توتون

گیاه توتون، با نام علمی «نیکوتیاناتاباکوم» پس از کشف قاره امریکا به اروپا برده شد. واژه توتون در زبان فارسی از کلمه ترکی توتون، به معنی «دود» گرفته شده که هنگام سوختن این گیاه از آن برمی خیزد. اولین بار پرتغالیها این گیاه را وارد ایران کردند. سپس در دوره صفویه، کشت بذر آن در ایران آغاز شد. کشت توتون در گیلان برای اولین بار به وسیله دکتر استپان ها را طونیانس ارمنی مشهور به «حکیم فانوس» و به توصیه محمودخان ناصرالملک همدانی، حاکم وقت گیلان، در سال ۱۲۵۱ خورشیدی صورت گرفت که نخستین محل کشت آن حوالی رشت بود که پس از آزمایشهای اولیه، کشت آن در مازندران، گلستان و ارومیه آغاز شد. باید توجه داشت که توتون و تنباکو دارای انواع مختلفی هستند، لیکن آنچه که در گیلان کشت می شود، توتون سیگار است نه توتون چپق یا تنباکوی قلیان.
● توتون کاری در صومعه سرا
از دیگر محصولات عمده و شاخص این منطقه، توتون سیگار است که به زبان محلی «پاپروس» نام دارد. این گیاه یکساله، کشتش در سالهای اخیر رو به کاهش گذاشته شده؛ ولی سابقاً کشت آن در این نواحی در حد گسترده صورت می گرفته؛ بطوری که تا دهه چهل، یکی از محصولات معروف این مرز و بوم به شمار می رفته است. و در بین شهرستانهای گیلان تنها در صومعه سرا است که کشت آن بطور منظم و مرتب انجام شده و مهمترین مرکز کشت توتون در گیلان، شناخته شده است. بیشترین باغ توتون در این شهرستان در روستاهایی چون: نرگستان، سیاه درویشان، هنده خاله، باقلاکش و گاز گیشه متمرکز است که بیش از ۷۵ درصد توتون گیلان را تولید می نمایند.
سابقاً ۹ نقطه از گیلان، از مناطق کشت توتون سیگار به شمار می آمدند که عبارت بودند از: طاهرگوراب، کسما، صومعه سرا، بازارجمعه، فومن، رشت، بندرانزلی، آستارا و هشتپر. با ایجاد مرکزی موسوم به «پژوهش توتون گیلان» (مرکز تحقیقات توتون گیلان کنونی در احمدگوراب) در سال ۱۳۳۴ و احداث مزرعه در آن، امکانهای بالقوه مساعدی برای توتونکاران گیلان؛ به ویژه توتونکاران منطقه فومنات بوجود آمد. این مرکز، بذر سالم را بطور رایگان در اختیار توتونکاران قرار می داد و این کار، سطح زیرکشت این محصول را بالا می برد.
پیش از سالهای ۱۳۴۱؛ یعنی پیش از شیوع بیماری «سفیدک دروغی» توتونکاران معمولاً توتونهای نوع شرقی از قبیل: ترابوزان و نیکلاک را کشت می کردند؛ ولی از آنجا که مقاومت این نوع از واریته ها در برابر بیماری مذکور، بسیار کم بود؛ از اینرو شرکت دخانیات، واریته دیگری موسوم به «ویرجینیاهکس» را به کشت کاران توتون عرضه نمود.
در گذشته توتون گیلان به وسیله بنگاه های صنعتی خصوصی، به سیگار تبدیل و به بازار عرضه می شد که زا سال ۱۳۱۶ هـ.ش این کار توسط موسسه انحصار دخانیات صورت گرفت. بطوری که قانون انحصار دخانیات در سال ۱۲۹۴ به تصویب رسید مجلس و دولت در سالهای ۱۳۱۳ ـ ۱۳۱۴ مبادرت به خرید توتون و تنباکو، از توتون کاران نمود. در مهرماه سال ۱۳۱۶ نخستین کارخانه سیگارسازی در تهران گشایش یافت، که متعاقب آن، صنعت سیگارسازی از گیلان به تهران انتقال یافت و کارگاههای موجود در گیلان، تعطیل شد. کارگران صنعت سیگار یا بیکار ماندند یا بدنبال کار به پایتخت رفتند.
اداره مالیه (دارایی) ایالتی سابق گیلان جهت تمرکز توتون سیگارهای این منطقه، انبارهای متعددی در برخی از نقاط گیلان از جمله نرگستان، طاهرگوراب، ضیابر، بازارجمعه و سیاه درویشان ایجاد نموده بود که با احداث شعبه ای از شرکت دخانیات در شهر فومن در سالهای دهه بیست یا سی، انبارهای مذکور برچیده شدند. این مجتمع که در انتهای آیت الله کاشانی این شهر واقع شده، امروزه خرید توتون و نگهداری آن و همچنین انتقال آنها را به مجتمع دخانیات گیلان (کارخانه سیگارسازی رشت واقع در احمدگوراب) که امروزه ۷۵ درصد از تولید سیگارهای داخلی کشور را تولید می کند، برعهده دارد.
با توجه به قدمت کشت توتون سیگار در صومعه سرا مسلماً کارگاه های سیگارت سازی در این نواحی وجود داشته که به تولید سیگار و صادرات آن می پرداخته اند.
متعاقب آن، ساخت «چوب سیگار» هم در این شهر رونق یافت که مدتها جزء کالاهای صادراتی این مرز و بوم به حساب می آمد.
به استناد برخی از اسناد و مدارک موجود، در سال های ۱۲۰۴ ـ ۱۳۰۵ هـ.ش ، یکی از اولین کارگاه های سیگارسازی در گیلان به همت مشهدی جواد صومعه سرایی در صومعه سرا راه اندازی شد.
وی دستگاه ماشین توتون را برای ساخت سیگار بدون فیلتر، وارد صومعه سرا نمود که به دلایلی اداره مالیه (دارایی) وقت گیلن، مانع از فعالیت او گردید؛ تا اینکه موفق به راه اندازی مجدد آن شد با به انحصار درآمدن توتون در سال ۱۳۱۶ هـ.ش ، این کارگاه برای همیشه تعطیل شد و از آن تاریخ به بعد، افرادهایی شخصیاً به تولید سیگارهای دست ساز اقدام نمودند.
برای ساخت سیگار، برگ توتون با عدل به وسیله دلالان «واسطه ها» به کارخانه سیگارسازی فروخته، سپس با همان شکل به داخل کارخانه آورده می شد و عدل را باز می کردند؛ ابتدا برگها را به چهار طبقه تقسیم می نمودند. بعد عده ای از کارگران «دارکش» دامار یعنی «رگ اصلی» آن را بطور خاصی می کشیدند. آنگاه آن را بسته بندی کرده، تحویل ماشین توتون خوردکنی می دادند. کارخانه هایی که ماشین خوردکنی نداشتند، کارگرانی داشتند که توتون را با دست خورد می کردند. وسیله خوردکنی آنها را «هرنگ» و خودشان را «چاقوزن» می نامیدند. سپس توتونهای خورد شده را به قسمت دیگر آورده تا به وسیله کارگران سیگار پرکن، به اصطلاح بپیچند. کارگرانی که در این کار مهارت داشتند یک ورق «تق» مانند در دست داشتند و توتون را به اندازه کافی در آن ریخته و آنرا لوله می کردند و بعد با سمه چوبی به ته آن می زدند و آنرا در لوله کاغذ سیگار که بوسیله ماشین تهیه شده بود، روانه می نمودند. و بعد از آماده شدن آن را به بازار مصرف عرضه می کردند.

منبع : پایگاه خبری هنر ایران