل و همه جانبه در سراسر آن. هیچ جدایی نباید بین علم کاربردی با سیستم مادر آن رخ دهد. باید با حضور دانشجویانی از دپارتمان ریاضیات و ریاضیات کاربردی (از هر نوعی که می خواهد باشد)، جامعه ای از علائق و تبادل هر چه بییشتر ایده ها شکل بگیرد که مستقیما در زمینه علوم کاربردی و مهندسی همکاری کنند."

کیانوش کیهانیان،دانشجوی پزشکی،عضو کمیته پژوهشهای دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
۱ Vannevar Bush
۲ Science,the Endless Frontier
منابع:
۱- Bush, Vannevar. "Science: The Endless Frontier," U.S. Office of Scientific Research and Development, Report to the President on a Program for Postwar Scientific Research,
Government Printing Office, Washington, D.C., ۱۹۴۵.
۲- Science the endless frontier:Learning from the past, designing for the future, Highlights from the Conference Series:
Jonathan Cole. Understanding the Bush Legacy. P: ۴-۱۱
Harvey Brooks. Understanding the Bush Report. P: ۱۲-۲۲
Donald Stokes. Completing the Bush Model: Pasteur’s Quadrant. P: ۲۳-۳۵

منبع : نشریه قاف